Мемлекеттик реттеу

   Негізгі экономикалық құралдар:

   - есепке алу мөлшерін реттеу (Орталық  банкпен жүргізілетін,   

      дисконттық саясат);

   - елдің қаржылық институттары  орталық банкте сақтауға 

      міндетті, ең аз резервтер мөлшерін  белгілеу мен өзгерістері; 

-мемлекеттік мекемелердің бағалы қағаздар рыногындағы мемлекеттік міндеттемелер эмиссиясы олармен сауда жасау және өтеу сияқты операциялары.

ЭМР-дің  экономикалық қызметі.

   Мемлекет орындайтын қызметтерге  ең алдымен мыналар жатады:

• экономиканың қызмет ету үшін құқықтық негіздерді құру мен реттеу;
• монополияға қарсы реттеу;
• макроэкономикалық тұрақтандыру саясатын жүргізу;
• ресурстарды орналастыруға ықпал ету;
• табыстарды бөлу аясындағы қызмет;
• мүліктік қатнастар субъектісі ретіндегі мемлекет қызметі.

Заңдық  базаны құру – бұл барлық тауар өндірушілер, тұтынушылар және мемлекеттің өзі іс - әрекетінде жетекшілікке алуға тиісті экономикалық агенттің тәртібінің ережесін, экономикалық араласудың заңдық қағидаларын белгілеу. Бұл ереженің ішінде жеке меншіктің құқығын қорғайтын, кәсіпкерлік қызметтің нысанын, кәсіпорынның қызмет ету жағдайын, олардың өзімен және мемлекет арасындағы өзара қатнастарды анықтайтын заңдар мен нормативті актілерді атап өтуге болады.

   Макроэкономикалық тұрақтану экономикалық  өсумен,  жұмыспен толық қамтамасыз етілуімен және бағаның тұрақты деңгейімен байланысты.

   Ресурстарды қайта бөлу өнеркәсіптік  және ауыл шаруашылығы өндірісіне  қатысты болуы мүмкін. Әрбір нақты  жағдайда мемлекеттік ықпал етудің белгілі бір түрлері қолданылады. Салықтар, демеу қаржылар, тікелей реттеу және т.б. – құралдар ретінде қолданылуы мүмкін.

   Бәсекелестік тетіктерін қамтамасыз  етудегі бөлу - әлеуметтік топқа  жіктелуге және кедейлікке әкеледі.  Қоғам әлеуметтік қорғау бағдарламасында  қолданылған, табыстарды салықты  қайта бөлу арқылы ауқатсыз азаматтарға қамқорлық жасауды өз мойнына алады.

   Мемлекеттік меншік – сату-сатып  алу объектісі болмайтын және  пайда әкелмейтін ұлттық игілікті  көрсетеді. Мемлекеттік меншіктің  қалыптасу көзі мемлекет меншігіне  айналдыру және мемлекеттік кәсіпкерлік болып табылады. 
 
 
 

ЭКОНОМИКАНЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІҢ  ӘДІСТЕРІ МЕН ҰЙЫМДАСТРУ НЕГІЗДЕРІ

   Біздің мемлекеттің Конституциясында : «Қазақстан Республикасы – президенттік басқару нысанындағы біртұтас мемлекет және өзін зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады»,- деп атап көрсетілген.

   Қазақстан Республикасының Конституциясы  мемлекеттің Негізгі заңы ретінде  төмендегіге қатысты негізгі  ережелерді бекітеді:

• республиканың  мемлекеттілігін;
• басқару нысанын;
• мемлекеттік және мемлекеттік емес субъектілерді өзара қатнастарының тәсілдерін;
• адамдар мен азаматтардың құқықтары мен міндеттерін.

    Мемлекеттік құрлығы құрлымында  мемлекеттік билікті заңдық, атқарушылық және соттық (ҚР Конституциясы 3-бап) бөлулер деп бар екенін атап өтеді.

    Мемлекеттік органдардың құзыреттілігі  Конституцияда анық бөлініп көрсетілген.

    Қазақстан Республикасының Президентті  мемлекеттің ішкі және сыртқы  саясатының негізгі бағытын анықтайтын  және Қазақстанды ел ішінде  және халықаралық қатынастарда таныстыратын мемлекет басшысы және оның жоғарғы лауазымды тұлғасы болып табылады. Елдің Президентті конституциялық заңға сәйкес, ҚР жасы толған азаматтармен жалпы, тең және тікелей сайлау құқығымен 7-жыл мерзімге сайланады.

    «Қазақстан Республикасының мемлекеттік құрлымы»                  1-сурутте көрсетілген.

