Шағын және орта бизнесті дамыту жолдары

Сапалар бойынша инвесторлардың артықшылық беруіне келетін болсақ, инвесторлар қазіргі  таңда шағын  бизнес секторы бойынша өндіріске капитал салымын жасағанды қалайды. 2.2. кесте бойынша ол өндіріс секторына инвесторлардың артықшылық беруі  29,4% - ды құрады.  Мұндай тенденцияның   қалыптасуы біздің пікіріміз  бойынша ақша массасының тез өсуі  мен экономикадағы сапаны инвестициялық  объектілер мен жобалардың тапшылығымен байлынысты.  Сондай-ақ сауда секторы бойынша қазіргі кезде бәсекелестік  өте күшті және рентабельділік төмен, сол себепті  бірінші орында болып келген сауда секторына  инвестициялау қазіргі кезде төмендеп,  шағын бизнестегі инвестиция  тарту бойынша сауда 3-ші орынға түсіп қалып отыр. Инвестиция тарту бойынша шағын бизнес секторында 2-ші орында қызмет көрсету секторы ашады.  Көптеген дамыған елдердің көпжылдық тәжірибесі көрсетіп  отырғандай экономика дамыған сайын,  оның басым бөлігін қызмет көрсету сапасы ала бастайды. Статистикалық қорытындыларға сәйкес мұндай тенденция бізде де орын  алып келе жатыр, инвестициялық тартымдылығы жағынан өткен жыл  бойынша 3-ші орынға сауда секторымен қоғамдық тағамдандыру бөлісіп тұр.

2012 ж. 1 қаңтарындағы мәліметтер бойынша тіркелген шағын бизнес субъектілерінің саны бойынша 1-ші орынға Алматы қаласы алады. Осы кезде Алматы қаласында 75512 кіші кәсіпорындар тіркелген.  Алматы қаласы бойынша шағын бизнесте  жұмысбастылардың саны 184435 адам болды. Бұл өткен жылмен салыстырғанда 13%-ға көп. Егер 2008 ж. Алматы қаласы бойынша шағын бизнесте 180 мың адам жұмыс басты болса, 2011ж. осы сектордағы  жұмыс бастылар саны 475 мыңға жетті. Ал жаңа жұмыс орындарының саны  195 мыңды құрады. Оңтүстік Астанада баршыға 42 мың кәсіпорындар тіркелген. Олардың 27677 нақты әрекет етеді. 20602 жеке кәсіпкер тіркелді. Бұл 2009 жылдың ұқсас периодымен салыстырғанда 48 %-ғы  көп. Жалпы Алматы қаласы бойынша кіші бизнес қазынаға 30 млрд теңге түсім түсірген. Бұл қашанда бюджет бойынша шығындарын жабады. 

Сондай-ақ шағын кәсіпорындардың  тіркелуінің көптігі Астанада, Оңтүстік Қазақстан облысында, шығыс Қазақстан, Қарағанды және Павлодар  облыстарында бақыланады.

Ал өткен жыл бойынша  шығыс кәсіпорындарында ең аз тіркелуі батыс- қазақстан, солтүстік – Қазақстан, Қызылорда, Атырау және Маңғыстау облыстарында болды. Статистика көрсетіп отырғандай тіркелген шағын кәсіпорындар көбінесе өнеркәсіптік базасы және сауда-делдалдық қызмет дамыған аймақтарда шоғырланған. Оны біз келесі кестеден көре аламыз

(2.3 кесте): Шағын бизнес кәсіпорындарының саны.

 

№		Барлық тіркелген қожалықтар		Олардан әрекет етушілердің  саны
				барлығы
		бірлік	Бар/на %	бірлік	үлесі	бірлік	үлесі
1	Республика бойынша	132308	100,0	94696	100,00	46745	100,00
2	Ақмола облысы	4365	3,3	3523	3,7	2174	4,7
3	Ақтөбе облысы	4921	3,7	3787	4,0	1520	3,3
4	Алматы облысы	5844	4,4	4673	4,9	3181	6,8
5	Атырау облысы	3385	2,6	2911	3,1	1044	2,2
6	Шығыс Қазақстан	8971	6,8	6282	6,6	3674	7,9
7	Жамбыл облысы	4027	3,0	2817	3,0	1131	2,4
8	Батыс Қазақстан облысы	2848	2,2	2389	2,5	1296	2,8
9	Қарағанды облысы	8590	6,5	6585	7,0	2849	6,1
10	Қостанай облысы	5336	4,0	4038	4,3	1981	4,2
11	Қызылорда облысы	2593	2,0	2157	2,3	1269	2,7
12	Маңғыстау облысы	3639	2,8	2922	3,1	1270	2,7
13	Павлодар облысы	6549	4,9	5009	5,3	2832	6,1
14	Сол.т Қазақстан облысы	3055	2,3	2470	2,6	1238	2,6
15	Оңт.т Қазақстан облысы	11971	9,0	7737	8,2	3180	6,8
16	Астана қаласы	10082	7,6	8646	9,1	4582	9,8
17	Алматы қаласы	46132	34,9	28750	30,3	13524	28,9

