Сыртқы аясат

      Дипломатия - [ лат. duplicata- билеуші шығарған  үкімнің  түпнұсқасы  мұрағатта  сақталған көшірмесі немесе дубликаты] - үкімет органдары, оның шетелдердегі өкілдері мен сенімді тұлғалары жүзеге асыратын мемлекеттің сыртқы саяси міндеттерін іске асыру әрекеттері. Дипломатияны, көбіне, ресми қарым-қатынас жасау арқылы мемлекеттің сыртқы саяси мақсаттары мен мүдделерін іске асыратын мемлекеттік іс-әрекеттің ерекше түрі ретінде қарастырады. Дипломатия - сыртқы саясатты жүргізуге арналған аса маңызды құрал, үйлесімді құрамдас бөлік. Нақты айтқанда,  дипломатия  мемлекеттің сыртқы саяси және халықаралық қатынастарды жүзеге асырушы тәжірибелік тәсілдер, құралдар мен әдістерінің жиынтығы болып табылады. Бейбіт жағдайда бұл құрал аса жоғары мәнге ие болады және басқа да сыртқы саяси құралдардың көпшілігі оған бағынышты. Көптеген елдерде дипломатия мемлекеттердің бейбіт жағдайда бірлесіп, тыныш өмір сүруінің ғылымы немесе әдістемесі жайлы теориясы деп, мемлекеттер арасындағы достықты нығайтуға, әріптестікті орнатуға, олардың арасындағы қандай да бір қайшылықтарды бейбіт реттеудің саяси амалдары мен әдістері жөніндегі ғылым ретінде қарастырылады. Дипломатия тарихы, дипломатиялық құқық, дипломатиялық қызмет, дипломатиялық хаттама осы ғылымның салалары болып табылады. Кей жағдайларда дипломатияны келіссөздермен байланыстырады, яғни, дипломатия - халықаралық қатынастарды келіссөздер көмегі арқылы жүргізу; ол халықаралық қатынастарды елшілер мен өкілдер арқылы жүргізіп, реттеу әдісі немесе әртүрлі қайшылықты мүдделерді ыңғайлау тәсілі. Бұл тұрғыда дипломатия келісімнің көмегімен әрекет етеді. Жалпы қалыптасқан жағдай бойынша "дипломатия" ұғымын үш мағынада қолдану орын алған:

1. Өз мемлекетінің атынан саясат және келіс сөздер жүргізу ғылымы әрі өнері;
2. Қандай да бір мемлекеттің өкілдігін, соның ішінде сыртқы істер мекемесін, әлде барлық сыртқы саяси агенттерін қамтитын кұрделі ұғым;
3. "Құпия дипломатия" "қасқырдың аузы жесе де қан, жемесе де қанға" айналған дүниежүзілік соғыс дипломатының қызметі немесе кәсібі.

      Дипломатияның құпиялылығы, жасырындығы о бастан-ақ оның ажырамас бөлігі болды. Жаңа заманда авторлар құпиялылық сияқты дипломатиялық әдістерге бұрынғыдай мән бермейтін қазіргі дипломатияның "құнсыздануы" жайлы айтуда. Қазіргі кезде "екіжақты дипломатия" және "көпжақты дипломатия" түрлері кеңінен таралған.

• Екіжақты дипломатия деп екі мемлекет арасындағы ресми қарым-қатынастар кешенін айтады.
• Көпжақты дипломатия - бірқатар мемлекеттер арасындағы ресми қатынастар кешені мен халықаралық конференция немесе ұйымдар шеңберінде дипломатиялық әдістер мен құралдар арқылы жүзеге асырылатын өзара іс-әрекет.

Экономикалық дипломатия

• 1950-1960-шы жылдар аясында Жапонияда елдің экономикалық әлеуетін пайдалана отырып, халықаралық дәрежеде рөлін көтеру мақсатында "Экономикалық дипломатия" пайда болды.                           С. Хантингтонның   пікірінше,  экономикалық дипломатия арандату мен қысым көрсету тетіктері ретінде сауда және ғылыми-техникалық байланыстарды пайдалануды білдіреді, оның ойынша американдық сыртқы саясаттың аса тиімді құралы болып табылады. Шын мәнінде экономикалық дипломатия - ол мемлекеттің екіжақты және көпжақты негізде ұлттық экономиканы қолдауға және дамытуға, сонымен қатар, халықаралық істерде мемлекеттің жалпы сыртқы саяси курсы шеңберінде мақсатқа жетуін, сыртқы экономикалық мүдделерді қамтамасыз ететін дипломатиялық тәсілдер мен әдістерді және экономикалық шаралар мен құралдарды (сауда саясаты, жәрдемдесу, көмек алу) қолдануы. Экономикалық дипломатияға өз елінің сауда және қаржы секторын қолдау мақсатында дипломатиялық тапсырма орындайтын сауда дипломатиясы жақын. Бұл жұмыстың аса маңызды аспектілері - экспорт және инвестиция жайлы ақпарат, әлемдік нарықта ұлттық әнімдерді сату мен әткізуге қолайлы жағдай туғызу.