    Суретте экономикалық дамуға  жауапты биліктің үш бұтағы  белгіленген.

1-сурет.  Қазақстан Республикасының мемлекеттік  құрлымы

    Заңдық қызметтерді жүзеге асыратын  жоғарғы өкілетті орган, сенат пен мәжілістен тұратын парламент болып табылады.

    Заң шығарушы билік экономиканы басқару тетігінің негізгі болып табылатын заң актілерін әзірлейді және қабылдайды.

    Үкімет республикада атқарушы билікті жүзеге асырады, атқарушы органдар жүйесін басқарады және оның қызметіне жетекшілік етеді. Өзінің барлық қызметімен ол президент алдына жауапты, сондай-ақ парламент алдына жауап береді. Экономиканы реттеу аясында үкіметтің міндеті – елдің барлық азаматтарының игілігі үшін, экономиканы дағдарыссыз және тиімді дамуы үшін жағдай тудыру.

    Премьер-министрдің мідетіне салалық министрліктер мен ведомстволарды басқару және бағыттау енеді.

   Сот билігі биліктің заң органдарымен қабылданған заңдардың қатаң сақталуын қадағалайды. Ол жоғарғы сот және Конституциялық Кенесті жүзеге

асырады.

    Мемлекетті басқару органдары 

тікелей президентке есеп береді,

оларды  шартты түрде екі санатқа 

бөлуге  болады: елдің ұлттық қа –

уіпсіздігіне  жауап  беретін  ми –

нистрліктер мен ведомстолар және ұлттық экономиканы дамытуға жауапты ведомстволар.

    Нарықтық қатнастарды дамыту  және шаруашылық нысандарын ұлғайту  шаралары бойынша, басқару құрылымының  ұйымдастыруын жетілдіру қажеттілігі  туындайды.

    Мұны төмендегінің есебінен жүзеге  асырады:

1. Құрлымды ықшамдау.
2. Қайталанатын қызметті жою.
3. Артық штаттарды қысқарту.
4. Барлық басқару иерархиясы бойынша жауаптылықты, құқықты және атқару қызметін нақты шектеу.
5. Республикалық, аймақтық және бағдарламалық бағытта ортақ міндеттерді шешу кезінде басқару органдарының өзара іс-қимыл жасауы мен үйлестірілуі.

    Қазақстанда қазіргі уақытта  он жеті министрлік, мемлекеттік  комитеттер, сондай-ақ басқа да  ведомстволар жұмыс істейді.

    Елдегі экономикалық жағдайға жауапты, маңызды органдардың қатарына: Қаржы министрлігі, экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі, елдің Ұлттық банкі жатады.

    Экономика және бюджеттік жоспарлау  министрлігіне елдің экономикалық  дамуына, келешекті болжау, индикативтік  жоспар (кешенді ауыл шаруашылығы бағдарламасын дамыту), экономиканың кейбір маңызды бағыттарын дамыту бойынша мақсатты бағдарламаға негізделген, құжаттарды әзірлеу бойынша қызмет жүктелген.

    Қаржы министрлігі елдің мемлекеттік  бюджетінде оның әр түрін әзірлеу  мен жүзеге асырууға жауап береді. Қаржы министрлігінде мемлекеттің бюжеттік қаржысынжандандыратын және іс жүзінде бөлетін Қазынашылық бар, ол бюжеттің кассалық орындалуына бақылау жүргізеді.

    Елдің Ұлттық банкіне елдегі  ақша-кредит жүйесінің жағдайына,  теңгенің бағамына, оның тұрақтылығына жауапкершілік жүктеледі, сонымен бірге, валюталық реттеу мен валюталық бақылауды жүзеге асырады. Сондай-ақ инфляция мәселесі де Ұлттық банк пен Қаржы министрлігінің құзыретіне енеді.

    Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының да маңызды мәні бар – соған сәйкесті аймақта істің жағдайына жергілікті өкілетті органдар (мәслихаттар) және атқарушы биліктер (әкімиаттар) жауапты. Алғашқысы жалпы мемлекеттік мүдденің есебінен және тұрғындардың қалауын білдіріп, оларды жүзеге асырудың шараларын белгілейді.  Екіншісі ат  –

қарушы  билікте  жалпы  мемлекеттік

саясатты  жүргізуді қамтамасыз  етеді.

  Мемлекеттік      реттеу

ғылыми  негізделген тұжырымдамасыз

мүмкін  емес.

    Тұжырымдама экономиканың басымдылығы  мен мақсатын – дағы саясатқа негізделу тиісті (2-сурет).