Статистикалық тіркегіш деректерінде республика бойынша 2009 ж. Ақпан айының 1-ші жұлдызына дейін бизнеспен айналысытанын 132,3% мыңнан астам шағын кәсіпорын тіркелген бұл көрсеткіш өтен жылғы осы кезеңдегі деңгейден 11,8% –ға жоғары. Тіркелген кәсіпорынның  71,6% –ға жақыны жұмыс ісьтейтін (экономикалық жүзеге асырған немесе жүзеге асыра алатын ) кәсіпорындар. Осы кәсәпорындардың жұмыс істемейтін кәсіпрындар қатарын құрайды. Белсенді жұмыс істейтін кәсіпорындырдың көпшілігі(42%)  саудаға автомобильді, тұрмыстық және жеке бас мүліктерін жөндейтін салаларға, өнеркәсіп саласына (12,7%) және  жылжымайтын мүліктер мен аперацияларға жасауға жолдау тұтынушыларға көрсететін көрсететін  сапаларға (13,2%) тиесілі.

          Өткен жылдың оны кезеңмен  салыстырғанда, Алматы (34, 3%), Оңтүстік Қазақстан (22,4%), батыс Қазақстан (18,7%) және шығыс Қазақстан (16,8%) облыстарында және Алматы (15,6%) қаласында белсенді жұмыс істемейтін кәсіпорындар саны қарқынды өскені байқалады.

Республиканың шағын  бизнес кәсіпорындар 2010ж. 1 ақпанға есептелген дерек бойынша 478,5 мың адам жұмыспен қамтылған, бұл көрсеткіш өткен жылдың осы кезеңіндегі 5,8 %-ға артты. Есептелген дерек бойынша 2009 ж. қаңтар айында өткізілген. өнімнен түскен табыс 48651,3 млн теңге болды, бұл көрсеткіш өткен жылдың өткен жылдың осы кезеніңдегіден 10,9%-ға жоғары .

Ауылшаруашылық саласында  шағын бизнес жағдайы шаруа қожалықтарының өркендеуімен сипатталады. Республика бойынша 2009 ж. ақпан айының 1-ші жұлдызына дейін 149,8 мыңнан астам шаруа (фермер) қожалығы тіркелген. Оның 81,2%- дан астамы экономикалық қызметтері белсенді түрде іске асыруда. Шаруа қожалықтарында малдары бойынша, немесе егін алқаптарын пайдаланатын болса, онда мұндай қожалықтар жұмыс істемеейтін шаруа қожалықтар қатарына іледі.шаруа қожалықтары туралы деректер әр облысқа жеке-жеке есептеу арқылы беріліп отыр.

Жалпы тіркелген шаруа  қожалықтары мен оларда жұмыс  істемейтін адамдардың саны келесі аймақтық кескін бойынша құрылған кестеден көруге болады (2.4 кесте):

Шаруа қожалықтары мен  олардағы жұмыс бастылар.

