Ответы на экзаменационные вопросы

52. Халықаралық қауіпсіздік  құқығының түсінігі  мен арнайы қағидалары

      Халықаралық қауіпсіздік құқығы – халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікті қамтамасыз ету және нығайту, соғыстың алдын алу, қарусыздану және қарулы қақтығыстың аумақтық аясын шектеуге бағытталған құқықтық нормалар жүйесі. 1920 жылы Гаага конференциясынан кейін соғыс құқығы алынып тасталды.

      Халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз ету құралдары:

• Дауларды бейбіт жолмен шешу әдіс-құралдары;
• Сенімділікті нығайту шаралары;
• Қарусыздану және қаруларды бақылауға алу;
• Демилитаризация және нейтрализация;
• Агрессия актілерін тойтару.

     Халықаралық қауіпсіздік құқығының қағидалары нормативтік сипатта. Оларға теңдік қағидасы, бірдей қауіпсіздік қағидасы, басқа мемлекеттің қауіпсіздігіне залал келтірмеу қағидасы жатқызылады. Мұндай қағидалар әлемдегі әскери-стратегиялық тепе-теңдіктің фактілі заңи мазмұнын сипаттайды. Осы қағидаларға сәйкес, мемлекеттер қарулану деңгейін қысқартуға ұмтылып, тепе-теңдікті бұзбаулапы тиіс. Қауіпсіздікті қамтамасыз ету саласындағы кез келген шаралар әскери-стратегиялық тепе-теңдікті сақтау қажеттігіне байланысты теңгерілген болуы керек. Теңдік және біркелкі қауіпсіздік қағидаларының мазмұны қарусыздану саласына тікелей қатысты емес. Соған орай, әскери-стратегиялық тепе-теңдік қарулану және қарулы күштер деңгейінің әдеттегі тепе-иеңдігі болып табылмайды. Стратегиялық тұрақтылық әскери-стратегиялық тепе-теңдікке жатады. Ол елдің және оның одақтастарының әскери әлеуетін, мемлекеттердің географиялық орналасуына, стратегиялық тұжырымдамасына, армияның қарулардың жаңа түрлерімен жабдықталғанына, кадрлық әлеуетіне байланысты болады.

     Халықаралық қауіпсіздік құқығының қағидаларының  заңдық мазмұны мынадай құрамдас бөліктермен қамтамасыз етіледі:

• әрбір мемлекеттің ешқандай ерекшеліксіз қауіпсіздікке деген құқығы;
• қауіпсіздікті жалпы және тең қамтамасыз ету;
• Халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз етуде кемсітушіліктердің болмауы;
• қауіпсіздікті қамтамасыз етуде ешкімнің де біржақты артықшылықтар ала алмауы;
• өз мемлекетінің қауіпсіздігін басқа мемлекеттің қауіпсіздігіне зиян келтіре отырып, нығайтуға тыйым салу, мұндай залалдар келтіретін әрекеттерден бас тарту.

     Теңдей  қауіпсіздік қағидасы халықаралық  қауіпсіздік мәселелеріне қатысты  дербес теңдік қағидасының көрініс  табуының бір нысаны болып табылады. 
 

53. Халықаралық құқықтағы  сенімділікті нығайту  шаралары

           Тұрақты бейбітшілікті  қамтамасыз ету халықаралық құқық субъектілерінен халықаралық ахуалды жақсарту мен мемлекеттер арасындағы сенімді нығайту шаралары бойынша ұдайы күш салуын талап етеді. Сенімді нығайту, қауіпсіздікті қамтамасыз ету мәселелеріндегі өзара сенімсіздік пен күмәндылықты жою үшін мемлекеттердің келісілген әрекеттерін көрсетеді. Олар:

• Ірі әскери оқулар туралы алдын ала ескерту;
• әскерлердің ірі мөлшерде қозғалысы туралы алдын ала ескерту;
• әскери бақылаушыларды жіберу және қабылдау;
• әскерлерді шекарадан тарту;
• аумақ үстінен ұшып бақылауға рұқсат беру;
• ортақ әскери оқулар жүргізу.

      Әскери  саладағы сенім шараларын нығайту  үшін қазіргі бар әскери-саяси  топтарды дамыту және жаңаларын құрудан бас тартуды, күш қолданбау туралы халықаралық шарттар жасасу және мемлекеттер арасында бейбіт қатынастар орнатуды; қару саудасын шектеу, бейбітшілік аймақтарын, жоғары бақылау аймақтарын құруды айтуға болады.

      Күш қолданбау туралы қағиданы қатаң  сақтау сенімді нығайтудың маңызды іс-шарасы болып табылады.

54.   Халықаралық құқықтағы  жаппай қыру қаруынан  бас Тарту мәселелері

      Жаппай  қырып-жоятын қаруға қатысты кешенді  нормалар жақсы дамыған. Ядролық қарусыздану, жаппай қырып-жоятын қаруларға тыйым чалу қарусыздану саласындағы негізгі мәселе.