 

2-сурет.  Мемлекеттік реттеудің тұжырымдамасы

    2-суретте белгіленген байланыстар  ЭМР-дің тұжырымдама– ларының  мәнін ашып көрсетеді.

    ЭМР-ң тұжырымдамасы – бұл  макроэкономикалық, құрылым–дық –инвестициялық және қоғамның шаруашылық қызметін үйлестірудің нарықтық моделін және жоспарлы басымдылығын оңтайлы пайдалану кезіндегі сыртқы экономикалық саясатын жүзеге асыру бойынша тиімді және практикалық бағытын әзірлеу.

    Осы тұжырымдаманы жүзеге асыру кезінде төмендегілерді анықтау қажет:

• басымдық  мәсәлелері;
• мемлекеттік реттеудің сипаты мен деңгейіне сәйкес келетін, құралдардың жиынтығы.

Мына  негізгі сегіз құралды атап өтеміз:

• болжау және стратегиялық

жаспарлау;

• қаржылық-бюджеттік реттеу;
• салықтық реттеу;
• ақша-кредиттік реттеу;
• бағалық реттеу;
• кедендік-баж реттеуі;
• нормативтік-трафиктік реттеу;
• әкімшілік-құқықтық және лицензиялық реттеу.

  Тақырыптың келесі сұрағына көше отырып, әлеумет–тік-экономикалық дамудың шешімін қабылдау барысында негізделуі көрсеткіштердің әдістерін атап өтеміз:

• экономиканың математикалық, құрылымдық-логикалық модельдері;
• келешектегі экономикалық көрсеткіштердің баланстық және факторлық әдістері;
• «мақсат ағашы» құралын пайдалаумен әлеуметтік-экономикалық дамуды мақсаты белгілеудің әдістерін әзірлеу;
• әлеуметтік-экономикалық даму түрлерінің оңтайлы әдістері және осы негізде мемлекет тарапынан басымды қалдау бағытын айқындау;
• салааралық баланс – келешектегі экономикалық салалық құрылымының негіздеме құрал ретінде;
• аймақаралық байланыстарды ұтымды қамтамасыз етудің баланстық әдісі.

    Экономикадағы баланс экономика арасында өзгермелі бай–ланыс орнатады. Олар екі немесе экономикалық (мемлекеттік бюджет, табыстар және тұрғындардың шығындары, сыртқы экономикалық баланс, төлем балансы және т.б.) көбірек бөлігінің теңдігін көрсететін кесте немесе теңдеу түрінде көрсетілген.

    ЭМР-дің шетелдік тәжірибесін  пайдаланудың ерекшеліктеріне тоқталамыз.

    Дамыған елдердегі шетел тәжіриебесі  біз үшін тұжырымдама–лық негіздердегі  анықтауда бағдар болып табылады, бірақ әлеуметтік-экономикалық дамуда шетел моделін біздің жағдаға абсолютті және өзгеріссіз көшіріп алу міндетті емес.

Бұл бірнеше  себептерден мүмкін емес:

1. Республика геосаяси, табиғи-экономикалық, әлеуметтік-демографиялық, этномәдени және басқа да ерекшеліктер–мен айрықшаланады.
2. Қазақстан жағдайында директивтік-жоспарлы экономика–дан (ұқсастығы әлемде жоқ ) нарықта көшу үдерісі өтуде.
3. Басқару мен шаруашылық жүргізу жүйесінде көп жағдайда негізгі өзгерістер тиісті негіздерсіз өтеді және «төңкерісшіл» сипатта болады, онда нарықтық экономикалы елдердегі мемлекеттік реттеу шаралары, олардың эволюциялық дамуының «өнімі» болып табылады.

 
 
 
 

ЕЛДІҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫН ЖОСПАРЛАУ, БАҒДАРЛАМАЛАУ  ЖӘНЕ БОЛЖАУ 

    Дамудың ұзақ мерзімді басымдылығын алға жылжытуға рыноктың мүмкіндігі жоқ, сондықтан көптеген дамыған елдерде экономикалық саясаттың басымдылығын және стратегииялық өсуді жоспарлауды мемлекет өзіне алады. Мұндайда ол әдетте ғалымдар мен сарапшылардың көмегіне сүйенеді. Мысалы, Германияда Орталық сарапшылар кеңесі әр жылы парламент пен үкіметке экономиканың жағдайы, оның дамуының келешегі, басымдылығы туралы ьолжамды баға ьолатын баяндама ұсынады. Жопонияда және бірқатар басқа да жаңа өндірісті елдерде электрондау мен технологины ақпараттандыру аясында мемлекетпен ұсынылған басымдылықтар таяу арадағы он жылдықта экономиканың дамуын белгіледі.