Төтенше жағдайлар

 Егер қар басуға автомобильмен келе жатып тап болсаңыз тоқтап, тұрған жерді белгілеу керек, ол үшін ашық матаны ілген жөн. Машинаның үстін толығымен жауып, двигательді радиатор жағынан қымтау керек. Машина капотын желге қарай бұрып, отынды үнемдеу үшін, пешті ұдайы қоспаған жөн. Машинаны қар басып қалу қаупі болса, есіктің бірін жиі ашып, күртік қарды әрірек сырыңыз. Далада қалған машинада қатты тоңсаңыз да қозғалтқышты қоспаңыз, ол жұмыс істеп тұрған кезде бүлінген улы газ автомобиль ішіне жиналып, қақаған суықтан бұрын өзіңізді өмірден алып кетуі мүмкін.

 Машинадан шыққанда міндетті  түрде өзіңізді арқанмен байлаңыз (Бір ұшын автомобильде қалдырыңыз). Адам үйден немесе машинадан  жарты метр ұзағанда бағдардан  айырылып, қаза болған жағдайлар  көптеп кездеседі.

 Жолдағы көкайғақ аса қауіпті, ал қилысы көп жерлерде автомобиль қозғалысын мүлдем тоқтатуы мүмкін. Жаяу жүру өте қиын, әр түрлі заттардың құлауы және ұшуы өте қауіпті. Бұл жағдайларда ескі құрылыстардың маңынан, электр желілерінің және олардың діңгектерінің жанынан аулақ кеткен жөн.

 Қар басуы, боран туралы  хабарды алған бойда, уақыт  болса, жалпы қоршаулар, жолдағы  ғимарат шетінен 15-20 метр қашықтықта  жел соғатын жақтан қалқандар  орнатылады.

 Сырғыма

 

Сырғыма –  ауырлық күшінің ықпалымен өзендер  мен көлдер, теңіздердің тік жағалауларынан, таулар мен сайлардың жыраларынан топырақ массасы мен тау жыныстарының төмен қарай тайғанап ығысуы (сырғанауы). Көбінесе жыралардың сумен шайылуы, оның мол жауын-шашынмен шектен тыс ылғалдануы, жер сілкіну немесе адамның іс-әрекеті (жарылыс жұмыстар және т.б.) болып табылады.

 Сырғанау  кезінде топырақ көлемі ондаған  және жүздеген мың текше метрге  дейін жетіп, кейбір жағдайларда  одан да көп болуы мүмкін. Сырғыманың  тайғанап ығысуының жылдамдығы  жылына бірнеше метрден, секундына бірнеше метрге дейін ауытқуы мүмкін. Сырғыманың тайғанауының ең көп жылдамдығы жер сілкіну кезінде байқалады. Топырақ массасының сырғуы тұрғын үйлер мен өндірістік ғимараттардың, инженерлік және жол құрылымдарының, магистральді құбырлар мен электр тасымалдау желілерінің қирап және құлауына, сондай-ақ адамдардың зақымданып және мерт болуына әкеліп соғуы мүмкін.

 Сырғымаға  қалай дайындалу керек

 Сырғымалардың  мүмкін болу жерлері мен мөлшермен  шекарасы туралы ақпаратты зерделеңіз, сырғыманың пайда болу қаупі туралы хабарлау дабылын, сонымен қатар осы дабыл берілген кездегі іс-әрекет тәртібін есте сақтаңыз. Ғимараттардың есіктері мен терезелерінің ашылмай қалуы, сырғымақауіпті жартастар судың шығуы — бұл келе жатқан сырғыманың белгілері болып табылады. Жақындап келе жатқан сырғыма белгілері пайда болған кезде жақын маңдағы сырғыма станциясы бекетіне хабарлап, олардан ақпарат күтіңіз, ал өзіңіз ахуалға байланысты әрекет жасаңыз.

 Сырғыма  кезінде қандай әрекет жасау  керек

 Сырғыманың пайда болу қаупі  туралы дабыл алған кезде электрқұралдарын, газ аспаптары мен су құбырлары желісін ажыратып, алдын ала әзірленген жоспар бойынша дереу көшуге дайындалыңыз. Сырғыма станциясының анықтаған сырғыманың ығысу жылдамдығына байланысты, қауіпті есепке ала отырып, әрекет етіңіз. Ығысудың әлсіз жылдамдығында (айына метр) өзіңіздің мүмкіндіктеріңізге қарай әрекет етіңіз (құрылысты алдын ала дайындаған орынға көшіріңіз, жиһазды, заттарды тасыңыз және т.б.). Сырғыма ығысуының жылдамдығы тәулігіне 0,5 – 1,0 метрден көп болса алдын ала өтелген жоспарға сәйкес көшіңіз. Көшу кезінде өзіңізбен бірге құжаттарды, құндылықтарды, ахуалға байланысты және әкімшіліктің нұсқауымен жылы заттар мен азық-түлік алыңыз. Дереу қауіпсіз жерге көшіңіз, және қажет болса құтқарушыларға қазуға, опырылымдардың астынан зардап шеккендерді алып шығуға және оларға көмек көрсету үшін жәрдемдесіңіз.

 Сырғыманың ығысуынан кейінгі  әрекет

 Сырғыманың ығысуынан кейін  сақталып қалған құрылымдар қабырғаларының, жабындарының жағдайы тексеріледі, электр-, газ-, сумен жабдықтау желілерінің зақымдануы анықталады. Егер де Сіз зардап шекпесеңіз, онда құтқарушылармен бірге зардап шеккендерді үйінделерден алып шығыңыз және оларға көмек көрсетіңіз.

 

 Тау тастарының құлауы.

 

 Тау жыныстарының кристалдық торларының температуралык, өзгерістер әсерінен кеңеюі мен сырылуының түрліше болуы физикалық үгілуге негіз болады. Бұл өзгерістер жыл маусымдары айқын ажыратылатын аудандар мен климат континенттілігі жоғары болатын, әсіресе тәуліктік температура үлкен айырма- шылық жасайтын жерлерде каркынды жүреді. Мұндай аудандарда үгілу әсерінен киыршьщтасты қорымдар түзіледі. Тау жыныстарындағы ұсақ. жарықшақтарға су кіріп, ол кеңейеді, түнге қарай мұз қатып, жарықтар одан әрі ұлғаяды. Мұндай құбылыс поляр маңы мен биік таулы жерлерге, сондай-ақ Сахара сияқты табиғаты «қатал» шөлдерге тән.

 

Химиялық үгілу дегеніміз —  тау жыныстары мен минералдардың  құрамындағы реакцияға тез түсетін  заттардың (оттек, кемір қышқылы, тұздар, қышқылдар, негіздер) ауадағы су буының көмегімен өзгеруі және өзара әрекеттесуі нәтижесінде бұзылуы. Сондықтан химиялық үгілу ылғалды, ыстық климат жағдайындағы субтропиктер мен тропиктерге, сондай-ақ теңіз маңы аудандарына тән. Әдетте, үгілудің барлық әрекеттері қатар жүріп отырады, сондықтан айқын басымдылық танытатын әрекет түрі бірінші кезекте айтылады. Өсімдіктер өлемі мен жануарлар дүниесі де белгілі дәрежеде физикалық және химиялық үгілу әрекеттеріне қатысып, кейде тіпті оның жүру қарқынын күшейтеді.

 

Өздерің тұратын өлкеде жер бедері пішіндерін қалыптастыруға қандай күштер әсер етеді?

 

Мәтінге сүйене отырып, оларға нақты  мысал келтіріңдер.

 

Үгілген тау жыныстары салмағына  қарай төмен сырғуы немесе тік  беткейлерден етекке құлауы мүмкін. Олар кейде өздерімен бірге басқа  да тау жыныстарын сырғытып, ілестіре кетеді. Етекке құлап түскенде тау жыныстары көбінесе өзара соқтығысып, сынып, ұсақталады. Неғүрлым майда бәлшектер желмен ұшырылып, шаң-тозаңға айналады. Түптеп келгенде, үгілудің барлың түрлері биік таулардың аласаруына, керісінше неғұрлым ойыс жатқан жерлерді толтыру арқылы жер бедерінің тегістелуіне себепші болады.

 

Үгілу енімдері мен борпылдақ жыныстарды тасымалдау арқылы жер бедерін өзгертуде  желдің маңызы зор. Жел әрекетінен қалыптасатын жер бедері пішіндерін золдық деп атайды. Әсіресе шөлдердегі құрғақ климат жағдайында жел әрекеті айқын көрінеді, мұнда құмды тебелер мен жалдар, толқын тәрізді эолдық пішіндер таралған. Теңіздер мен көлдердің жағалауларында да жел әрекетінен түзілген мұндай пішіндер жиі кездеседі.

 

Үгілген тау жыныстарын тасымалдауда ағын су әрекетінің алатын орны ерекше. Жаңбыр кезінде су беткейлер аркылы ағып, бір арнаға тоғысады. Ол әрі карай жер бетін тілімдеп, жыралар, сайлар жасайды. Тіпті жазық жердегі өзендер де еңкіштігі төмен, ағыны баяу болғанына қарамастан, өзімен бірғе көптеген жыныстарды тасымалдайды. Ал тау өзендері ағыны қатты болғандықтан қүм, саз сияқты майда жыныстармен қатар, өте ірі тастарды да ағызып әкетеді.

 

 Дауыл

 

Дауыл — жойқын күші бар және едуәір созылатын, 30 м/с жылдамдықпен соғатын жел.

 Дауылдардың пайда болуына  ауа айналымының ерекше жағдайында  пайда болып, атмосферадағы тепе-теңдіктің  өте жоғары жылдамдықпен аяқ  асытнан бұзылуы әсер етеді.

 Дауыл үлкен бүліншілікке  ұшыратып, адам құрбандықтарын алып  келеді, малдар шетінеп, материалдық залал келітреді.

 Ең қауіпті аймақта тұрғын  үй салуға тыйым салынып, ал  қалған аймақтарда сейсмикалық  аудандар үшін қабылданған құрылыс  нормалары енгізіліп, онда пайдаланылатын  материалдардың қолайлы үлгілері  көрсетілуге тиіс. Дауыл өзінің  алапат күшімен инженерлік ғимараттарға жер сілкінісінен кем әсер етпейді.

 Шаңдақ дауыл — бұл күшті  жел салдарынан шаңның, құмның, топырақтың, тұздың және көлемі 1 мм аз басқа  да бөліктердің ауаға көтерілуі.

 Қазақтсан аумағында шаңдақ  дауыл — сәуір, мамыр және қыркүйек айларында жиі байқалады.

 Дауылдың жойқын салдарын  төмендетудің тиімді шарасы, ол  – таянған дауыл қауіпін тұрғындарға  дер кезінде хабарлау және  дауыл болып тұратын аудандарындағы  осыны ескере отырып орналастыру.  Ең қауіпті аймақта тұрғын  үй салғызбай, ал қалған аймақтарда сейсмикалық аудандар үшін қабылданған құрылыс нормаларын енгізіп, бақылауға алып көмектесу керек.

 Дауылдың жақындағаны туралы  хабар алған соң, мына іс-әрекетті  жүзеге асыру қажет:

 Панахананы, жертөлені әзірлеу;  есікті, терезені, шатырдағы (желдеткіш) люкті нығыздап жабу; саңылауларды бекіту; төбеден, лоджиядан, самалдықтан жел ұшырып кету қаупі бар заттарды шығару; даладағы заттарды бекіту немесе үйге кіргізу; газды, электр жүйесін ажырату, суды жабу; пешті сөндіріп, қажет болса қорғаныс панаханаларына барып орналасу керек.

 Өндірісте барлық сыртқы  жұмыстарды тоқтату, қондырғыларды  бекіту, агрегаттарды, механизмдерді  ажырату және панаханаларға жасырыну, ауылды жерлерде фермалардағы  мал үшін жемнің, судың қорын  даярлау, панаханада радиоқабылдағышты тұрақты қосып қою керек. Ғимарат ішінде болған әйнек, шыны сынықтарынан және жарықшақтардан сақтанған жөн. Далада қалған кезде ең жақын шұңқырды, жел өтінен сақтайтын жерлерді іздеу керек немесе жерге етпетінен жатады. Орманда қалғанда ең жақсысы ашық алаңға шыққан жөн, нөсерлі дауыл, найзағай жарқылдаған кезде жалғыз тұрған ағашқа жасырынбаңыз, электр беру желілерінің діңгектеріне жақындамаңыз. Дауылды жел, қарлы боран кезінде үйден тек ерекше жағдайда ғана бірнеше адам болып шығады. Шаңдақ дауыл жақындағанда үйде есік пен терезені нығыздап жауып, ғимараттан шықпаған жөн. Үй хайуанаттарын қорға немесе ғимарат ішіне қамау керек.

 Егер сіз ауылдан алыс  жердегі құмдақтағы жайылымда  болсаңыз, малды тасаға жасыру  қажет. Жақын жерде сексеуіл, шеңгел тәрізді бұталы жерде малды ұстай тұрған жақсы.

 Егер дауыл кезінде елді  мекеннен қашықта болсаңыз, көру  қашықтығы азайып, адасып кету  қауіпі туса, онда қозғалысты  тоқтату қажет. Егер адассаңыз,  жарақат алсаңыз, онда өз орныңызды  білдіру мақсатында түтіні қатты шығатын матаны, бұтаны, көк шөпті жағып, дыбыс беріп, алыстан көрінетін ашық затты жерге іліп, қам жасағаныңыз жөн.

 Егер шаңдық дауыл кезінде  жапан далада қалсаңыз киімдеріңізді  түймелеп, бас киімдеріңізді киіңіз. Көзіңізге шаң мен тас, қоқым түспес үшін арнайы көзілдірік киіңіз. Егер қандай да бір жамылғы болса, оны шаңнан, суық желден, дененің суынуынан қалқа ретінде пайдалануға болады.

 Дауылдан, бораннан, буырқасыннан  кейін құтқару бөлімшелері еңбекке  жарамды тұрғындармен бірге жасырынған, жарақаттанған адамдарды шығарып, қауіпсіз жерге немесе емдеу мекемесіне апарады.

 Таудың су тасқыны. Таудан  аққан көп су аз уақыт ішінде  дүлей күшке айналып, жолындағы  тау тастарын, топырақтарын ала  төмен құлайды. Олардың биіктігі 10-20 метрге, кейде 40-50 метрге дейін жетеді. Құлау шапшаңдығы секундына 3-5 метрді құрайды. Су тасқынының пайда болу себептеріне таудағы жауынның ұзақ болуын, мұздың кенеттен мол еруін, сол жердің топырағының бостығын, тас жиынтығының көптігін жатқызуға болады.

 Республика бойынша 300-ден аса осындай қауіпі бар тау бассейіндері бар. Әсіресе қауіпті жерлерде Іле, Жоңғар, Талас, Алатау, қаратау, Кетмен, тарбағатай таулары жатады. Бұл тауларда осындай тасқындар жыл сайын болып тұрады.

 Тау су тасқынынан сақтану  жолдары:

 • Жауын уақытында және жауын өткеннен кейін 2 күндей тауға шықпау;

 • Тауда тек бұрын адам  жүрген жолдармен жүру;

 • Жазда тауда түс қайтқанда,  күн қызғанда жүрмеу;

 • Тұманды күні тауға шықпау;

 • Тауда жүргенде айқайламау, шуламау (дауыс ауаға әсер етеді,  ауа қарды қозғап жіберуі мүмкін);

 • Қар басқан тау бөктеріне  жақындамау;

 • Егер тасқын жылжып келе  жатқанын сезсеңіз, оның жолынан  шығағу тырысу;

 • Күнделікті теледидар,  радиодан берілетін хабарларға  көңіл аударып жүру.

 Су тасқыны. Бұл құбылыс  та біздің елімізде жерімізде жиі болып тұрады. Тек соңғы бес жылдың ішінде, Атырау облысының өзінде ғана бірнеше су тасқыны болды. Бұл өзгерістердің барлығы тек абиғат күштерімен ғана болып жататын құбылыстар. Әсіресе, Каспий теңізінің тасуынан Құрманғазы, Исатай аудандары көп зиян шегуде. Мал, қора, қыстақтар, үйлер суға кетуде.

 Жайық, Ойыл, Эмбі өзедерінің  суының көтерілуінен Қызыл-қоға, Жылой, Махамбет аудандары көп  зиян шегіп отыр. Каспий теңізі  мен Жайық өзендері Атырау  қаласына қауіп төндіруде. Бұған  қарсы облыс басшылары тиісті шаралар қолданып (жағаны бекіту, елді мекендерді қауіпсіз орындарға көшіруді), күрес жүргізуде. Осындай жағдай 2003-2004 жж. Шардара су қоймасында, Сырдария өзенінің батысында болып, үлкен материалдық шығын әкелді.

 Су басу — өзен, көл немесе теңіз суының деңгейінің көтеріліп, жердің белгілі бір бөлігінің су астында қалуы. Ол елді мекендердің су астына қалуына, адам мен малдың өлім-жітіміне алып келеді.

 Көптеген су басудың негізгі  себептеріне нөсер жаңбыр жаууы,  қардың, мұздақтардың үздіксіз еруі жатады.

 Сырғымалар, бөгеттерден, тоғандардан  кенет бұзылуынан пайда болатын  су басу өте қауіпті болады.

 Судың көтерілуінен болатын  су басуы Қазақстанның барлық  аймақтарындағы өзендерде болып  тұрады. Оңтүстік Қазақстан өзендерінде  мұндай құбылыстар ақпан-наурыздан, оңтүстік-шығыс және Шығыс Қазақстанда — наурыз – шілдеде, республиканың жазықтағы өзендерінде – наурыз-маусым айларында болады.

 Жаңбырдан болатын тасқындар,  Қазақстан аумағында таза түрінде  негізінен оңтүстіктегі, оңтүстік-шығыстағы  тау етегінде және ортасындағы өзендерде, сайларда көктемнің аяғында және жаз мезгілінде, сондай-ақ жазғы-күзгі мерзімде. Ертіс байссеіні өзендерінде байқалады. Орта таулы аймақтардағы жаңбыр тасқынының ерекшелігі сол, белгілі бір жағдайларда олардың селге айналуы мүмкін.