Корпоративті бағалы қағаздар нарығының дамуы

Жоспар

                                                                                                      

Кіріспе  ...........................................................................................................2                                                                                             1. Бағалы қағаздар туралы жалпы шолу.......................................3 1.1 Бағалы қағаздардың пайда болу тарихы..............................3   1.2 Бағалы қағаздар нарығы пайда болуының құқықтық негіздері..............................................................................................7    1.3 Бағалы қағаздар нарығын реттеу.......................................11   2. Құнды қағаздар рыногы...........................................................17   2.1 Құнды қағаздардың түрлері, қызметтері және мәні.........17   3. Қазақстан Республикасындағы құнды қағаздардың қалыптасуы.....................................................................................25   Қорытынды.....................................................................................29                                                                                      Қолданылған әдебиеттер..............................................................30

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

Құнды қағаздар, ең алдымен, мүлікті иеленуге құқық беретін  ақшалы құжат немесе қарыз берушіге қарыз алушының берген қарыз міндеттемесі.

Бағалы қағаздар толтырылуы немесе жазылуы жөнінен екі түрлі болуы мүмкін:

Не заң жүзінде бекітілген жеке құжат түрі;

Не есепшотқа енгізілген жазу түрі.

Егер басқа адамға иемденуге берілсе, бағалы қағаздардың  екінші түрі бойынша ерекше  куәлік толтырылып келеді. Оны иемдену құқын беретін құжатты сертификат деп атайды.

Қазақстанның  орталықтанған  жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға  өту қоғамдық өндіріс сипатын  өзгертуде. Олар меншік қатынастары  шаруашылық субъектілерінің құрылымы қаржылық байланыстарының формалы: қоғамның мүдделігінің дәрежесі.

Нарық күрделі, әрі жан-жақты  қызмет атқаратын қоғамдық қатынастар жиынтығы. Ол, бір жағынан, тауар  және көрсетілген қызмет нарығын  қамтиды. Соңғысы, өз кезегінде, қаржы  нарығы мен қозғалмайтын мүлік нарығынан  тұрады. Осы аталған нарықтық өзара байланысы ұлттық экономикалық механизмді құрайды. Ал, бұл механизм несиеге негізделген. Басқаша айтқанда, нарыққа қатысушылардың басым көпшілігі іскерлік шартқа қол қойып, өздеріне бағалы қағаз түрінде міндеттеме алады.

Кәсіпкерліктің өзара  жасаған әл осы міндеттемелері – экономикалық механизмнің тұрақтылығының кепілі.

Қазіргі кезінде құнды  қағаздар туралы тақырыптар актуальды  болып келеді.

Не үшін мен бұл тақырыпты  таңдадым? Қандай факторлар Қазақстандық құнды қағаздар рыногының төмен  дәрежеде қалыптасуына әсер етті?

Оның бірнеше факторын көрсетуге болады:

Бұл Қазақстанның нарықтық экономиканың көшуіне тікелей байланысты келуі;

Қазақ елінің жоспарлы-орталықтанған  экономиканы қолдау;(ескі технологияны қолдау)

Не болмаса  халықтың көпшілігі оны ары қарай дамыту үшін адам болған жоқ па? Не оны жүзеге асыру үшін қаржы болған жоқ па? Сол үшін, Қазақстанның құнды қағаздар жүйесін көтеру үшін, мен бұл тақырыпты таңдадым.

Мен, осы орайда, жұмысты  бастау үшін көп материалды жинадым, соның ішінде, Б. Кашенова мен М. Мұхаметтің экономикалық кітаптарын және “Егеменді Қазақстан” газеттерін және т.б. материалды қолданып, оны бір жүйеге келтірдім. Сонымен бірге, мен, купон, номинал, облигация, облигация рейтингі, облигация курсы, акция, вексель, аудармалы вексель, акцепт, сертификат, индоссамент, инвестициялы класты және т.б. терминдерді қарастырдым.

Сондықтан, Қазақстандық құнды қағаздар рыногының қалыптасуын  терең зерттеп, оны келешекте  Батыс Еуропа Елдердегі сияқты немесе басқа моделін қолданып, БИІК ШЫҢҒА ЖЕТУ КЕРЕК!

