Саќ тайпасы олардыѕ шаруашылыєы мен мјдениеті

     Саќ тайпасы олардыѕ шаруашылыєы мен мјдениеті

     Б.э.д. 1 мыѕжылдыќта Ќазаќстан жјне Орта Азияны мекендеген саќ тайпалары темірден заттар жасауды меѕгерді. Олар ќуатты тайпалыќ одаќтар ќўрєан. Саќтардыѕ тайпалыќ одаќтары массагеттер, исседондар, аландар, каспийшілер, сарматтардан тўрєан. Оларды гректер скифтер деп атаєан. Ол туралы грек тарихшысы Геродот ґзініѕ "Тарих" деген еѕбегінде, 5 томында, географ Страбон "Географиясында" жазып ќалдырєан. Парсы патшасы Дарийдіѕ Накширустамдаєы /Персопольєа жаќын/ тас жазуларында саќтарды їш топќа бґліп кґрсеткен.: парадария (теѕіздіѕ арєы бетіндегі саќтар-европалыќ скифтер немесе Арал теѕізі, Сырдарияныѕ арєы жаєындаєылар), хаомаварга (хаома сусынын жасайтын саќтар-Ферєана жерін мекендевшілер), тиграхауд саќтар (шошаќ бґрікті саќтар-Сырдарияныѕ орта аймаєы жјне Жетісуды мекендевшілер). 

     Саќ јулетініѕ негізін ќалаушы Алып Ер Тоѕєа (Афрасиаб) деген дерек бар. Саќтар кґк тјѕіріне табынды. Оларды матриархаттыќ ел билеу дјстїрі саќталєан. Мысалы, Зарина, Томирис. 

     Саќтардыѕ саяси тарихы. Парсылардыѕ патшасы Кир, Мидия патшасы Крезбен б.з.б. 558-529 жж. соєысќанда, саќтармен одаќтасќан. Кейін Кир саќтарды, массагеттерді ґзіне баєындаруды ўйєарды. Кир сґйтіп, Саќ жеріне басып кірді. Алайда парсылар саќтарды жеѕдік деген кезде, саќ жауынгерлері тўтќиылдан бас салады. Кир де, јскерлері де ґлтіріледі. Томирис туралы аѕыз осы кезде шыќты 

     Кирдіѕ Орта Азиядаєы басќыншылыќ жорыќтарын 1 Дарий /б.з.б. 521-486 жж/ жалєастырды. Парсылар саќтарды аз уаќыт баєындырады. Б.з.б. 6 є. соѕы 5 є. басында (500-449 жж) ежелгі Шыєыстаєы грек-парсы соєысында саќ тайпалары парсылар жаєында болды. Б.з.б. 490 жылєы грек-парсы јскерініѕ Марафон жерінде болєан соєысында саќтар парсылармен бірге гректерге ќарсы соєысты 

     Б.з.б. 4-є. 30-ж. Александр Македонскийдіѕ грек јскерлері соѕєы Ахеменид, 3 Дарий Кодоманныѕ армиясын талќандап, Орта Азияєа басып кіреді. Олар Маракандты (Самарќанд) алып, Сырдарияєа келеді. Сыр бойына бекіну їшін, Шеткі Александр деген ќала салады. Алайда гректер жеѕгенімен , ыстыќ табиєатќа шыдамаулары, Александрдыѕ аурып ќалуы гректерді Самарќанєа шегінуге мјжбїр етті. Александр б.з.б.323 ж. сїзектен ґлді. Оныѕ ала-ќўла империясы ыдырап кетті. 

     Археологиялыќ ескерткіштері. Бўлар ќорымдар, жартастаєы суреттер, саќ бўйымдарыныѕ кґмбелері.  

     Орталыќ Ќазаќстан. Бўл жерден Тасмола мјдениеті (б.з.д. 7-3 єє.) ашылды. Зерттеуді археологтар Ј.Марєўлан, М.Ќадырбаев жїргізді. Бўл обалардыѕ ерекшелігі - оларда тас жалы, "мўрты" болады. Бірнеше варианттардан тўрады. Негізгі обаєа жанаса немесе оныѕ шыєыс бетінде, иек астында кіші оба тўрады, одан шыєысќа ќарай доєаша иіліп, ені 1,5-2 м, ал ўзындыєы 2-200 м дейін кейде одан ўзыныда болады, екі жал кетеді. Їлкен обаєа їйілген тґбе астында жерден ќазылєан ќабырда ґлген кісініѕ мјйіті жатады, ал кіші ќорєанда їйінді астындаєы ќабырєа ат пен аєаш ыдыс-аяќтар ќойылады.  

