Туризмология ғылымы мен теориясы туралы түсінік

Туризмология ғылымы мен теориясы туралы түсінік.

«Халықаралық туризм  » курсы бойынша лекция тезистері.

№1 лекция.Тақырыбы. Халықаралық туризмнің мақсаты мен міндеттері.

1 сұрақ. Туризмология ғылымы мен теориясы туралы түсінік.

          Дүние жүзілік шаруашықтын салаларының  дамуы белгілі бір ғылым саласының  теориялық және  әдіснамалық негіздеріне  сүйенеді. Сол сыйяқты халықаралық  туризм кәзіргі кезде дүние  жүзілік шаруашықтың жетекші  бір саласы бола  отырып  оның  тарихын, даму үрдісін, кәзіргі  жағдайымен болашағын зерттейтін  туризмология ғылымына сүйенеді. Бүгігі танда алыс және жақын  шет елдерде, Қазақстанда халықаралық  және ішкі туризм саласын   зерттейін бірнеше ғылыми мектептер  қалыптасқан олар: туристика, турология,турография, туризмология, туризм географиясы.  Аталған ғылым салалары ТМД  аймақтарында Санкт Петербург  және Мәскеу  ғылыми мектептеріне  тән ал туризмология және туризм  географиясы Қазақстандық ғылыми  мектептерге тән. Отандық туризм  ғылымының негізін салушылардың  бірі С.Р.Ердавлетов, В.В.Вуколов,  А.Жездібаев, О.Б.Мазбаев, А.А. Жолдасбеков  және т.б. Аталған ғылым салаларының  ішінде  көпшілік ғалымдар туризмология  бағытын ұстанады. Ал басқа салалары  бойынша ғалымдар  арасында әліде  біркелкі пікір қалыптасқан жоқ,  бұл үрдіс жалпы кезкеген  басқада  ғылым салаларына тән нәрсе.(Жалпы  ғылым салаларын айкындау,ғылым  салаларының классификацясын жасау  және туризмология ғылымының  жүйедегі алатын орның айқындау,СРСПға  даярлау).

        Сондықтан туризмология ғылымының  зерттеу мақсаттары мең міндеттірін  анықтау үшін ең алдымен халықаралық  туризмнін  дүние жүзілік шаруашалықтағы  алатын орның  анықтап алу  қажеттігі туындайды. Себебі кәзіргі  танда және болашақта туризм  дүние жүзілік  шаруашылықтын  жетекші салаларының бірі болмақ.Бүгінгі  күні Еуропа елдерінде Германияда,Францияда,Италия  мен Грецияда ал Азия елдерінде  Таиландта,Қытайда,Австралияда және  кейбір аралдық мемлекеттерде  туризм мемлекеттік ұлттық табыстын 50-60  пайызын ал кейбір дамушы  елдерде мысалы. Напалда 90 пайзын  қурайды(неге екенің студенттермен  анықтап көру).

         Сонымен бірінші мақсат халықаралық туризмін  дүние жүзілік шаруашалықтағы алатын орның анықтап алу қажеттігі туындайды. Ол үшін ен алдымен дүние жүзілік шаруашықтын салалық қурамын анықтауымыз қажет.Соған байланысты мынадай сұрақтарға жауап беру керек:  дүние жүзілік шаруашылық дегеніміз не,  дүние жүзілік шаруашылықтың салалық қурамы дегеніміз не, дүние жүзілік шаруашылық саларының мақсат міндеттері қандай, туризмді дүние жүзілік шаруашылықтын  қай саласына және не себептен  жатқызуға болады не болмайды(схема сызу,пікір алмасу,СРСП ға тапсырма беру).

   Сонымен туризмология негіздерін зерттеу барысында бұл қонақжай индустрияны әр қилы қырынан көруге болады. Ол адамның күш-жігерін     қалпына келтіруге көмектесетін саланың бірі ғана емес, сонымен бірге   ужаңылықтар ашу, жаңа өлкелер тану, дос-жарандар тану, табу қуанышын және өз дәрменсіздігін жеңу жолдарын үйрететін сала.Туристер үшін- экскурсиялар, сапар мен саяхаттар демалыс, қиял, жүзеге асқан тарих. Туристік- экскурсиялық бағытта  жұмыс істеушілер үшін бұл- жан-жақты  білім мен біліктілікті, қасиетті төзім мен талантты  талап ететін әрі көптеген қуаныштар сыйлайтын ауыр да қажырлы еңбек.

Туристік – экскурсиялық ортаның даму деңгейі қазіргі заманның халықаралық талаптарына барлық жерде бірдей сәйкес келе бермейді. Алайда, жақын жылдар мен таяу болашақта туризмнің жаңа келешегі бар. Оған әлеуметтік факторлармен бірге туристік мүмкіндіктер себепкер  болады. Еліміздің барлық аймақтарында жаңа туристік кешендер құрылады, қазіргі қонақ үйлер мен мейрайханалар жаңа техникамен жабдықталады, әлі бейтаныс жолдармен белсаенді демалым ынталыларымен топтары жүріп өтеді. Туризнің түрлері мен бағыттарын қамтитын мекемелер үшін қазіргі заман технологиялары мен қарым-қатынас әдістерін жетік меңгерген жоғарғы білімді мамандар қажет. Туризнің келешегі жаңа мамандар қолында.

Туризм  теориясы туралы тарихи сауалдар 70-ші жылдардан бар. Бүгінгі пікірталас даму деңгейінің жаңа қарқына ие болды. Конференциялар,семинар, жиналыстар өтуде, заңдастырылған тіркеу құжаттарының күшін  жою әркетіндегі дәйекті қаулылар бар хаттамалар жазылуда және туризм теориясының өзіндік сөзжасамасын, фразеалогиясын құруға талпыныстар  жасалуда. Пікірталастағы құштарлық  қызуының себебі- туризмнің өзіндік  сала болып дамуы мен заңдастырылуы, еліміздің  басқа шаруашылықтары мен кәсіпкерлігі арасында анағұрлым  жоғары мәні бар салаға айналуы. Дәстүрлі түрде қалыптасқан салалардан ұйымдастыру  формаларымен ерекшеленетін, өндірістік қана емес,сонымен қатар жеке тұлғаның асыл рухани қасиеттерін жасаудың әлеуметтік- педагогикалық білім кеңістігі болуымен де өзгеше.

Бүгінгі күнге дейін туризм теориясын  тақырыбы сан қилы тұжырымға толы көптеген жариялымдардың пайда болуына  себепкер қызу пікірталас нысаны болып  отыр. Сондықтан «Туризм» мамандығының оқу жоспарында «Туризмология негіздері» курсының оқытылуы қарастырылады. Мұнда  туризм теориясы сауалдарын талдаудың  шетелдік және отандық тәжірибелерінің  теориялық-әдістемелік мәселелері мен автордың тұжырымы  беріледі. әр түрлі теориялық деректерді, туристік біліктілікті шектейтін заңды құжаттарды сараптау негізіндегі курс бағдарламасының  зерттеу мәселелері: туристік ғылымды  қалпына келтірудің  теориялық  сауалдары, туризм туралы ғылымдар жүйесінің  маңызды әлеуметтік құбылыс ретінде  білім беру жүйесінде алатын орны, жоғары білікті кадрлар дайындау жүйесі, ғылыми кеңес мамандануы мен  мамандықтар, терминологиялық және анықтамалық тұтастықты талап ететін туризм теориясы ұғымдық аппараты терминдері мен терминологиясын түсіндірудегі  теориялық дуализм сұрақтары.

Сонымен қатар басқару стратегиясы, жаңа хабарлау технологияларын енгізу және т.б. негізінде туризм даму жолдарын жүйелі тану мүмкіндігін беретін  басқа да негізін салушы теориялар  ментеориялық қағидалар ұсынылады.

Саясат, құқық, мораль сияқты қоғамдық құбылыстармен  қатар ғылыми да үш бағыттан қарауға  болады. Біріншіден білім жүйесі есебіндегі, теориялық бағыттан, екіншіден қоғамдық еңбек бөлінісінің нақты түрі, ғалымдар мен ғылыми мекемелердің арасындағы қатынастар жүйесімен байланысты- ғылыми шығармашылық бағытынан, үшіншіден  ғылыми қорытуларды жүзеге асыруы- қоғамдық қызметінен.  Ғылымның  бұл үш жағы бір-бірімен тығыз  байланыста болғандықтан, оларды жеке дара зерттеу нәтиже бермейді. Алайда, қоғамдық құбылыс ретіндегі ғылымды  ұғынуда бәрі бірдей емес.

Ғылымның  басты мақсаты немесе негізгі  қызметі обьективті өмірді тану. Дін  мен басқа сана түрлері мен  ғылымның өзгешелігі бар. Ол әрқашан  шынайы әрекет ететін тірі құбылыстар мен процестерг байланысты. Ақиқат болған жер аймағын көріп, содан  соң географиялық карта жасау  сияқты мұның мазмұны- объективті әлемсіз  мүмкін емес. Таулар мен жазықтар, өзендер  мен бұғаздар біздердің картаға  түсіру не түсірмеуімізге қарамастан жр бетінде бар болуы іспетті ғылым бейнелейтін құбылыстар адамдар еркімен санасынан тыс тәуелсіз күйде өте береді.

2 сұрақ. Туризм теориясының теориялық әдістемелік негіздері.

Қоғамдық  өндірістің даму түрлері барысында  әр саланың қоғам қажеттіліктерін  өтеуге бағытталған тікелей қызметі- оның өлшемі болады. Халықты тұтыну бұйымдары мен (оның ішінде зат пен  қызмет ету) қамтамасыз ететін әлеуметтік ортаның түрлі саласы, құрамына туризмде кіретін, әлеуметтік-тұрмыстық инфрақұрылым кешені ерекше назар аударады. Саланың  меже өлшемі өнімнің заттығында емес, мағынасында болады. Міне, осыдан келіп тұтыну бұйымдары (ас-тағам, сыйлықтар және басқалары) қызмет көрсетуді (қонақ үйге орналастыру, қызмет ету және тағы басқа) бізге ұсынылатын туризм бірыңғай өлшемге ие болады.

  Ауыл шаруашышық салалары кешендегі  туризмнің алар орнын келесі  ұстанымда бағалаған жөн. Туризм – салааралық әлеуметтік – тұрмыстық инфрақұрылым кешені. Оның ерекшелігін ел экономикасындағы екі жақтылық қызметі айқындайды.

Туризм  жаңа материалды құндылықтар жасап, оны қызмет түрі есебінде ұсынады, сонымен  бірге материалды емес яғни рухани қызмет түрін жасап, жүзеге асыруы арқылы өндіруші және өндіруші емес қызметтерін  орындайды.

Туризм  саласындағы шаруашылық процесстер тұрмыстық- күтуші процесстер болып  табылады.

Туризм – салааралық, әлеуметті – тұрмыстық инфрақұрылым кешені ретінде туристік индустрияны құрайды. Туристік индустрия – қонақ үйлер мен басқа жайғасу орындарының, көлік, қоғамдық тамақтану мекемелерінің көңіл көтеру, танымдық, іскерлік, сауықтыру, спорт орындары және туроператор, турагент қызметтерін ұсынатын басқа да мақсатты ұйымдардың, сонымен бірге экскурсия қызметі мен аудармашы – гид қызметін көрсететін мекемелер жиынтығы.

Туризм  әр түрлі үлгіде танылады, нақты  анықтамасын беру көп жағдайда мүмкін болмайды. Туризм тұжырымдамасын сипаттау және нақты анықтау төмендегі  себептер талаптарына сәйкес қажеттілікпен туындайды:

• туризм зерттеу мақсатында – туризм құбылысын сараптау үшін, алдымен оның қамту болмысын анықтау;
• санақ үшін – туризм құбылысын барынша үлкен дәлдікпен санақ бойынша зерттеу мүмкіндігіне ие болу үшін.

Туризмнің бастапқы және нақты анықтамаларының бірін Берн университетінің профессорлары Гунзикер мен Крапф берді. Ол кейінірек Халықаралық ғылыми сарапшылар қоғамдастығымен қабылданды. Алғашқыда бұл оқытулар- туризм адамдардың тұрақты мекеніне жеткенше жасайтын саяхаты, қандай да болмасын пайда түрімен еш байланысы жоқ құбылыстар мен қарым-қатынастар тізбегі деп топшылайды. Түсім табумен байланысты экскурсиялар, іскерлік саяхаттар, тіпті түсім таяу елінен алынбаса да бұл анықтамаға сай келмейді. Алайда өту керек,іскерлік саяхаттар мен көңіл көтеру мақсатында орындалатындар екеуінің  ара жігін ашу қиын, өйткені саяхаттардың басым бөлігі осылардың бірігуінен құралады.

Уақыт өте келе туризмнің базалық тұжырымдамасы  кеңейді, елде тұрақтап қалуға апармайтын және түсім табуды көздемейтін әр түрлі іскерлік саяхаттар түрін  енгізеді.

Туризмнің экономикалық сипаттамалары арасынан бесеуінен нақтылай анықтау керек.

1. Туризм – адамдардың әр түрлі бағдармен (туристік бағдармен) қозғалысы нәтижесі
2. Туризмнің әр қилы түрі 2 үлкен мақсаттан тұрады: діттеген орынға жету саяхаты мен сонда аялдау.
3. Саяхат-саяхатының тұрақты тұрған елінен шығуын білдіреді.
4. Саяхатшылардың әр түрлі туристік жерлерге жасайтын қозғалысы уақытша, яғни турист өзінің тұрақты мекен-жайына бірнеше күннен, айдан, аптадан соң  оралады деген сөз.
5. Тұрақтап қалу мен түсім табуды көздемейтін саяхаттар.

Туризм  өзінің барлық түрінде ақша мен уақыт  қорына тәуелді дамиды.айта кету керек, адамдар саяхаттауының негізгі  себебі, бұл күнделікті өмір  күйбеңінен кету. Бірақ ло туризм тұжырымдамасын шектеуге себеп бола алмайды. Туризмнің  мақсаттары мен тұжырымдамаларын  кеңейту үшін оның негізгі сипаттамалары  түсіндіріледі. Туризм саяхатшылардың  шет елге белгіленген орынға қозғалуын  білдіреді. Турситер саны олар баратын  елдің жергілікті халқы саны мен  салыстырылады.

Туристің  шектеулі  уақытша болу кезеңі туризмді, халықтың  үздіксіз қозғалысы мен  қоныс аударған  жеріне тұрақтап қалуды қамтитын қоныс аударған (миграция) ажыратады. Туризм маусымдық және уақытша халық қозғалысын білдіретін қысқа қоныс аударудан да өзгешеленеді.

Туризмді  нақты анықтау мен оның тұжырымдамасын сипаттаудың кез-келген әдістемесі, туризм индустриясына қатысатын  әр түрлі топтарды қарастырмайынша  табысқа жетпейді.  Туризмді анықтауға  пайдаланылатын, әр түрлі 4 ұғым белгіленуі мүмкін.

1. Турист- өзінің тілектері мен қажеттіліктерін орындауға ұмтылушы адам. Туристің түрін оның баруғва шешім қабылдаған белгілі орны мен ондағы жүзеге асырмақ әрекеті анықтайды.
2. Туристік базис пайда табу мақсатындағы шешімді білдіреді және туристік нарық қызмет түрлері мен азық-түлік өндірісін қоса қамтиды.
3. Қонақжайлылық қасиеті туризмді негізінен  мәдениет шарты және нәтижесінде табыс молайтудың шарты деп қарастырады.