Жариялық немесе халықтық дипломатия

• Жариялық немесе халықтық дипломатия - осы көпқырлы құбылыстың тағы бір түрі. Кейбір авторлар ол XX ғасыр басында мемлекеттің сыртқы саясатын толық жариялық жағдайында жүзеге асыруы барысында пайда болды дейді. Осы орайда бұл ұғым демократиялық немесе ашық дипломатия ұғымдарымен сәйкес келеді. Халық дипломатиясының дамуына және қалыптасуына эсер еткен басты факторлардың бірі халықаралық қатынастардың жаңа акторларының - үкіметтік емес ұйымдар, халықаралық ұйымдар, трансүлттық корпорациялар,бұқаралық ақпарат құралдары және жеке тұлғалардың пайда болуы. Басқа кәзқарасқа сәйкес халықтық дипломатия - АҚШ-тың мәдени алмасу, сыртқы саяси мақсаттағы үкіметтік тапсырмаларды орындауға қоғам мүшелерін (журналистерді, ғалымдарды, дәрігерлерді, қылқалам шеберлерін, жазушыларды және басқа да өкілдерін) кеңінен тартуға бағытталған сыртқы саяси доктринасының бір бәлігі болып табылады. Бұл түрі "мәдени дипломатия" деп те аталады. Мәдени дипломатия шетелдерде өз елінің мәдени, ғылыми-техникалық, әлеуметтік-гуманитарлық жетістіктерін жүзеге асыруға бағытталады. Кей жағдайларда мәдени дипломатияны іске асыруды ерекше ұйымдар өз қолына алады (Британ Кеңесі, Элем корпусы).^[1]
• Дипломатиялық қатынастар – халықаралық құқық нормалары мен халықаралық қарым-қатынастар тәжiрибесiне сәйкес мемлекеттер арасындағы ресми қатынастарды қамтамасыз еудің негiзгi формасы.
• Дипломаттық қатынастар мемлекеттер арасындағы тату қатынастардың дамыту, бейбiтшiлiк пен қауiпсiздiкті сақтауға жәрдемдеседі. 1961 жылғы дипломаттық қатынастар туралы Вена конвенциясына сәйкес, дипломатиялық қатынастардың орнатылуы өзара келiсiм арқылы жүзеге асады.
• Дипломатиялық қатынастар орнатылуы алдында әдетте мемлекет пен оның үкіметі басқа мемлекет тарапынан іс жүзінде немесе заңды түрде мойындалады.
• Дипломатиялық қатынастар мүдделес мемлекеттер өкілдері арасында тікелей немесе үшінші жақ арқылы келіссөздер нәтижесінде орнатылып, мемлекет және үкімет басшылары немесе сыртқы істер министрлері арасында жолдау, хаттар, ноталар алмасу түрінде ресімделеді. Тараптар дипломатиялық қатынастардың орнатылу фактісі, дипломатиялық өкілдіктер деңгейі (елшілік немесе миссия), келісімнің күшіне ену уақыты, оны жариялау мерзімі мен тәртібі туралы келіседі.

      Белгілі ғалымдар С.Б. Крылов пен В.Н. Дурденевский алғашқылардың бірі болып дипломатияда болып жатқан процестерге ғылыми ізденіс жасаудың құқықтық негізін салды. Атап айтсақ, олар дипломатиялық корпус, дипломатиялық өкілдік, дипломатиялық иммунитет пен артықшылықтардың таралатын салалары, дипломатиялық корпус дуаейні институты және т.б. зерттеді.

      Дипломатиялық қызметті дербес зерттеу пәні ретінде қарастыруға елеулі үлес қосқан 1961 жылы БҰҰ жетекшілігімен өткен Вена дипломатиялық конференциясы болды. Бұл халықаралық форумның қорытынды құжаты – “Дипломатиялық қарым-қатынастар туралы Вена конвенциясы” дипломатиялық қызмет мәселелері жөніндегі ғылыми жұмыстардың негізіне айналды. Вена конференциясының қорытындылары бойынша ғалымдар осы мәселенің заңдық қырларын қамтитын бірқатар маңызды жұмыстар дайындады.

