Өндірістік процестердің мәні және түрлер

                                                  Мазмұны: 

1.1. Өндірістік процестердің мәні және түрлері

1.2. Өндірістік процестерді ұйымдастыру принциптері

3. Кәсіпорынның өндірістік құрылымы

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

1. Өндірістік процесті ұйымдастыру және мұнай-газ өндіру кәсіпорындарының өндірістік құрылымы 

1.1. Өндірістік процестердің мәні және түрлері 

     Әрбір кәсіпорын қызметінің негізін өндірістік процесс құрайды. Барлық өндірістік процесс – бұл өзара байланысты еңбек процестерінің, технологиялық  және табиғи процестердің жиынтығы.

     Еңбек процесі еңбектен, еңбек заттары  мен еңбек құралдарынан тұрады. Еңбек  процесінің нәтижесі еңбек өнімі  болып табылады, яғни адамның мақсатты бағытта еңбек құралы көмегімен  еңбек затын өзгеріске ұшыратуы.

     Технологиялық процесс – бұл адамның қандай да бір еңбек құралын қолдана отырып, еңбек затына әсер етуі нәтижесінде орын алатын еңбек затының сапалық (физикалық-химиялық және механикалық) өзгерісі. Еңбек затының өзгерісі адамдардың тікелей қатысуынсыз, табиғат күштерінің әсерінен де, яғни табиғи процестер нәтижесінде де орын алуы мүмкін.

     Әрбір өндірістік процесте негізгі процесс маңызды орын алады. Негізгі процесс - бұл еңбек затының кәсіпорынның мамандануына сәйкес дайын өнімге айналуы. Негізгі өндірістің мұқтаждықтарын қанағаттандыру үшін жүзеге асатын процестер көмекші процестер деп аталады.

     Өндірістік  процесті ұйымдастыру мақсаттары үшін жұмысшының оны жүзеге асыруға қатысу сипатын, өндірістік процестің сипаты мен мазмұнын, оған материалдық элементтердің  қатысуын, өндірістік процестің қайталану  кезеңі мен ұзақтығын, өндірісті  ұйымдастыру әдістерін білу өте  маңызды болып табылады. Бұл жерде, өндірісті ұйымдастыру дегенде  еңбек процестерін және өндірістің материалдық элементтерін уақыт  ағымы мен кеңістікте ұтымды үйлестіру  әдістерінің жиынтығын түсінеміз.

     Жұмысшының  өндірістік процесті жүзеге асыруға  қатысу сипаты бойынша келесі процесс  түрлерін ажыратады: қол, механикаландырылған  қол, машиналық - қол, машиналық, автоматтандырылған, аппараттық.

     Қол процестері – бұл жұмысшының механизмдердің (жабдықтардың) қатысуынсыз орындайтын жұмысы; мысалы, кілттердің көмегімен құбырларды немесе шлангыларды бұрау, тесіктерді қолмен тесу және басқалар.

     Механикаландырылған қол процестері қандай да бір механикаландырылған инструменттің көмегімен қандай да бір энергия көзін қолдану арқылы тікелей жұмысшымен орындалады, мысалы, гайкаларды бұрау, тесіктерді бұрғымен тесу, резервуардағы мұнай өнімдерінің деңгейін өлшеу және басқалар.

     Машиналық - қол процестері жұмысшының тікелей қатысуымен машинамен орындалады; мысалы көтергіш тракторда жұмыс жасау және басқалар.

     Машиналық процестер жабдықтың жұмыс бөлігімен жұмысшының қатысуынсыз жүзеге асады; мысалы, жер асты жөндеуде немесе бұрғылау процесінде құбырларды ұңғыдан көтеру және т.б.

     Автоматтандырылған процестер адамның қатысуынсыз автоматты түрде жүзеге асады; мысалы, қашауды ұңғы забойына автоматты түрде беру, парафинді тазалау үшін қырғышты автоматты түрде беру және басқалар.

     Аппараттық процестер ыдыстар мен аппараттар жүйесінде орын алады, және де еңбек заты технологиялық режимнің қатаң белгіленген көрсеткіштерінде өзгеріске ұшырайды. Мұнда жұмысшы (немесе жұмысшылар тобы) аппараттар жұмысын бақылайды және оларда жүріп жатқан процестерді бекітілген тәртіпке сәйкес реттеп отырады. Мұнай өндірісінде бұған мұнайды электрлік тұссыздандырғыш қондырғыда (ЭЛОУ) диэмульсациялау мысал бола алады, ал кейбір мұнай базаларында майларды өндіру процесі аппараттық болып табылады; бұрғылауда – балшық зауытындағы жуу сұйықтарын өндіру; мұнай өңдеу және мұнай-химиялық процестер де аппараттық процестерге жатады.

