Агробизнес және агроөнеркәсіптік интеграция. Қазақстан Республикасындағы агробизнестің дамуы

                 Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым  Министрлігі

                       С. Бәйішев атындағы Ақтөбе  университеті  
 

                  «Экономика және қаржы» факультеті 
 

                       «Экономика  және  басқару»  кафедрасы. 
 
 

                    Курстық жұмыс

     

      Пәні:  Экономика  теориясы

      Тақырыбы: Агробизнес және агроөнеркәсіптік интеграция.

      Қазақстан Республикасындағы агробизнестің  дамуы.    
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

     Орындаған: Қаржы – 101 студенті:  

       Исаева С.

      

                Тексерген: аға оқытушы

       Сақиев А.

       
 
 
 
 

                        Ақтөбе  - 2006      
 

     Мазмұны:

    Жоспары – 1 бет

     Кіріспе – 3 бет

    1 – бөлім. Агроөнеркәсіптің дамуы және оның  перспективасы.

    1.1. Аграрлық қатынастардың мәні мен ерекшеліктері – 4 бет

    1.2. Аграрлық  нарық және агробизнесте нарықтық  қатынастарды

                                                                                         реттеу – 6 бет

    1.3. Аграрлық  секторды қалыптастыруда  шетел тәжірибесі – 8 бет

     2 – бөлім. Қазақстан Республикасындағы  агробизнестің  дамуы

1. Қазақстан Республикасының  агроөнеркәсіптік  өндірісін  дамытудың  негізгі бағыттар – 14 бет
2. Қазақстан Республикасындағы  шаруа қожалықтарын  қалыптастыру  және  дамыту проблемасы – 23 бет

Қорытынды – 32 бет

Қолданылған әдебиеттер:

     1. Жалпы  экономикалық теория

     Ақтөбе 2004

     2. Агробизнес

     Алматы 1998

     3. Нарықтық экономика дегеніміз  не?

     Алматы 1998

     4. Экономикалық теория

     Алматы 2006

  
 
 
 
 

                 Кіріспе

     Аграрлы деген ұғым латын сөзі («agraria» - жер деген  мағынаны  білдіреді). Жерді иелену  және  қолданумен  байланысты  әлеуметтік- экономикалық  қатынастарды  аграрлы қатынастар дейміз .

      Бұл  қатынастардың  ерекшелігінің  өзі  сонда , көбінесе  бұлар  экономикалық  және табиғи  факторлардың  өзара  іс- әрекетімен, аграрлы  еңбек өнімділігін арттырудағы   өнеркәсіп ролінің өсуімен анықталады. Сондай-ақ  жерді игеру және жерді қолданумен де  өте тығыз байланысты .

      Бүкіл халықтық референдумда  1995-ші жылы 30-шы тамызда  қабылданған  Қазақстан Республикасы  Конституциясында  былай  делінген: «Жер  және  оның қойнауы  , су көздері , өсімдіктер  мен жануарлар дүниесі , басқа  да табиғи  ресурстар  мемлекет  меншігінде  болады.Жер,  сондай-ақ  Заңда  белгіленген   негіздерде , шарттар мен  шектерде  жеке  меншікте  де  болуы мүмкін » (  6 бап, 3-ші  пункт ).

      Осындай  заңға 1995-ші  жылы 25-ші желтоқсанда  қабылданған  Қазақстан  Республикасының  «Жер туралы» заңын жатқызамыз.Онда жерді иеленудің және  жерді қолданудың детальдары  дәйектілікпен ашылған. Алдымен кез келген  шаруашылық  субъектілерін  (ұжымдық  немесе  жекелеген) қызықтыратын  нәрсе ауыл  шаруашылығы өндірісі  жағдайының  ерекшеліктері. Осы ауыл шаруашылығы өндірісінің  өнеркәсіп өндірісінен  біршама ерекшеліктері бар. Соған тоқталатын болсақ: біріншіден, мұнда басты өндіріс құрал-жабдығы жер болып табылады. Ауыл шаруашылығына жарамды жер көлемі  өте шектеулі. Одан басқа жерлерді: тундра, орман, тау, құм, су  бассейндері, қала және ауылдық тұрғындар қонысы, өнеркәсіп пен транспорт объектілері алады.