     Ғалымдар дипломатияны келіссөз жүргізу процесі ұғымымен өзара байланыста қарастыратынын айта кету керек. Мысалы, Г. Никольсонның “Дипломатия”, Э. Сатоудың “Дипломатиялық тәжірибе бойынша нұсқаулық” және т.б. ғылыми еңбектерде дипломатия келіссөз жүргізу процесімен тікелей байланыста қаралған. Г. Никольсон жазғанындай, дипломатия – бұл “келіссөздер арқылы халықаралық қатынастарды жүргізу; бұл қатынастарды реттеудің тәсілі және оны елшілер жүргізеді; дипломаттың жұмысы немесе өнері”. Берілген анықтама дипломатия мен келіссөздер теориясы бойынша жүргізілген көптеген зерттеулердің негізінде жатыр. Алайда дипломатияны тек қана келіссөздер жүргізуге теңеу дұрыс емес. Дипломатия саласынан консулдық жұмыстың елеулі бөлігі, сонымен қатар, кеңес беру және өзге де елшілік қызмет түрлері тыс қалады.

     Қазіргі кезде саясаттануда жалпы танылған анықтама батыстық зерттеуші Дж. Берриджге тиесілі. Оның жазбалары бойынша “дипломатия дегеніміз халықаралық істерді көбінесе келіссөздер арқылы, сонымен қатар тікелей немесе жанама түрде келіссөздер жасауды білдіретін өзге де бейбіт құралдардың көмегімен (ақпарат жинау, ақ ниет, кең пейілдік таныту сияқты) жүргізуге келіп саяды” .

       Дипломатияны саяси институт ретінде қарастыратын байсалды еңбектердің бірі – зерттеуші Т.В. Зонованың монографиясы болып табылады. Бұл оқымысты салыстырмалы және жүйелі талдау әдістерін қолдана отырып, заманауи дипломатияның моделін жасауға тырысқан. Яғни, қазіргі заманғы дипломатияның мәнін секуляризацияның тереңдеуі, халықаралық қатынастар саласындағы антикалық теориялардың қайта жаңғыруы, жаңа үлгідегі мемлекеттердің туындауы сияқты процестердің біте қайнасуынан шыққан тарихи категория деп түсіндіреді. Автор дипломатиялық жүйені ғаламдану ретінде сипаттайды. Мұндай теориялық тәсіл дипломатиялық қызметтің болашағына көз жүгіртуге мүмкіндік береді. Автордың тұжырымы бойынша, тұрақты даму, діни және ұлттық қарама-қайшылықтарды шешудің даңғыл жолы ғаламдық диалогты ұйымдастыру арқылы жүреді, ал олардың өзегінде әділеттілік, адам құқығы, толеранттық пен мәдениеттілік сияқты жалпы адамзаттық құндылықтар жатуы тиіс. Осынау өмірлік маңызы бар диалогты көз жетер болашақта орнату мен ұстап тұру үшін ауадай қажет тиімді құрал тек дипломатия болып табылады .

     ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап бұрыннан көп қырлы саналатын дипломатия тіптен жан-жақты болып кетті. Егер де бұрындары ол негізінен түрлі конгрестер ауқымындағы (мысалы, 1648 жылғы Вестфаль, 1698-1699 жылдардағы Карловиц, 1856 жылғы Париж, 1914-1915 жылдардағы Вена конгрестері) келіссөздер процесімен байланысты болса, бүгінгі таңда көп жақты дипломатия түрлі аумақта өте береді:

- халықаралық әмбебап (БҰҰ) және аймақтық (ТМД, ЕҚЫҰ, ШЫҰ және т.б.) ұйымдар ауқымында;

- қандай да бір мәселені шешу шешу үшін құрылған немесе шақырылған конференциялар, комиссиялар ауқымында (мысалы, Вьетнам жөніндегі Париж конференциясы, Оңтүстік-Батыс Африкадағы жанжалды реттеу жөніндегі біріккен комиссия);

- жоғары деңгейдегі көптарапты кездесулер;

- елшіліктердің біріккен қызметтері

      Мамандардың айтуынша, қазіргі әлемнің динамизмі дипломатияның ақпараттық-коммуникативтік қызметін де едәуір өзгертті, оның мәні тараптарды ресми ұстаныммен таныстыру мен пікір алмасуға келіп саяды.

     Бүгін де дипломатия өзінің классикалық қызмет түрлерінен айнымай атқарып келеді. Дипломатияның басты міндеттерінің бірі ұлттық мүдделерді қамтамасыз ету, сыртқы саяси бағытты жүзеге асыру. Бұл міндет ұлттық мемлекеттер туындағалы бері дипломатияның мойнына жүктелген. Сол сияқты, осынау маңызды қызмет Қазақстан Республикасының сыртқы саясатын жүргізу барысынды да алдыңғы қатарда тұр.

 Пайдаланған әдебиеттер:

1. http://kk.wikipedia.org  
2. Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007.
3. А.В. Торкунов. Современная диломатия как средство регулирования международных отношений