     Мазмұны мен сипаты бойынша өндірістік процестер механикалық және физикалық-химиялық процестерге бөлінеді.

     Механикалық процестер – бұл механикалық күштердің әсерімен еңбек затының формасы, мөлшері, жағдайы мен орналасуы қандай да бір өзгеріске ұшырайтын процестер. Оларға шикізатты немесе өнімді басқа физикалық жағдайға өңдеу немесе қайта өңдеу, форма қалыптастыру, жинақтау, өндіру процестері, тасымалдау, сақтау және мұнай өндірісіндегі секілді т.б. процестер жатады. Бұрғылау процесі де механикалық процестерге жатады.

     Физикалық-химиялық процестерге материалдардың физикалық-механикалық және механикалық қасиеттері, олардың ішкі құрылымы өзгеріске ұшырайтын процестер жатады (химиялық, жылу, диффузиялық, еріту, электрохимиялық және басқа да процестер).

     Сонымен қатар, еңбек заттарының орнын ауыстыру бойынша транспорттық процестерді және олармен байланысты тиеу-түсіру процестерін; дайындалған еңбек заттарының белгіленген стандартқа немесе техникалық жағдайларға сәйкестігін сынау және тексеру бойынша бақылау процестерін; өндірістік процестердің жекелеген түрлерінің жүру жағдайлары мен параметрлерін зерттеу бойынша зерттеу жұмыстарын; жер қойнауындағы пайдалы қазбаларды барлау бойынша геологиялық барлау процестерін ажырату қажет.

     Өндірістік  процестің негізгі бөлігі кезеңінің  ұзақтығы бойынша үздіксіз және үзілісті процестерді ажыратады.

     Үзілісті  процестер процестердің кезеңділігімен және қайталануымен сипатталады. Оларға, мысалы, геологиялық барлау және бұрғылау жатады.

     Үздіксіз  өндірістік процестерде кезеңділік белгісі болмайды, технологиялық процесс үздіксіз жүреді, процестің үзілстілігі мен қалпына келтірілуі оның технологиялық ұзақтығымен емес, мысалы, мұнай өндірісіндегі секілді, жабдық жұмысының жөндеу аралық мерзімінің ұзақтығымен анықталады.

     Осылайша, өндірісті ұйымдастыру – бұл  еңбек процестерін және өндірістің материалдық элементтерін уақыт  ағымы мен кеңістікте ұтымды үйлестіру  әдістерінің жиынтығы.

     Процестің кеңістікте орналасуы дегенде операциялардың жұмыс орындары бойынша орналасуын түсінеді. Процестің уақыт ағымында орналасуы – бұл өндірістік процестің ұзақтығын анықтайтын өндірістік процестің әртүрлі операцияларының орындалуының уақыт ағымында үйлесу дәрежесі.

     Процестің кеңістік пен уақыт ағымында орналасуы кері пропорционалды тәуелділікте болады. Егер, мысалы, өндірістік процес бес операциядан тұрса және олардың барлығы өз жұмыс орындарында бір уақытта орындалса, онда процесс уақыт ағымында толықтай үйлестірілген және кеңістікте бөлістірілген. Егер олардың барлығы бір жұмыс орнында орындалса, процесс кеңістікте толықтай үйлестірілген және уақыт ағымында бөлістірілген (бұл жағдайда уақыт әйлесімі орын алмайды). Процестің кеңістікте орналасуының әрбір түріне оның уақыт ағымында орындалуының белгілі бір тәртібі сәйкес келеді және де ол операциялардың үйлесу түрімен және еңбек затының бір жұмыс орнынан келесісіне берілу тәртібімен анықталады.

     Операциялардың  үйлесуінің үш түрі бар: кезекті, параллель  және параллель- кезекті.

     Кезекті үйлесу әрбір келесі операцияның алдыңғысы аяқталғаннан кейін орындалуын білдіреді. Мысалы,мұнара құрылысында оған қатысты барлық процестерді қатаң ретпен бірінен соң бірін орындау қажет. Әйтпесе өндірістік міндетті (мысалы, мұнара құрылысы) шешуге жұмсалатын уақыт аса ұзақ болады. Мұнай-газ өндіру кәсіпорындарында операциялардың кезекті үйлесуі қолданылмайды.