     Батыс жјне солтїстік Ќазаќстан. Еділ мен Жайыќ арасындаєы аймаќтан ќорымдардыѕ кґп шоєырланєан жері - Їлкен жјне Кіші ґзенніѕ бойлары, Ќамыс-Самар кґлдерініѕ ґѕірлері, Елек, Шаєан, Ембі жаєалаулары. Обалардыѕ кґбінде їйінділері бар, ал олардыѕ аса їлкендері орлармен ќоршалєан. Тас їйінділері немесе топыраќ пен уаќ тастар араластырылєан їйінділері бар обалар сирек кездеседі. Ќабырлар шыєыстан батысќа ќарай ыѕєайлай ќазылады, ал ґлгендер молаларда емес, обалар їйінділері астындаєы арнайы дайындалєан алаѕдарєа ќойылады.  

     Шыєыс Ќазаќстан. Алтай аясынан, Шыѕєыстау мен Тарбаєатай бґктерлерінен кездеседі. Їлкен патша обалары бар. Ол Шілікті алќабында шоєырланєан. Бўл ґѕірдіѕ мјдениеті їш кезеѕнен тўрады. Мјйемір кезеѕі (б.з.д. 7-6 єє), берел кезеѕі (б.з.д. 5-4 єє.), ќўлажїргін кезеѕі (б.з.д. 3-1 єє.). Мјйемір кезеѕініѕ соѕында салт кісіні атымен бірге ќоятын ќабырлар пайда болады.  

     Жетісу мен оѕтїстік Ќазаќстан. Бўл саќ тайпалары мекендеген аса кґлемді аймаќ: тиграхаудтар - Жетісуда, ал массагеттер Арал ґѕірі мен Сыр бойында. іле алќабында Бесшатыр, Есік, Тїрген, Кеген, Алексеев обалары осы алќаптан табылды.  

     Жетісудаєы саќ мјдениеті екі кезеѕді: ерте кезеѕі (б.з.д. 8-6 єє) жјне кейінгі кезеѕ (б.з.д. 5-3 єє.). Соѕєы кезеѕдегі патша обасына Бесшатыр ќорымы мен Есік обасы жатады. Бесшатыр ќорымы Іле ґзенініѕ оѕ жаєалауындаєы Шылбыр деген жерде, ол 31 обадан тўрады. Ќорымныѕ барша обалары екі топќа бґлінеді, їлкен обалар - диаметрі 45 м-105 м-ге дейін. Биіктігі 6-18 м. Салынєан уаќыты б.з.д. 5 є.  

     Есік обасы Алматыныѕ шыєысында 50 км жерде. 1969-1970 жж. зерттелінді. Іле Алатауы баурайында. Обаныѕ диаметрі 60, биіктігі 6 м. Топыраќ їйіндісініѕ астында екі ќабыр - орталыќтаєы жјне бїйірдегісі бар. Орталыќ ќабыр тоналєан. Бїйірдегісі аман жетті. Жерленген 18 жасар ханзада. Ол киіндіріліп, ќару-жараќ таќќан кїйінде жерленген. Ыдыс-аяќтар, бїйіріне 26 таѕбадан тўратын екі жол сґз жазылєан кїміс тостаєан жатыр. Ґліктіѕ басына биік былєары ќалпаќ-дулыєа кигізілген, оныѕ сыртына алтын бўтаќтарына ќўстар ќонєан, сирек аєашты тау бейнеленген. Дулыєаныѕ тґбесіне тјж ретінде титімдей арќар бейнесін ќойєан. Марќўмныѕ мойнына ўшы барыс бастарымен безендірілген алтын ґѕіржиек салынєан, ќўлаєына бирюзадан салпыншаєы бар сырєа таєылыпты. Екі саусаєында алтын жїзіктері бар. Белбевініѕ оѕ жаєына ќызыл тїсті аєаш ќынапты, ўзын сессер ілініпті. Семсер темірден, оралмалы-орам бедері бар сабы имектев. Сол жаєына аќинаќ-ќанжар ілінген. Есік обасыныѕ салынєан кезі б.з.д. 6 є. деп есептеледі. Оны зерттеген археолог К.Аќышев (Курган Иссык. М., 1973г). 

     Арал ґѕірі саќтары мјдениеті - Хаомаваргалар. Тегіскен, Ўйєараќ, Оѕтїстік Тегіскен ќорымдары.  