№		Барлық тіркелген қожалықтар		Олардан әрекет етушілердің  саны		Әрекет ететін қожалықтарда жұмбастылар
		бірлік	Барлығына % - да	бірлік	үлесі	Адам	Үлесі
1	Республика бойынша	149830	100,00	121730	100,00	371890	100,00
2	Ақмола облысы	4455	2,97	2805	2,30	10540	2,83
3	Ақтөбе облысы	4587	3,06	3273	2,69	9179	2,47
4	Алматы облысы	39195	26,16	31744	20,08	96800	26,03
5	Атырау облысы	1466	0,98	1039	0,85	2261	0,61
6	Шығыс Қазақстан	13029	8,70	12218	10,04	35338	9,50
7	Жамбыл облысы	10641	7,10	8009	6,58	26700	7,18
8	Батыс Қазақстан облысы	3748	2,50	2799	2,30	9557	2,57
9	Қарағанды облысы	5540	3,70	4690	3,85	18350	4,93
10	Қостанай облысы	7887	5,26	4170	3,43	10250	2,76
11	Қызылорда облысы	1792	1,20	728	0,60	3334	0,90
12	Маңғыстау облысы	727	0,48	345	0,28	660	0,18
13	Павлодар облысы	3526	2,35	2294	1,88	7850	2,11
14	Сол.т Қазақстан облысы	6050	4,04	4630	3,80	13000	3,50
15	Оңт.т Қазақстан облысы	47115	31,45	42974	35,30	128025	34,43
16	Астана қаласы	25	0,02	3	0,00	4	0,00
17	Алматы қаласы	52	0,03	9	0,01	42	0,01

 

        Қазақстандағы қазіргі таңда кіші және орта бизнестің жағдайы дамыған мемлекеттермен салыстырғанда нашарлау болып табылады. Себебі, кіші және орта бизнестің дамуындағы кедергілер өте көп. Бұл кедергілер мемлекеттің саясатымен рыноктың инфрақұрылымының жетілмегендігінен./4/

Қазіргі таңда шағын  кәсіпкерлік жаңа даму сатысында. Осы  секторларға елеулі үлкен қаражаттар инвестициялануда. Бірақ бұл инвестициялау  ассиметриялы болып отыр. Капитал  салымдары көбінесе осы сектор бойынша, яғни кіші және орта кәсіпкерлік сферасында сауда саласына және сервиспен шағын және қызмет көрсету бағыттары бойынша жүзеге асырылуда. Оның себебі, шағын және орта бизнестің осы сфераларында инвестициялы ақталу мерзімі  қысқалау және бұл сфераларда өтемпаздықты көтеретін айналым қажаттары  көп болғандықтан.

Сондай-ақ біздің еліміздегі кіші және орта кәсіпкерлік секторында инновациялық қызметті жүзеге асыру  дамымаған. Жалпы инновациялық қызмет айналысатын  венчурлық кәсіпорындар біздің елімізде жоқтың қасы. Бірақ  болашақта мемлекеттің  жүргізіп жатқан ұлттық экономиканы диферсификациялау мен модернизациялау юойынша қабылданған тұрлі бағдармалар мен жүргізіліп жатқан саясатына байланысты мұндай кәсәпорындар көбейді деген үміт бар. Ал мұндай кәсіпорындар үшін кіші бизнес субъектісі болуы тиімді, себебі, венчурлық кәсіпорындар сыртқы  орталық  түрлі өзгерістеріне  тез бейімделеді.

Жоғарыда жасалған талдау келесі  тендецияларды көрсетеді:

1. Белсене жұмыс істейтін кәсіпорындардың аз үлесі кезінде шағын кәсіпкерлік объектілерінің тұрақты сандық өсуі;
2. Сауда мен қызмет көрсету сферасында шағын кәсіпкерлік объектілерінің шоғырлануы;
3. Мемлекеттік органдармен өзара әрекеттесу мен салық салуды, несиелеудің шешілмеген проблемалары;
4. Үлкен қаржылық мүмкіндіктері бар адамдардың осы секторға инвестициялауды жүзеге асыра бастауы;
5. Шағын бизнеспен орта кәсіпкерлікті мемлекеттік қолданудың тиімсіздігі /5/

  

3 .Қ.Р. шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту проблемалары.

Дағдарыстар мен күзелістерді спонтанды түрде пайда болған жағдай мен статикалық процес ретінде  қарастыруға болмайды.

Кәсіпорынның нормалды дамуы түрлі ауытқуларға ие болып, оның өсуіндегі қателіктерге алып кешуі  мүмкүн де, кәсіпорынның өмір сүруі  екі талай болуы мүмкүн. Курстың  дұрыс коррекциясын әзірлеу үшін дағдарыстың және дағдарыстық процестің  дамуы сатыларының барысы жөніндегі нақты білімдер мен дағдыларға ие болу керек /6/.

        Дағдарыстың процесі байланыстар  - қатынастар бар құрылымын бұзатын  немесе оны қайтадан қалыптастыратын  жалпы дамуын білдіреді.