      Ядролық қару туралы мәселе қарусыздану саласындағы  негізгі мәселелердің біреуі болып  табылады. Халықаралық қауымдастық  ядролық қаруды қолдану, өндіру және сынау, сондай-ақ оның барлық қорын  жою арқылы ядролық қаруға тыйым салуға қол жеткізуі керек.

      2000 жылы 8 қыргүйегінде жаңа мыңжылдық  саммитінде БҰҰң БА «Мыңжылдық  декларациясын» қабылдады,онда мемлекеттер  мақсаттарының бірі ретінде –  жаппай қырып жою қаруын,соның  ішінде ядролық қаруды ең алдымен  ликвидациялау және осы мақсатқа қол жеткізу үшін барлық мүмкіндіктерді пайдалану – ядролық қауіпті жоққа шығару үшін әдіс-тәсілдер мен жолдар табу үшін халық/а конференциялар шақыру.Ядролық қауіпсіздікті халық/а –құқықтық қамтамасыз ету механизмдері:

1) Мемлекеттер арасында келісімдік құқықтық база құру.Ядролық қаруды пайдалану,айналымға салу және жасауды реттейтін негізгі халық/а келісімдерге төмендегілер жатады:

• 1963 жылғы атмосферада,ғарыш кеңістігінде және су астында ядролық қаруды сынаққа алуға тиім салу туралы Келісім;
• 1963 жылғы радиоактивті қалдықтарға байланысты шығындарға жауапкершілігі туралы Конвенция;
• 1968 жылғы ядролық қаруды таратпау туралы Келісім (ДНЯО);
• 1971 жылғы ядролық қаруды және жаппай қырып жою қарулардың басқа да түрлерін теңіз және мұхит түбіне,оның қойнауына орналастыруға тиім салу туралы Келісім;
• 1979 жылғы ядролық материалды физикалық қорғау туралы Конвенция;
• 1986 жылғы ядролық апат туралы шұғыл хабарлау туралы Конвенция;
• 1986 жылғы ядролық апат немесе радиационды апат жағдайында көмек көрсету туралы Конвенция;
• 1994 жылғы ядролық қауіпсіздік туралы Конвенция,т.б.

Осы жоғарыда атап өтілген құжаттардың арасынан ДНЯОны ерекше айтып кеткен жөн.Қазақстан  бұл халық\а шартқа 1993 жылы 13 желтоқсанда  қосылды.Қазірігі таңда бұл келісімге  әлемнің 200ден астам мемлекеті қосылған,соның ішінде Қауіпсіздік Кеңесінің тұрақты мүшелері  - Қытай,Ресей,АҚШ,Ұлыбритания,Франция.Құжатта екі негізгі міндеттеме қойылады:

1. ядролық  қаруы жоқ мемлекеттер оны жасап шығарудан,белгілі бір жолдармен иемденуден бас тартулары тиіс;
2. ал ядролық державалар ядролық қаруды кез келген түрде ондай қаруы жоқ елдерге беруден бас тартулары тиіс.

2)Ядролық қаруды таратпау мәселесін шешу бойынша халық/а құқықтық механизмдердің тағы бір түрі – бұл ядролық державалардың кепілдік беруі.Алғашқылар болып КСРО,АҚШ,Ұлыбритания ядролық қаруы жоқ мемлекеттерге оларға ядролық қаруымен агрессия жасалған жағдайда БҰҰң Жарғысына сәйкес агрессорға адекватты іс-әрекеттер жасау туралы кепілдемелер береді.1995 жылы сәуірде ҚКң 984 қарары бойынша ядролық державалар ядролық қаруы жоқ ДНЯОға мүше мемлекеттерге кепілдік беру туралы шешім қабылданды.

3)Ядролық қаруға тиім салу және оны сынауға шектеу қою.Бұл мәселені реттейтін басты құжат – 1963 жылғы Мәскеуде қол қойлыған атмосферада,ғарыш кеңістігінде және су астында ядролық қаруды сынауға тиім салу туралы Шарт;1996 жылғы ядролық қаруды сынауға жалпы қамтитын (всеобъемлющий) тиім салу туралы Шарт.

4)Ядролық қарудың аумақтық присутствиесін шектеу,қолдану және пайдалану.Оған сәйкес ядролық қарусыз зоналар:

• Антарктика(1959 жылғы келісім бойынша);
• Ғарыш кеңістігі (1967 және 1984 жылғы келісімдерге сай);
• Латын Америкасы(1967жылғы Тлателолко келісіміне сай);
• Әлемдік мұхит түбі мен оның қойнауы (1971 жылғы келісімге сай);
• Тынық мұхиттің онңтүстік бөлігі (1955 жылғы Раротонга келісімі бойынша);
• Оңтүстік-шығыс Азия (1995 жылғы Бангкок келісіміне сай);
• Африка (1996 жылғы Пелиндаба келісіміне сай).