      Екіншіден, ауыл  шаруашылығына жарамды жерлер - табиғи  және  экономикалық (жасанды) құнарлылығы бойынша бөлінеді.

      Үшіншіден ,кәдімгі өндіріс құралдарынан: мәшине, ірі  құрылыстар, жабдықтардан  жердің айырмашылығы  сол, ол  қайта  өндіруге болмайтын  өндіріс  құралдары болып табылады.Егер  оған қамқорлықпен  дұрыстап  қараса жақсаруы мүмкін.

      Төртіншіден, ауыл шаруашылығы өндірісі  процесіне жердің сапасы ғана әсер етіп қоймайды, сондай-ақ табиғи факторлар – ауа-райы,  күннің  ұзақтығы , жауын-шашын мөлшері  және температурадағы  құбылыстар да  ықпал жасайды .

      Бесіншіден, ауыл шаруашылығы өндірісі  циклында  сезондық  айырмашылық болады. Ауыл  шаруашылық  өндірісіндегі: сезондық  мәшине  мен жабдықтарда қолдануға кері  әсерін  тигізеді . Ауыл шаруашылық  мәшинелері  тек қана  жерде жұмыс істеген кезеңде ғана   қолданылады : сонда жылына  20 күндей, сеялка 5-10  күндей,  астық жинайтын  комбайындар - 10 -20 күндей,  трактор паркі -50-60 күндей ғана  пайдаланылады .Сондықтан  өнеркәсіпке қарағанда, негізгі  өндірістік  мерзім  айналымы  әлде  қайда жай жүреді. Мұнда  ескіні  жөндеуге  және  жаңа ауыл  шаруашылығы  мәшинелерін  алуға  қажетті  амортизациялық  қор баяу  қалыптасады. Осының  барлығы  резервтік  және сақтандыру  қорының  құрылуын талап   етеді. Егін  болмаған  жылдары ауыл шаруашылығы өндірушілері  банкке  несие үшін, ал  мемлекетке  субсидия үшін қол жаюына  тура келеді.

      Алтыншыдан, аграрлық   қатынастардың   тарихы басқа жерді (мейлі ол оброк, жерде жұмыс істеу немесе  арендалық  төлем)  қолданған үшін  ақы  төлеудің ерекше  экономикалық  маңыздылығын   барлығын куәландырады.

      Жерді қолданғаны   үшін төлем  арендалық  төлемнің   мазмұны  болып табылады , ал  оның экономикалық қайнар көзі -   дифференциалдық және абсолюттік  рента .Жер рентасының  осы екі түрі  де  жерге деген меншіктің экономикалық өткерілуін  көрсетеді.

      «Жер туралы» Қазақстан Республикасының  Заңына  сәйкес 34-ші баптың 3-ші пункті  «Жеке  меншік  құқығын  өткізуде» жер учаскесінің  иесі сол жерді  уақытша  пайдалануға – жер  учаскесін  уақытша  пайдалану  шарты  негізінде  беруге құқылы.

      Мемлекет  меншігіндегі жерді  уақытша   пайдалануға  беру  38- ші  баптың 4-ші пунктіне сай жүзеге  асады. Жердің уақытша  пайдалануға берілуі  «жер  учаскісінің     арендалық шарты  негізінде»  жүргізіледі . «Мемлекет  жүзеге  асыратын  жерге деген  төлем ( 8 бап, 4 п. ), жер салығы  ретінде  немесе  арендалық  төлем  түрінде  алынады, ол жер учаскесінің сумен қамтамасыз  етілуі  және  орналасуы, сапасына  байланысты  анықталады» .