1. Бағалы қағаздар туралы жалпы шолу

 

1. Бағалы қағаздардың пайда болу тарихы

Бағалы қағаздардың  пайда болу тарихы меншік айналымының  объекті тарихи кезеңімен тікелей  байланысты болып келеді. Өте ерте кезеңде адамдар бір тарихи формациядан екінші формацияға өткенде, олар тауар мен ақшалардың басқаша орналастыру қажеттілігін алды, бірақ бұл басқаша орналастыру тәсілі тиімсіз болды.

Бұл жолды, ең бірінші, юристтер б.э.д. 4-5 ғасырда тауып, оны былай  көрсеткен:

Аңғарғандар құжаттар, куәланған  нақтылы келісімнің өздері айналдыру, ерекше руға тауар, құндылықтардың ерекше жүйесін, сөз өзіне меншікті мәнінде тауарлармен емес, ақшалармен емес сәйкес келмеушілердің. Құжаттар соған дейін келісімдер туралы орындалып жатқанда сазды және балауыздарды табличкаларда, папирусте немесе пергаментте, олар кең таратуын алған жоқ.

Кейін, 6 ғасырда Қытайда  қағаз ойланып табылды. 9-10 ғасырда  бұл өндіріс рецептін Батыс Еуропа Елдері қолданады. Нақ осы жерде, натуральды шаруашылық  және феодалдық бытыраңқылықтың ету шартын қолдап және олар нарықтық шаруашылықтан алыс болғанымен, қағаз арқылы құжаттың белгілі нақты келісімін мойындау және таратуы жалпыға бірдей алынып, экономикалық айналымының объекті ретінде танылды. Бағалы қағаздар - акциялар, облигациялар, вексельдің және мүлік құқықтардың басқа куәліктері, жекеленгендер өз негізімнен, ұнағандар сондай сапада заң шығарылады.

Мүліктің әрбір түріне өзіндік бағалы қағаздарым талапқа  сай бола алады, меншік арқау болуын өз кезегінде жасай алады, сатылып  алынады және сатылады, кепілге беріледі.

Құнды қағаздар нарығы субъектілерінің  қатынастары экономикалық-құқықтық механизмге негізделеді. Бұл құнды қағаздардың материалдық түрі ретінде оның маңызын дәләлдейді. Бірақ, құнды қағаздардың маңызы онымен шектеліп қоймайды.

Құнды қағаздар кез-келген  мемлекеттің төлем айналымында маңызды орын алады, себебі олар арқылы мемлекеттің инвестициялық қызметін жүзеге асырылады. Дәлірек айтқанда, бұл күрделі қаржы тікелей хадық шаруашылығының ең тиімді саласына жіберіледі, яғни оларды нарық жүйесіндегі ең өміршең субъектілер ғана ала алады.

Өзінің ұйымдық және құрылымдық ерекшеліктеріне орй  құнды қағаздар қаржы институттары, қаржы нарықтары және оларды реттейтін  құқықтық ережелерін қатар мемлекеттің  қаржы жүйесінің тұтас бір  бөлігін құрайды. Мұндай жүйе біздің мемлекетімізде нарық қатынастарын қалпына келтіру қажеттілігі туындаған кезде, яғни 90-шы жылдардың басында құрыла бастады.

90-шы жылдардың экономикалық  тәжірибесі дәлелденгендей шаруашылықты  жетелдірудің нарықтық әдістерін  қалпына келтірудің және оны одан әрі дамытудың ең басты құралы – құнды қағаздар екені талассыз ақиқат. Құнды қағаздар ақша түріндегі капиталға да меншік құқын бекітіп, тек бағалы қағаздар арқылы ғана мемлекеттің меншікті акционерлік қоғамдардың, яғни жеке меншік иелері – халықтың меншігінде айналдыруы мүмкін. Бағалы қағаздар нарығында өзіне тән қаржы институттары жүйесі қалыптасып, оларда экономикалық өрістеудің қаржы көздері шоғырланып және инвистициялық қорларды бөлу қатынастары жүзеге асады.