Кәсіпорынның дағдарысы  әдетте уақыты жағынан шектелген болады. Күйзелістен процесінің кәсіп орында  оның құрлымына иновациялық әлеуетіне және т.б. байланысты түрлі созылмалылығымен, интенсивтілігімен және түрлі ауырлығы түрлі дәрежеге салдармен сипатталады.

Кәсіпорынның дағдарысын сипаттайтын түрлі динамикалық түрдегі қойымдылары мен көзқарастары болады.

 Мюллер өзінің зерттеулерінде  стратегиялық дағдарыстар, нәтижелердің  дағдарысы және өтемпазықтық  дағдарысы туралы айтады. Бұл дағдарыстардың арасында оның пікірі бойынша уақыттық байланыс болады./6/.

Дағдарыстың мұндай турлерінің туындау процесі келесіні білдіреді: Мюллер бойынша кәсіпорын табыстардың дені сау жағдайында назар аударатын табысталыққа жетудің потенциал түсінігін қолданады. Бірақ потенциал біртіндеп таусылады және егер жақсы айналымды берген   ескірген кеткен Өнімдер-киделер орнына жаңа ауыстырмалы табылшасы, кәсіп орнына стратегиалық дағдарыс бойында болады. Нәтижелердің дағдарыс, мысалы бұрынғы Өнім-лидер қоймалық шығындардың жоғарлағында туындайды, ол өз кезінде сыртқы көздерден алынатын инвестицияларды таныр етеді. Ал өтемпаздық дағдарысы классикалық түрде, мысалы кәсіпорындағы барлық процестер сыртқы көздерден қарастырылғанда несие берушілердің шектеулерінен туындайды

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

(3.1сурет)/6/.Мюллер бойынша дағдарыстың процесі.

Бұл сурет бойынша ерекше момент – бұл дағдарыста айқындаудың  дағдарыстың даму процесіне қайшылығы, яғни кәсіпорын өзінің дағдарыс жағдайында екенін, көбінесе күйзелістің «Нәтижелер дағдарысы» мен «өтемпаздық дағдарысы» сатыларында түсіне бастайды.

Дағдарыстық процесті түрлі  сатыларға бөлудің қажеттілігі  ең алдымен, дағдарысқа ықпал ету  және дағдарысты болдырмаумен одан өті  бойынша шараларды қолданудың  кезі мен  уақытын анықтау мен  байланысты.

Крисиек бойынша дағдарыстың процестің сатыларын дағдарыстан өту потенцияның, мүмкіндігі және оны ертерек анықтау тұрғысынан сипаттайды. (3.2.)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3.2. сурет. Дағдарыстық процестің сатылары.

Кристек бойынша дағдарыстық  процестің сатыларын келесідей  түрде сипаттауға болады:

1. Саты: потенциялды дағдарыс. Мұндай дағдарыс-  тізбекті процес секілді өзін мүмкінді, потенциялды фазада тауып,  ол кәсіпорынның нақты дағдарысы ретінде айқындалмайды. Дағдарыстың айқын сипаттарының жоқтығынан кәсіпорынның мұндай жағдайы квазинормалды деп сипатталады, яғни әдетте кәсіпорын басталғанын көрсететін уақытынан сипатталады.
2. Саты: латексті көрінбейтін дағдарыс. Дағдарыстық бұл фазасы енді басталып келе жатқан дағдарыстың асқынуы бойынша ықтималдықтың үлкен шамасымен сипатталады. Мұндай дағдарыс сатысында кәсіпорын оны стандартты инструменттер көмегімен ықпал етуі қолдану арқылы дағдарыстың осы сатысына белсенді әсер ету алдын – ала айқындау шараларын жүзеге асыру көмегімен болады. Жалпы дағдарыстың осы кезеңінде оны жоюдың потенциясы толығымен пайдаланбайды. Бұл әсерде ең негізгісі ертерек айқындау жүйесіне сүйену керек.
3. Саты:өткір өтуге болатын дағдарыс. Бұл сатыда кәсіпорын дағдарыстың негативті әсер етулерін сезе бастайды. Сонымен бірге  бұл  сатыда кәсіпорынға бағытталған деструктивті ықпал етудің интенсивтілігі күшееді. Ол болса уақыттың тапшылығына, қысымына, тезділігіне шешім қабылдаудың тезділігіне алып келеді. Дағдарыстың бұл кезеңінде одан ары проблемаларды (дағдарыстан өту факторлары) шешудің әрекет етуші жолдарын табуға талаптар уақыттың тығыздығына байланысты жоғарлайды. Сондай-ақ бұл кезең барлық үлкен күштерді жұмылдыру арқылы дағдарыстан шығу бойынша шаралар мен қолда бар резервтердің таусылуымен сипатталады. Бұл жағдайда жалпы өткір  дағдарыстан шығудың  мүмкіндігі жоғары болады. Тағы да дағдарыстан өтуге талаптар шегіне дейін жоғарлап, аз уақыт аралығында ситуацияны жақсарту үшін  шаралар өзінің нақты қабілеттілігі мен әрекеттілігін көрсету қажет.
4. Саты: өткір өтуге болмайтын дағдарыс. Егер дағдарысты локализациялау жүзеге аспаса, онда кәсіпорын жоюмен аяқталатын дағдарыстық процестің соңғы сатысына көшеді. Бұл сатыда дағдарыстан өту үшін  кәсіпорынға қойылатын талаптар оның потенциялынан әлдеқайда жоғары болады.  Бұл жағдайда кәсіпорынның дағдарыстан шығуы  мүмкін емес болады. өйткені осы кезеңде  нақты әрекеттер болмайды немесе олар потенциалдың төмендігіне байланысты тиімсіз болады және уақыттың күшті қысымымен кәсіпорынға қарсы де структивті ықпал етушілердің интенсивтілігі күшееді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Қазіргі уақытта нарықтық қатынастар жүйесінде кәсіпорындар келесідей айрықша ерекшеліктермен сипатталады, мөлшері, жұмыс істеушілер саны, қай салаға жататындығы, негізгі және айналым қорларының құны, шығарылатын өнім көлемі.