     Шаруашылыєы мен ќоєамы. Мал шаруашылыєымен де егін ґсірумен де айналысќан. Жылќы ґсірген. Екі тўќымы болєаны аныќталды. Оныѕ біревІ басы їлкен, аяєы жуан, денесі шомбал, жатаєан жылќы, ал екіншісі шоќтыєы биік бойшаѕ, сымбатты жылќы, оны ќарулы жауынгерлер мінетін болєан. Ќой баєумен де айналысќан. Саќтарда маѕдай алды дґѕестев ірі ќойлар кґп тараєан. Олар ќазаќтыѕ кјзіргі ќўйрыќты ќойлары тўќымына жаќын болєан. Тїйе шаруашылыєы да кеѕ дамыды. Ал сиырдыѕ кґшпелі тіршілікке бейімделген мўндай тўќымыныѕ ґзгеден айырмасы - ґнімділігі тґмен, тірілей салмаєы аз, жемшґпті кґп талєамайтын. Суыќта сыр бермейтін, жїні ќалыѕ, тебін малы болды. 

     Егіншілік пен суару. Ќыстау маѕындаєы егін саќтарды астыќпен ќамтамасыз еткен. Олар тары, арпа, бидай еккен. Оѕтїстік Сырдарья алќабында саќтардыѕ Шірік Рабат, Бјбіш-молла, Баланды секілді ќоѕыстарында табылєан. 

     Кјсіптері мен сауда. Саќ тайпалары арасында металл ґндіру жјне оны ґндеу, јсіресе ќола ќўюєа байланысты кјсіпшіліктері дамыєан. Темір мен мыс, ќалайы мен ќорєасын, алтын мен кїміс ґндіру жоєары дјрежеде дамыєан. Мјселен, Имантау кен орнында 3 млн. Пўт мыс рудасы, ал Жезќазєан мен Успенскден 10 мыѕ жјне 26 мыѕ пўт руда ґндірілген, сонда сол руданыѕ кґбісі саќтар заманында ґндірілгені аныќталды. 

     Саќ зергерлері ќоладан ќанжарлар, оќ жебелері мен сїѕгі ўштарын, аттыѕ ќайыс јбзелдерін, јшекейлер мен айна, ќазандар мен ќўрбандыќ ыдыстарын жасаєан. 

     Сауда. Еуразия далаларын саќтар билеген кезде Батыс пен шыєысты, Жерорта теѕізі мен Ќытайды байланыстырєан халыќаралыќ ґтпелі сауда басталады. Б.з.д. 1 мыѕжылдыќтыѕ орта кезінде дала жолы пайда болады. Геродот жазуына ќараєанда, дала жолы Ќаратеѕіз ґѕірімен жїріп, Дон жаєалауына сосын Оѕтїстік Орал ґѕіріндегі савроматтар жерінен Ертіс бойына, одан јрі Алтайдаєы аргиппейлер еліне жеткен, содан јрі Моѕєолия мен Ќытайєа ќарай кететін болєан. Осы жолдыѕ бір бґлігі Ќазаќстан жерімен ґтті.  

     Саќтар ќоєамы. Саќ ќоєамында халыќтыѕ їш тобы болды деген болжам бар. Ол рим тарихшысы Квинт Курций Руф айтќан аѕызєа сїйеніп айтылады. Бўлар жауынгерлер - сїѕгі мен оќ ( "ратайштар-арбада тўрєандар"), абыздар - ќўрбандыќ табаєы жјне айрыќша бас киімі бар, ќауымшыл саќтар, яєни "сегізаяќтар" (соќаєа жегетін екі ґгізі барлар). Осы їш жіктіѕ ґзіне тјн дјстїрлі тїсі болєан. Жауынгерлерге -ќызыл, сары-ќызыл; абыздарєа-аќ; ќауымшылдарєа-сары мен кґк тїстер. Сондай-аќ кґсемдер мен патшалар да болды. Олар јскери жіктердіѕ ґкілдері болды. Гректер оларды басилевс -патша деп атаєан. Патшаныѕ белгісі жебелі садаќ. 

     Ґнері мен мифологиясы. Саќтар аѕ стилін Алдыѕєы Азия мен Иранєа жорыќ жасаєан кезінде ќабылдаєан. Бўл ґнер б.д,д. 7-6 єасырда ќалыптасќан. Аѕ стилі дегеніміз тїрлі жануарлардыѕ бейнелерін дыс-аяќќа, киімге, тўрмыс заттарына, тїрлі јшекейлерге, ќару-жараќќа салєан. Саќтар кїнге, найзаєайєа, жел-дауылєа табынєан. Саќтар мифологиясында сјйгїлік ат кїнмен, отпен байланысты болєан. Дїниені жаратќан кґк тјѕірісі Митра, жердікі Варуна, жер астыныкі Индира секілді ќўдайлар болєан.