Қазіргі өндірістің жалпы  құлдырап қысқаруы кезінде мемлекеттік жалпы ұлттық өнімдегі өндіріс инвестициялық үлесін арттыру бағалы қағаздар  нарығының потенциалды қорларын пайдаланбай іске асуы мүмкін емес.

1996 жылдың аяқталу  кезінде Қазақстан бағалы қағаздар  нарығында өзара бәсекелесуші алғашқы құрылған - Орталық Азия және Қазақстан қор биржаларынан тендерде жеңуінің нәтижесінде қазірде нарыққа бір ғана - Қазақстан кор биржасы кызмет көрсетуде.

1997 жылдың 5 наурызында  «Бағалы кағаздар нарығы туралы»  және «Қазақстан Республикасында  бағалы қағаздармен мәмілені тіркеу туралы» қабылданған екі заң негізінде қазіргі Қазақстан бағалы қағаздар нарығының базалық инфрақұрылымы түгелінен құрылды. Қазақстан Үкіметі осы заңдарға сүйене отырып, 1997 жылдың жазында бағалы қағаздар нарығында кәсіби қызметті атқаруды және лицензиялауды реттейтін нормативтік-құқықтық актілердің - брокерлік-дилерлік, кастодиандық, Орталық депозитарий, бағалы қағаздарды ұстаушылардың реестрін жүргізу бойынша пакетін бекітті.

1997 жьілы жүргізілген  тендердің нәтижесінде ¥лттық банк пен Қазақстан кор биржасының біріккен ұсынысы жеңіске жетіп, «Бағалы  қағаздардың Ортлық депозитарийі» ЖАҚ құрылды. Ол Қазақстан қор биржасымен бірігіп қор нарығының техникалық инфрақұрылымының негізгі өзегі болып есептеледі. Орталық депозитарий бағалы қағаздар бойынша есеп айырысудың халықаралық стандарты саналатын - «Отыздар тобының» ұсынысымен құрылған.

Заң негізінде бағалы қағаздар нарығындағы қызметпен  бірге басқа да кәсіпкершілікпен айналысуға тыйым салу және меншікті капиталының төменгі деңгейін бекітуге байланысты брокерлік-дилерлік құрылым да тәртіпке салынды. Егер 1997 жылдың басында брокерлік-дилерлік ұйымдар саны 93 болса, ал 1 шілдеде ол 43-ке дейін азайды. Олардың ішінде банктік емес ұйымдар саны сәйкесінше 65 жэне 14 еді. Сондай-ақ осы жылы алғашқы кастодиан-банктер пайда болып, эмиссияланған бағалы қағаздарды тіркеуші-реестр қызметі құрылды. Егер жыл басында тек 4 тіркеуші болса, ал жыл соңында ол 34-ке жетті. Тіркеушілер санының бұндай жедел қарқынмен өсуінің негізгі факторы қабылданған заңнамалық актілерге сәйкес акционерлерінің саны 500-ден асатын акционерлік коғамдардың акциясын ұстаушылардың реестрін тек тәуелсіз тіркеушілер ғана жүргізуі керектігі себепші болды. Сөйтіп, 1997 - 1999 ж.ж Қазақстан реестр ұстаушыларының Ассоциациясы құрылғанша бағалы қағаздардың эмиссиясын тіркеуді екі мемлекеттік орган, атап айқанда, Бағалы қағаздар жөніндегі ¥лттық комиссия және өзінің территориялық басқармалары арқылы Әділет министрлігі жүзеге асырды. Екі бірдей толык қүкылы жүйені бағалы кағаздар эмиссиясын мемлекеттік тіркеуден өткізуге пайдаланудың бір себебі - жергілікті жерлерде ¥лттық комиссияның аймактық белімшелерінің болмауынан.

1997 жылдың 20 маусымында  қабылданған «Қазақстан Республикасында  зейнетақымен қамтамасыз ету  туралы» Заңға сәйкес Үлттық комиссия Зейнетақы активтерін басқару жөніндегі Компанияның (ЗАБК-КУПА) қызметін реттейтін және лицензиялайтын, сондай-ақ мемлекеттік жэне мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорларының зейнетақы активтерін инвестициялау тэртібін анықтайтын мемлекеттік орган болып саналады.