 Сонымен  кәсіпорындардың  3 түрін бөліп көрсетуге болады: ірі, орта және шағын, олардың кешені бірін-бірі толықтыра отырып, экономиканың тұтас ағзасын құрайды.

Ірі кәсіпорындар-нарыққа  негізгі өнім шығарушылар болып  табылады. Ірі кәсіпорындар-экономика  «қанқасы», экономикалық тұрақтылықтың  базисы.

Шағын және орта кәсіпорындар, үнемі жаңарып тұратын номенклатурасымен және ассортиментімен, аз ғана партияда өнім дайындау, шектеулі тұтынушылар жағдайында елеусіз материалдар мен шикізатты қолдану қажет болған жағдайда пайда болады. Сонымен, шағын кәсіпорындар нарықтың салыстырмалы толған кзінде жекелеген тапсырыстарды есепке алып өнімді аяқтайды, яғни ұсақ – түйек өнімдер өндіріледі. Сонымен қатар, шағын кәсіпорындар қызметтінің барлық саласында нөлдік нәтиже алумен байланысты жоғары тәуекелге ие болып табылады.Бұл әрі инновациялық қызмет, әрі жаңа технологияны игеру.Өнімнің жаңа түрін игеру. Шағын кәсіпорындардың капиталымен тәуекел, іріге қарағанда қоғамға аз шығындар алып келеді, сондықтан мемлекет шағын кәсіпорындарды құру және дамыту үшін арнайы жеңілдікттер тәртібін тағайындау керек.

Шағын және орта бизнестің ерекшелігі қызмет ету  сферасы болып табылады. Ірі кәсіпорындар жаппай өндіріс жағдайында, тұрақты  тауар номенклатурасымен және көтерме  сатып алушылармен жұмыс істейді. Шағындар ұсақ партиялармен шығарады, жеке тұтынушылардың қажеттіліктерін қанағаттандырады, нарықтың арнайы сегментіндегі және екінші реттік шикізат өндірісінің қалдықтарын пайдаланады. Мысалы, автомобиль өндірісі-ірі кәсіпорын қызметіне жатса, автомобильді жөндеу-шағын және орта бизнес қызметі.

Шағын және орта бизнестің келесі бір тиімді ерекшелігі коллективті еңбекке ұмтылуы, жұмыс орнын сақтап қалуға тырысу және пайдаға қатысуға негізделген жұмыстың нәтижесінің максималды болуына мүдделілік болып табылады. Ірі компаниялар кәсіби менеджерлерді жалдайды, ал олар акционерлердің барлық талпыныстарының ерекшеліктерін білмейді нәтижесінде басқару проблемаларына алып келеді, ал шағын кәсіпорындарда құрушының өзі менеджер, бір тұлға, сондықтан бұл жерде ешқандай түсініспеушілік мәселесі туындамайды.