     Операциялардың  кезекті үйлесуі жағдайында процестің  технологиялық бөлігінің ұзақтығы Ткез төмендегі формуламен анықталады: 

     m

     Ткез=Σtшт,

     1 

     мұнда, tшт – операцияның әрқайсысының ұзақтығы;

                 т – операциялар саны.

     Операциялардың параллель үйлесуі олардың уақыт ағымында толықтай үйлесуімен сипатталады. Мұндай үйлесу әрбір операцияның бір жұмыс орнындағы бірдей ұзақтығы мен орындалу мүмкіндігінде ғана мүмкін болады. Тәжірибе жүзінде мұны жүзеге асыру қиын болғандықтан үйлестірудің бұл түрін қолдану шектеулі болады.

       Операциялардың параллель-кезекті (аралас) үйлесуі – мұнай және газ өнеркәсібіндегі операцияларды үйлестірудің ең кең тараған түрі. Мұнда операциялардың бір бөлігі кезекті, ал бір бөлігі параллель орындалады. Операциялардың параллель-кезекті (аралас) үйлесуінде процестің технологиялық бөлігінің ұзақтығы Тар келесі формуламен анықталады: 

     m

     Тар=Σtшт – Σtпер,

     1 

     мұнда, tпер – әр аттас операцияларды жабудың жалпы уақыты.

     Барлық  өндірістік процесс өзара әрекеттесуші әртүрлі еңбек процестерінің, технологиялық  және табиғи процестердің жиынтығын  білдіреді және ұтымды үйлестіруді  талап етеді. 

1.2. Өндірістік процестерді ұйымдастыру принциптері 

     Ұтымды  ұйымдастырылған өндірістік процестің  маңызды принциптеріне үздіксіздік, ырғақтылық және пропорционалдық жатады.

     Үздіксіздік дайын өнімнің үздіксіз өндірісінде еңбек затының үздіксіз өңделуін білдіреді. Өндірістік процестің үздіксіздігі негізгі қорларды неғұрлым толық пайдалануды, айналым құралдарының аса жылдам айналымдылығын қамтамасыз етеді.

     Ырғақтылық кәсіпорынның өнімді берілген жоспар (кесте) бойынша біртектес шығаруын білдіреді. Ырғақтылық кәсіпорынның барлық цехтары мен бөлімшелерінде өндірістің біртектес жүруін қамтамасыз етеді, бұл жерде оның өндірістік-шаруашылық қызметін жоспарлау үлкен рөл атқарады.

     Өндірістік  процестердің пропорционалдығы операциялардың тепе-теңдігін немесе қысқалығын білдіреді. Пропорционалдық негізгі өндіріс пен көмекші бөлімшелер арасында сақталуы тиіс. Кәсіпорынның дамуында қандай да бір бөлімше негізгі өндіріс мұқтаждықтарын қамтамасыз етпейтін немесе оның қажеттіліктерінен асып кететін диспропорцияға жол бермей сандық пропорцияларды сақтау қажет. Бұл екі жағдайда да өндірістік процестің ырғақтылығы, үздіксіз жүруі, кәсіпорын жоспарымен белгіленген уақытылы өнім өндірісі бұзылып, өнімнің өзіндік құны едәуір артады.

     Өндірісті ұйымдастырудың өз әдістері мен даму нысандары бар. Қазіргі уақытта  өндірісті ұйымдастырудың негізгі  әдістеріне толассыз (жаппай), топтық (сериялы) және бірлік әдістер жатады. Мұнай  және газ өнеркәсібі кәсіпорындарында олар ішінара қолданылады.

     Өндірісті ұйымдастырудың толассыз (жаппай) әдісі жаппай өндірісті ұйымдастырудың негізгі әдісі болып табылады. Ол біртектес өнімді жаппай көлемде үздіксіз шығарумен сипатталады. Толассыз өндірісте бұйымдар бір операциядан кейін келесісіне арнайы құрылғылар көмегімен тез беріледі.

     Өндірісті ұйымдастырудың топтық (сериялы) әдісі өнімді сериялармен шығаруды білдіреді және осыған байланысты жұмыс орындарында өңделетін өнімдер түрінің өзгеріп отыруымен және өнімнің жаңа сериясын (партиясын) дайындау үшін орын алатын артығымен дайындауға байланысты жабдық жұмысындағы кезеңдік үзілістермен сипатталады. Бұл әдіс маманданудың төмен дәрежесін білдіреді. Оның артықшылығы өндірістің бір өнім түрінен кбасқасына көшу жеңілдігі болып есептеледі. Оны жаппай өндіріс кәсіпорындарының толассыз әдіспен ұйымдастырылған жекелеген учаскелерінде қолдануға болады.