2001 жылдың 11 маусымында  Қазақстан Республикасы Президентінің  «Қаржы нарығын мемлекетгік реттеудің  бірыңғай жүйесін ұйымдастыру  бойынша іс-шаралар туралы» жарияланған  жарлыкка сэйкес бағалы қағаздар  жөніндегі Үлттык комиссия таратылып, онын барлық өкілеттілігі мен қызметтері Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкіне берілді. Осы күннен бастап 2003 жылдың 4 шілдесіне дейін бағалы қағаздар нарығын реттеуді Үлттық Банктің бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттейтін департаменті жүзеге асырды.

Қазақстан бағалы қағаздар нарығының дамуы барысында көптеген заңдар мен заңнамалық актілер ескіріп, оларға өзгерістер мен толықтырулар енгізу талаптары туындады. Сондықтан  бағалы қағаздар нарығының кұқықтық инфрақүрылымын жетілдіру мақсатында соңғы жылдары бағалы қағаздарды шығару жэне айналысқа түсіру тэртібін, бағалы қағаздар нарығы субьектілерінің қызметін реттейтін, сондай-ақ бағалы қағаздар нарығында қалыптасқан мемлекеттік реттеу катынастарының құрылымы мен тэртібін анықтайтын бірсыпыра жаңа зандар қабылданды. Олар:

• 2000 жылғы 18 қаңтардағы «Қазақстан Республикасындағы сақтандыру қызметі туралы»;

•    2003    жылғы    13    мамырдағы   «Акционерлік   қоғамдар туралы»;

•    2003   жылғы   2   шілдедегі    «Бағалы   қағаздар   нарығы туралы»;

•    2003 жылғы 4 шілдедегі  «Қаржы нарығы мен қаржылық үйымдарды  мемлекеттік реттеу жэне кадағалау  туралы»;

•    2004 жылғы 6 шілдедегі  «Қазақстан Республикасындагы кредиттік  бюролар жэне кредиттік тарихты  қалыптастыру туралы»;

•    2004 жылғы 6 шілдедегі «Инвестициялық қорлар туралы». 2003   жылдың   13   мамырында  қабылданған   «Акционерлік қоғамдар туралы» жаңа заңның бұрынғы 1998 жылдың 10 шілдесіндегі «Акционерлік қоғамдар туралы» қолданыста болған заңнан өзгешелігі төмендегідей:

1.  Акционерлік қоғамды «ашық», «жабық» деп типке бөлу жойылған.

2.  Жарғылық капиталының  минимальды мөлшері анағұрлым  өсірілген.

3. Акцияларды мемлекеттік  тіркеусіз салықтық инвестициялық  номер беру жолымен нарыкка  шығару жойылған.

4.  Жарияланған акцияларды  шығаруды мемлекеттік тіркеуден өткізу 1 рет жүргізіледі.

5. Акцияларды   жабық   тәсілмен    орналастыруга    шектеу қойылған.

6. Дивидендтерді төлеу  мерзімін өткізіп алганы үшін  айыппұл төлеу енгізілген;

7. Соттың   шешімі   бойынша   акцияны   өтеу   процедурасы енгізілген.

8.  Бұрын мемлекеттік қызметте болған адамдарды қоғамның басшы органдарына сайлауға шектеу қойылган.

9. Процедуралық мәселелер бойынша егжей-тегжейлі талаптар (акционерлердің жалпы жиналысын дайындау және өткізу, директорлар кеңесін сайлау және оның мәжілісін өткізу және т.с.с) қойылған.

10. Аффилиирленген жақтар  туралы тарау енгізілген ( бүрынғы  заңда ол туралы тек түсінік  берілген болатын).

11.«Орналастыру  бағасы»,  «ірі  акционер»,  «төлем  агенті» деген ұғымдар енгізілген.

12. Тек қана тәуелсіз тіркеушілердің акция ұстаушы реестрін жүргізуі бойынша шектеу қойылған.