55.  Тұрақты бейтарап  мемлекеттердің халықаралық  құқықтық статусы

      Тұрақты бейтарап мемлекеттер халықаралық құқықтың толық қанды субъектісі. Олар әмбебап халықаралық ұйымға мүше бола алады. Бейтараптылықты мойындалған және кепілденген деп бөледі.

      Мойындалған тұрақты бейтарап мемлекеттің мысала ретінде Австрияны айтуға болады. Оны мемлекеттер мойындады, соның  ішінде КСРО да 1955 жылы Австриялық мемлекеттік шартқа қол қойды. Ал кепілдендірілген – Швейцарияның тұрақты бейтараптылығы. Ол 1815жылы Вена конгресі Декларациясында қатысушылармен кепілденген.

      Тұрақты бейтарап мемлекеттер ешқашан соғысқа агрессиядан өзін қорғау кезінен басқа жағдайда қатыспайтындығы, ешқандай әскери одақтарға кірмеуге, өзінің территориясын шетелдік әскери база үшін бермеу жөнінде міндет алған. Бұндай мемлекеттер әскери блокадаға , ядролық және жаппай қырып-жоятын қаруды иемденуге қатысты саяси және экономикалық бірлестіктерге кіруге құқығы жоқ. Тұрақты бейтараптылық бейбітшілік уақытында да, соғыс уақытында да әрекет етеді.

      Тұрақты бейтарап мемлекеттердің құқықтық статусы  халықаралық-құқықтық актілермен және елдің ішкі заңнамасымен орнатылады.

56.   Халықаралық құқықтағы демилитаризация мәселесі

      Қарулы  күштер мен қарулануды шектеу мен  азайтумен қатар, қарусызданудың мақсатына  территориялардың демилитаризациясы  және нейтрализациясы жолымен  жетуге болады.

      Демилитаризация – белгілі аумақтың немесе кеңістіктік сфераның шартты бекітілген халықаралық-құқықтық режимі, оны бейбіт кезде әскери мақсаттар үшін қолдануға тыйым салынады. Бұл шара осы ауданда әскери бекіністерді жою және онда қарулы күштер ұстауға тыйым салуды көздейді.

      Демилитаризацияны толық және жартылай деп екіге ажыратады. Толық демилитаризация кезінде белгілі аумақтарда әскери бекіністер мен құрылыстар салу, қаруланудың кез келген түрлерін орналастыру, қарулы күштерді ұстау және маневрлар жүргізу т.б. әскери әрекеттерді жасауға тыйым салынады. Жартылай демилитаризация кезінде қарулы әрекеттердің тек қана белгілі бір түріне тыйым салынады, не болмаса қаруланудың шектеулі деңгейі белгіленеді.

      Демилитаризация әдетте шекаралық зонаға, уақытша  демаркацияланған сызыққа және оған жататын аудандарға қатысты таратылады. Демилитаризация әсіресе шекаралық демилитаризацияланған аймақтарда таралады. Бұл зоналар потенциалды жауласқан елдерді айыру және олардың арасындағы қарулы қақтығыстың алдын алу мақсатымен жасалады. Демилитаризация сондай-ақ халықаралық кеме қатынастарында қолданылатын бұғаздарға, каналдарға, аралдарға, аймақтарға және континенттерге қатысты таралады.

      Демилитаризация аумақтың әскери театры немесе осындай әрекеттерге арналған база ретінде қолданылу мүмкіндігін жоққа шығаратын нейтрализациямен бірге жиі қолданылады.

59. Қарулы  қақтығыстар  құқығының түсінігі  және арнайы қағидалары

      Қарулы  қақтығыстар құқығы – қарулы қақтығыстың басталуы, жүргізілуі және аяқталуына қатысты мемлекеттің қатынастарын реттейтін, соғысқа қатысушылар мен соғыс құрбандарының құқықтық жағдайларын белгілейтін, соғыс жүргізудің тыйым салынған құралдары мен әдістерін белгілейтін халықаралық құқықтық нормалар жүйесі. Jus-in-bello, яғни соғыстағы құқық екіге бөлінеді:

• Гаага құқығы – 1899-1907 жылдарда өткен Гаага Конвенцияларына негізделеді және соғыс жүргізудің әдістері мен құралдарын реттейді.
• Женева құқығы – 1949 жылы Женева Конвенцияларына негізделген және негізінен соғыс құрбандарын қорғауға арналған.

Қарулы  қақтығыстар құқығының  арнайы қағидалары:

      Ажырату қағидасы немесе таңдау қағидасы – соғысқа қатысушыларды қатыспаушылардан ажырату;

      Сәйкестік қағидасы - әдістер мақсатқа сай келуі тиіс.

      Адамгершілік  қағидасы – кез келген жағдайда соғыста адамгершілікпен ұстану қажет, қатыгездік көрсетпеу керек.

     Гуманитарлық құқықтың  қағидалары  алғаш рет 1966 жылы тұжырымдалған болатын. Негізгі қағидаларға халықаралық құқық мазмұнының негізін қаайтын бастапқы идеялар жатады, олар: