Кәсіпкерлік құқықтың пайда болуы және функциялары

Кез-келген құқық  саласы сияқты кәсіпкерлік құқық  та белгілі бір қайнар көздерге, негіздерге сүйенеді және белгіленген  принцптерге бағына отырып өз реттеуін жүзеге асырады. Кәсіпкерлік құқық  принцптері негізінен азаматтық  құқықтың принцптерінен туындайды  және көп ретте соларға сәйкес келеді.

Принцптер дегеніміз, құқықтық реттеуді жүзеге асыруда заң  актілері бағынатын, ұсынатын қағидалар.  Кәсіпкерлік қызметтің принцптері заң актілерінде, ғылыми еңбектерде тұжырымдалады. Принцптер төмендегідей болып келеды:

Кәсіпкерлік құқықтың қағидалары - бұл құқықтың саласының негiзгi бастапқы орындары.  Құқықтың қағидалары барлық заңға, нормаларға сүйенген, мемлекеттiң құқығының барлық жүйесiн бастысы болып табылады. Кәсіпкерлік құқықтың қағидалары болып мыналар табылады:

• Кәсіпкерлік құқықтың еркіндігі;
• Кәсіпкерлік қызметте пайдаланылатын меншіктің әртүрлі нысандарының теңдігі;
• Бәсекелестік еркіндігі және монополияны шектеу;
• Кәсіпкерлік қызметтің мақсаты- табыс табу;
• Заңдылық;
• Кәсіпкерлік қызметтің мемлекеттік реттелуі.

1. Кәсіпкерлік құқықтың еркіндігі. Бұл принципке сәйкес, тұлғалар заңда тікелей тыйым салынбаған әрекет түрлерімен айналысуға ерікті. Кәсіпкерліктің кейбір түрлерімен айналысуға арнайы лецензия алу, арнайы тәртіппен жүргізу сияқты талаптарға бағынуы керек.

2. Кәсіпкерлік қызметте пайдаланылатын меншіктің әртүрлі нысандарының теңдігі. Яғни, мемлекеттік және жеке меншікке негізделген кәсіпкерлік қызмет өзара тең болады және мемлекеттік меншікке негізделген кәсіпкерлікке басымдықтар, жеңілдіктер беруге тыйым салынады.
3. Бәсекелестік еркіндігі және монополияны шектеу. Кәсіпкерлік қызмет шынайы бәсекелестіке негізделгенде ғана тауарлар мен қызмет көрсетулердің сапасы жоғалып, тұтынушыларға қызмет көрсету жақсарады. Осы мақсатта монополияға тыйым салынады, табиғи монополиялардың қызметі мемлекеттік бақылауда болады.
4. Кәсіпкерлік қызметтің мақсаты- табыс табу. Бұл принциптің мәніне сәйкес, кәсіпкерлік қызметпен пайда табуды мақсат етпей айналысу, яғни жалған кәсіпкерлік заңсыз деп танылады және заңдық жауапкершілікке тартылады.
5. Заңдылық. Кәсіпкерлік қызметтің қай түрі болмасын заң талаптарына сай жүзеге асырылып, заңдағы міндеттер мен тыйымдар орындалуы тиіс.
6. Кәсіпкерлік қызметтің мемлекеттік реттелуі. Мемлекет кәсіпкерлік қызмет саласындағы кәсіпкерлердің, тұтынушылардың, қоғамның және мемлекеттің мүддесін қорғау мақсатында бағылау жасайды. Кәсіпкерлердің мемлекеттік тіркелуі, лицензия алу, монополиялық жағдай туралы хабарлау т.б. әрекеттер мемлекеттік бақылаудың көрінісі болып табылады. Кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру және оны бақылау осы принцптерге сәйкес жүргізіледі.

Кәсіпкерлік қызметтің  қайнар көздері дегеніміз, кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру, оны бақылау саласын реттеуде негізге алынатын нормативтік құқықтық актілер. Оларға ҚР заңдары, ҚР Парламентінің қаулылары, ҚР Заң күші бар жарлықтары, ҚР Үкіметінің қаулылвры, министрліктер мен ведомстволар, жергілікті маслихаттар мен атқарушы органдар қабылдайтын нормативтік күші бар актілер жатады. Жоғарға мемлекеттік органдар қабылдаған актілер Қазақстан Республикасының барлық аумағында қолданылады. Басқа актілердің күші шектеулі. Олардың әрқайсысы қабылдайтын органның өкілеттік шеңберінде, мақсатына сәйкес, белгілі бір салада, немесе белгілі бір аумақта ғана қолданылады.

Кәсіпкерлік құқық  саласын реттейтін құқық нормаларының біртұтас жүйесі жоқ. Көптеген құқық  салаларында (қылмыстық, әкімшілік, азаматтық, экологиялық, салық құқығы т.б.) кәсіпкерлік  қызметті реттеуге байланысты нормалар кездеседі. Олар тек теориялық тұрғыдан ғана біртұтас жүйе құрайды. 

Кәсіпкерлік құқықтың әдістері болып ,құқықтық салаларда қолданылатың , субъекттердiң арасындағы әдiстер және қатынастарды реттеуді қабылдаулардың жиыны ұғылады, заттың ашылмалы-жабылмалы салдарынан ерекше қасиеттерiнiң реттеулерi.

Құқықтың әрбiр  саласы заңға сүйенген реттеудi өз ерекше әдiсiн алады, қай келесi ерекше сызықтармен  қоғамдық қатынастардың ерекшелiгiмен  анықталып бейнеленедi:

1 ) құқықтық қатынастың  қатысушыларының жағдайлары сипатымен;

2 ) құқықтық қатынастардың ерекшелiк  мазмұны;

3 ) заң фактілерінің құрамының ерекшелiгi;

4 ) жауапкершiлiктер  ерекшелiгі.

Пiкiрталасты реттеудi бiр-ақ әдiс немесе олар сол құқықтың салалары туралы бiрнеше мiндеттi алатын болады, құралған саланы атап өту, кәсіпкерлік құқық қатысатын салаларды әдетте көпдеген әдістер қолданылады.

Кәсіпкерлік құқықтық  қатынаста императивті және диспозитивті әдістер қолданылады, сонымен қоса пәнге горизонтальді, вертикальді  қатынастарда кіреді.

Императивті- қатынасты реттейтің нормаға байланысты болады. Тараптардың келісуімен өзгертуге болады.

Диспозитивті- тараптар норманы өзгертетің болса.

 Кәсіпкерлік  құқықтын басқа әдістеріне мыналар  жатады.

Кәсіпкерлік құқықтың маңызды әдісіне автономды шешiмдердiң  әдiсi қызмет көрсетедi – келiсу әдiсі. Кәсіпкерлік құқықтың субъектісі бұл әдісте өз бетінше шешім қабылдай береді, ал құқықтық қатынас болған жағдайда басқа қатысушылармен ақылдасады.

Кәсіпкерлік құқықты  мемлекеттік реттеуде міндетті ұйғарымдар әдісі қолданылады. Кәсіпкерлік құқықтың бұл әдісінде бірінші жақ екінші жаққа ұйғарым береді, істелуге міндетті.

Кәсіпкерлік құқықтың қатынастарда ұсыныстар әдісіде қолданылады. Кәсіпкерлік құқықтың бұл әдісінде бірінші жақ екінші жаққа ұсыныс береді, істелуге міндетті.

Кәсіпкерлік құқықтың қатынастарда тыйым әдісіде қолданылады. Мысалға, қоршаған ортаны қорғау заның айтуымызға болады. Бұл әдісте субъект рұқсат берілмеген заттарға тиісуге болмайды.