Отандық экономикада инфляция жағдайы және ерекшеліктері

Реформаның  барлық кезеңінде кейде әсіре инфляцияға арналған өршімелі инфляция экономикалық дағдарыстың дәлелді сипатыты болып табылады. Тұтыну бағалары 1992 ж. 3006 %-ды, 1993 ж. 2266 %-ды құрады. Инфляцияның айлық қарқыны көбіне 30 % мөлшерінен асты, ал 1993 ж. қараша айында ол 55 %-ға жетті. Бұл жағдай стагфляция деп аталады. 1994 ж. сегіз ай мерзімінде инфляция деңгейі 1993 ж. осы мерзіммен салыстырғанда 608 %-дан 759 %-ға көтерілді.

ҚР Ұлттық банкісі  жүргізген қатаң монетарлық саясат арқасында жағдай өзгеріп, инфляция айына 18-19 % деңгейінде тұрақтанды. Инфляцияның жалпы деңгейін сипаттайтын тұтыну бағаларының индексі 1997 ж. - 11,2 %; 1998 ж. - 1,9; 1999 ж. - 17,8; 2000 ж. - 9,8; 2001* ж. -6,4 %-ды құрады.

Қазақстан   Республикасындағы   өтпелі   кезеңдегі   инфляция себептеріне  мыналарды жатқызуға болады:

-ұлттық экономикада  өндірістің терең құлдырауынан  болған тауар тапшылығы;

-өндірілген  өнімдерге энергетикалық, материалдардың, еңбектің жоғары мөлшерде жұмсалуы;

-өз тауарлары  мен қызметтеріне бағаны негізсіз  көтеруге мүмкіндік берген жеке  тауар өндірушілер монополизмі;

-мемлекеттік  бюджеттің тапшылығы, оны бүркемелеу  үшін мемлекет қағаз ақша шығарады;

-мемлекеттің  өнімсіз шығындарының жоғары  деңгейі;

-басқа мемлекеттердегі  экономикалық дағдарыстардың ықпалы.

Инфляция жағдайында Үкімет «қымбат ақша» саясатын ұстануға мәжбүр болды, Ұлттық банк несие беру процентін және міндетті резерв нормасын өте жоғары деңгейде ұстап отырды. Осылай жүргізілген монетарлық (ақша-қаржы) саясаттың нәтижесінде инфляция ауыздықталды, сонымен бірге ішкі өндіріс пен нарық екі-үш есе қысқарды, ұлттық өндіріс орындары тоқтап қалды, жұмыссыздық күрт өсті. Негізінен сыртқа өнім шығаратын шикізат өндіру салалары жұмысын тоқтатқан жоқ, керісінше экспорт көлемін айтарлықтай өсірді. Нарыққа көшу жылдары Қазақстанда бұрыннан калыптасқан   өндіріс аралық   диспропорциялар   қысқарғанның   орнына арта түсті.

Инфляцияны тез ауыздықтау Казақстанда жүргізіліп жатқан нарықтық реформаны құқық бойынша ресімдеудің шараларын белгілеумен байланысты болды.  Республикамыз  ТМД  аумағында  алғашқылардың  бірі болып мынадай маңызды экономикалық зандарды қабылдады: "Шетелдік инвестициялар туралы" заң, "Салықтар жәнс бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы" жаңа заң, "Бюджеттік жүйе және басқалар туралы" заң.

 Үкімет  "Стратегия-2030"  сәйкес  инфляция  қарқынының жыл ішінде 5-6% шамасында болуына ұмтылып отыр. Мұндай нәтижеге жету үшін Үкімет:

-   ақшалай-несиелік және бюджеттік саясатты  қаталдандырады;

-  ішкі инвестициялық мүмкіндіктерді өрістетуге көмектесетін қаржылық механизмді дамытады;

-жинақтаушы  зейнетақы қорларға ақшалай қаржылардың айтарлықтай бөлігін қауіпсіз инвестициялауды қамтамасыз етуге ұмтылады;

    - бюджеттік жетіспеушілікті қаржыландыруға құнсызданбайтын көздерді пайдаланады;

     - мемлекеттік құнды кағаздардың  айналым мерзімін ұзартады және  т.б.

Жалпы алғанда, инфляцияға қарсы саясаттың ұзақ мерзімдік  стратегиялық  жєне  күнделікті  жүргізіліп  отыратын ағымдық,  тоқтаусыз  тактикалық  түрі  болды.   Монетарлық саясат негізінен күнделікті жүргізіліп отыратын, айналымдағы  ақша көлемін кадағалап реттейтін тактикалық саясат түріне жатады. Әрине, белгілі бір жағдайларда, мысалы, гиперинфляция кезінде,  бұл әдіс негізгі реттеу әдісіне айналуы занды. Бірақ, жалпы алғанда, дамыған Батыс елдерінің тәжірибесі көрсеткендей, күнделікті тактикалық, ақша-несие арқылы экономиканың дамуын реттеу саясаты үзақ мерзімдік стратегиялық даму саясатының шеңберінде жүргізіліп отырады екен. Қазақстанда 2001-2003 жж. арналған Ұлттық өндірісті дамыту бағдарламасы жасалған. Осы жылы Қазақстандағы Аграрлық саясаттың бағдарламасы жасалуда. Жақында Қазақстан Үкіметі 2001-2005 жж. арналған қысқа мерзімдік Ұлттық өндіріс салаларын қолдау бағдарламасын бекітті. Сонымен қатар, Қазақстанның барлық әкімшілік-экономикалық аймақтарының (облыстарының) экономикалық-әлеуметтік бағдарламалары жасалып, іске асырылуда. Осы бағдарламалардың барлығын стратегиялық саясаттың құралы ретінде қарастыруға болады. Енді Қазақстанда да монетарлық-қаржы саясаты ұзақ және орта мерзімдік реалды экономиканы қолдау және дамыту бағдарламаларының   шеңберінде жүргізілетін болады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

Зерттеу жұмысының І  – тарауы «Инфляция - әлеуметтік – экономикалық құбылыс» деп  аталады, онда мынадай мәселелер қарастырылды:

• Инфляция түсінігі, пайда болу себептері;
• Инфляция түрлері мен факторлары;
• Инфляцияға қарсы шаралар.