      1.1.  Енді  аграрлық  өндірістің ерекшеліктері мен  агроөнеркәсіптік  бизнестің жұмыс  істеуіне  тоқталайық. Әміршіл-әкімшіл экономикадан  нарықтық   қатынастарға  көшуді жүзеге  асырған   алғашқы  жылдардың  тәжірибесі мен  практикасы  көрсеткендей, өндірістік  қатынастарды, оның  ішінде   ең алдымен меншікті шын   мәнінде  терең  жаңғыртпай, ешқандай нәтижеге  жету мүмкін емес.

      Шексіз  мемлекеттік  монополия  бұрын-соңды  болып көрмеген мемлекеттік  меншіктің  жоғары  үлесін  тудырып, азаматтардың  меншіктегі үлес салмағын, бейнелеп айтсақ, үңрейтіп қойды .Бұрынғы КСРО-ның  негізгі  қоры 2,8 трлн. рубль болса, оның 2,5 трлн. рублі, яғни 89,3% -і мемлекеттік меншікті  құрады. Егер оған  мәні  жағынан  мемлекеттендірілген  ұжымшарлардың 189  млрд. рубль негізгі қорын қоссақ, онда  бұл көрсеткіш 96% -ке дейін көтеріледі .Азаматтарға барлық  негізгі қордың  бар-жоғы 2,8%-і ғана немесе 79 млрд. рубль   тиесілі  болды. Мұндай жағдайда, екі  жерден   өз  бетінше   жұмыс істесін, үш жерден  бостандыққа  еңбек етсін, бәрібір  әлгіндей  кедей  меншік  иелерімен  нарықтық  қатынастарға  көшу  қиял- ғажайып ертегідей  естілетіні сөзсіз. Өндіріс  қорларынан  аластатылған  өндірушінің  оны жалға  алуға да ниеті  болмады. Өйткені, ол  бәрібір қожайын бола  алмайтын еді. Жоспарлау, басқару, қаржыландыру  реформаларымен де, шаруашылық  есептің  моделдерімен  де  өндірушіні, егер  өндіріс қорлары  оның  меншігінде   болмаса, жақсы   жұмыс   істеуге  зорлай  алмайсың. Міне, сондықтан да  әміршіл-әкімшіл жүйенің билік құрған  кезеңдерінде  барлық  экономикалық, әсіресе агроөнеркәсіптік   өндірісінің   дамуына айта қаларлықтай әсер  ете алмайды.

      Бұл  проблемалар  экономиканың   аграрлық  секторы  үшін  өте маңызды.Олай  дейтініміз, ауыл шаруашылығының  және  онымен  сабақтас  агроөнеркәсіп кешені салаларының жай-күйінен нарықтық бағдарламалардың 

 табысқа жетуі   байқалады .

     Азық  –түлік  жағдайын  түпкілікті  жақсартпай, нарықтық  тегерішті игеру жөніндегі жұмыстарды  бір арнаға  түсіру тіпті  мүмкін емес .Халықты  азық- түлікпен  қамтамасыз  етуді  жақсарту әлеуметтік  абыржуды  тоқтатуға немесе  барынша  байыпты  арнаға  түсіруге мүмкіндік беріп, этностық 

проблемаларды  шешуде  толқуларды басып ,мұнай, газ  және  басқа  орны толмас  табиғи  ресурстарды  сыртқа  шығаруды  қысқартып, инфляцияны  ауыздықтап ,қаржылық  және  ақша  жүйелерін  сауықтырады .

      Ауыл  шаруашылығы  өндірісі - өте нәзік, жеңіл  үзілетін  және  көп аялауды  қажет ететін  жүйе, ол  қатаң  қалыпқа  салғанды көтермейді . Ауыл  шаруашылығы  өндірісі  басшылықтың білікті болғанына, жұмысшылардың  белсенді  күш-жігеріне  қарамастан  көптеген  факторлардың  әсерінен  азапқа  түскен  адамдай ауыр халды басынан  кешіреді. Мысалы, әзірге  адамның  бақылауына  аз көнетін  табиғи фактор, оның  ішінде  ауа райының жағдайын  алайық. Қуаңшылық, бұршақ  жауу және  басқа қолайсыз  құбылыстар  жұмысшылардың   барлық  ұмтылысына  айтарлықтай зиян әкеледі немесе  тіпті жоққа шығарып тынады.