 Инфляция қоғамда  ақшаның құнсыздануы, бұл процесс  қарқынды да ұлғаймалы түрде  жүреді, тауар тапшылығы асқындайды, ақшалай қор жинау мүддесі жойылады, ақша-несие жүйесінің қызметі бұзылады, тауарды тауарға тікелей айырбастау (бартер) кеңейеді.

        Инфляция жағдайында Үкімет «қымбат  – ақша»  саясатын ұстануға  мәжбүр болды, Ұлттық банк несие  беру «процентін  және міндетті резерв нормасын өте  жоғары деңгейде ұстап отырды. Осылай  жүргізілген  монетарлық  (ақша – қаржы) саясаттың нәтижесінде  инфляция  ауыздықталды, сонымен бірге ішкі  өндіріс  пен нарық  екі – үш есе қысқарды,  ұлттық  өндіріс  орындары тоқтап қалды, жұмыссыздық  күрт өсті. Негізінен  сыртқа  өнім шығаратын шикізат өндіру  салалары жұмысын  тоқтатқан жоқ,  керісінше  экспорт көлемін айтарлықтай өсірді. Нарыққа  көшу жылдары Қазақстанда  бұрыннан  қалыптасқан  өндірісаралық диспропорциялар қысқарғанның  орнына арта түсті.

         Қазақстан Республикасындағы инфляцияның  дамуы – мемлекеттік бюджет  тапшылығына байланысты. Бюджет  тапшылығы   инфляцияның   қайталама   факторы  болып табылады, өйткені  ол  шығындардың  инфляциясынан  жәнге осығарн байланысты  мемелкет  кірічстерінің құнсыздануынан туады.

        Бағалардың өсуі тұрғындардың  нақты табысын төмендетеді. Сондықтан  кәсіподақтар еңбекақының номиналды  деңгейін көтеру туралы талап  қояды. 

 

 

ІІ-  бөлімі «Қазақстан Республикасындағы инфляциялық жағдай» - мына мәселелер қарастырылды:

• Жалпы инфляцияға сипаттама
• Қазақстан Республикасындағы инфляцияның даму қарқыны
• Инфляцияға қарсы жүргізілетін шараларға баға беру

2004 жылдан бастап  Ұлттық  банктің  негізгі   мақсаты ретінде  бағалардың  тұрақтылығын  қамтамасыз ету  ақша – кредит  саясатындағы мүлдем жаңа айқындама  болып табылады.

       Негізгі   мақсатты  орындау үшін Ұлттық  банкке  мынадай  міндеттер  жүктелген:

• мемлекеттің ақша – кредит саясатын әзірлеу және жүргізу;
• төлем жүйелерінің  жұмыс істеуін  қамтамасыз  ету;
• валюталық реттеуді және  валюталық  бақылауды жүзеге асыру;
• қаржы жүйесінің  тұрақтылығын қамтамасыз етуге ықпал  ету.

         Ұлттық  банктің  негізгі   мақсаты мен  міндеттерін осылайша  түйіндеу инфляция бойынша мақсатты көрсеткіштер үшін  Ұлттық банк жариялаған Еуроодақ стандартына  және  инфляциялық таргеттеу принциптеріне көшуді едәуір   нақты көрсетеді.

Сонымен қорыта келе, еліміздің  экономикалық жағдайын өсіру үшін, халықтың тұрмыс – тіршілігі жақсы  болу үшін  құнсызданумен күресу керек деп ойлаймын.

 

 

 

 

 

 

 

 

Қолданылған әдебиеттер

1. Әубәкіров Я.Ә., Нәрібаев К.Н. т.б. «Экономикалық  теория  негіздері» - Алматы – 1998 ж.   
2. Бимендиева Л.А. «Экономикалық өсу – ұлттық экономиканың қызмет етуінің   нәтижесі ретінде» Хабаршы журналы № 6, 2004 ж.
3. Бердалиев К.Б «Қазақстан экономикасын басқару негіздері», 

     Алматы  – 2001.

4. Жүнісов Б.,  МәмбетовҰ., Байжомартов Ү.  «Нарықтық экономика             негіздері»    / Алматы «Экономика»-2000ж /
5. Көшенова Б.А. «Ақша, Несие, Банктер, Валюта қатынастары»

     / Алматы  «Экономика»-2000ж /

6. Мәдешев Б.   «Нарықтық экономика теориясына кіріспе»

     / Алматы  «Экономика»-1998ж /

7. Мақыш С.Б. «Ақша айналысы және несие», Алматы – 2000 ж.
8. Мэнкью Н.Г. «Макроэкономика», Москва 1999 г
9. Мауленова С.С. «Экономикалық теория». Алматы – 2004.
10. Мамыров Н.Қ., Есенғалиева Қ.С. «Микроэкономика». Алматы – 2000 ж.
11. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан Республикасының   ұзақ мерзімдік (2030 ж. дейінгі) даму стратегиясы. Алматы - 1997
12. Общая теория денег и кредита: Учебник / Под ред. Е.Ф. Жукова-

      М: Банки  и биржи, ЮНИТИ, 1998

13. Райханов Н. «Қазақстанның экономикалық реформа жолы өзінше»

     / Ақиқат  -1996ж/ 

14. «Экономикалық саясат», Экономика Алматы - 2002