      1.2. Нарықтық  экономика  ауыл  өндірушілерінің   табысын маусымдық  ауытқулар  мен  ауа райы - климаттық қолайсыздықтардан қорғаудың белгілі бір тегершігін  жасады. Биржалық  бизнесмендердің тұтас бір тобы  пайда болды. Олар аыл  шаруашылығы табыстарының  қолайсыздығын өз мойындарына алады. Алайда, мұның өзі жеткіліксіз, сондықтан да  көптеген  мемлекеттерде ауыл  шаруашылығы өнімдерін сатып алу және  фермерлік табыстарды  қолдаудың мемлекеттік жүйесі  кеңінен тәжірибеге енгізілген .

Аграрлық өндірістің тағы бір  ерекшелігі  дұрыс пайдаланған жағдайда  тозбайтын, қайта керісінше құнарлана түсетін, өндірістің  айырбастауға келмейтін ең  басты мәңгілік  қоры – жердің  алабөтен  орны  болып табылады.

       Жердің  құнарлығындағы  айырмашылық  еңбек   пен капиталды  бірдей жұмсағанның   өзінде де  өндіріс пен табыстың  көлеміндегі айырмашылықты   жерлердің шектелу проблемалары туады .

      Өндірістің  ерекше  саласы  ретінде   ауыл шаруашылығының   ерекше  белгісі  онда  өндірілген өнім ( тұқым, жем, малдың төлі, органикалық тыңайтқыш  т.б. )  онан әрі  өнімді  көбейту үшін  қолданылатындығы  болып  табылады. Биологиялық   факторлар  мен  тірі  организмдерді  пайдалануға  негізделетін  ауыл шаруашылығында  бұл  жағдай  оның  өндіріс  технологиясының  да  ерекшелігін  білдіреді.

      Өнеркәсіпте өндіріс  және  еңбек  процесі  көбінесе  үздіксіз  жүреді. Бұлай болатын  себебі  техниканың,  технологиясының және өндірісті ұйымдастырудың жетілдіруін қамтамасыз етуде  жатыр. Агроөнеркәсіптік өндірісте экономикалық процесс  өнім  шығаруды жеделдету мен көбейтуді  төтенше  шектейтін    табиғи – биологиялық   факторлармен тығыз байланысты.Көп  жағдайда  ауыл шаруашылығында  бірқатар  табиғи  процестерді қысқарту өте қиын, тіпті мүмкін емес. Мысалы, ауыл  шаруашылығы дақылдарының  пісіп - жетілу  мерзімі немесе  саулық малдың  күйлеу  мерзімін айтсақ та  жеткілікті .

      Табиғи  –биологиялық  фактор  өндірістің тиімділігін  анықтауда, технологияны  таңдауда  ең басты   факторы болып саналады. Мал мен өсімдіктер  дамуының   табиғи  заңдылықтарын  сақтамау  басқа өндірістік  экономикалық  ресурстардың  тиімділігінің төмендігіне әкеліп соқтыратын  болғандықтан  техника, еңбек  ұйымдастыру  жүйесі  аталмыш  факторға  қарай ыңғайланады.Осы жерден  келіп, әміршіл- әкімшіл экономика кезеңінде  өсімі  төмен  мал өсіру  мен  нашар жем-шөп  базасы  жағдайында  ірі мал шаруашылығы кешендеріне, қарапайым агротехникалық  талаптарды  сақтамаған  жағдайда  жерді мелиорациялауға жұмсалған орасан  шығын ауыл  шаруашылығының  өнімдері мен шикізатын  жоғалтуға  алып келді .