Айналым капиталы

Айналым капиталы — өндіргіш капиталдың бір бөлігі. Оның құрамына тұрақты капиталдың шикізат, материалдар, отын, өндірістің аяқталмаған  элементтері және өзгермелі капитал (жұмысшы күшіне жұмсалатын шығын) кіреді.

     Айналым капиталы - бұл кәсіпорындардың, бірлестіктердің, ұйымдардың өндірістік қорларының бір өндірістік айналымда түгел тұтынылып және өзінің құнын дайындалатын өнімге толық көшіретін бөлігі. Әдетте, өзінің табиғи нысанын сақтамайды және аяқталғаннан кейін ақшалай нысанда қайтарылады.

     Айналым капиталының құрылымы деп барлық жиынтығындағы олардың бөлек  элементтерінің арақатынасын айтады. Кәсіпорындардағы айналым капиталының  құрылымына талдау жасау және оны  жетік білу маңызды мәселелерінің  бірі болып саналады. Себебі, белгілі  бір шамада қаржы жағдайы кәсіпорын  қызметінің не ол, не бұл мезетін  сипаттайды.

     Кәсіпорында айналым капиталының құрылымы тұрақсыз және көптеген себептердің ықпалымен  өзгеріп отырады. Әрбір нақты  кәсіпорында айналым қаражатының  шамасы, олардың құрамы мен құрылымы, өндірістік сипаты мен күрделілігіне, өндіріс кезеңінің ұзақтығына, оларды жеткізу жағдайына және т.б. байланысты болады.    

     Айналым капиталы 2 бөлімнен тұрады:

• өндірістік айналым қорлары;
• айналыс қорлары;

Кесте-1. Айналым капиталы

 

     Өндірістік  айналым қорлары - өндірістік процессте  бір рет қолданылады және өзіндік  құнын толығымен өндіріетін өнімге аударады. Өндірістік айналым қорлары  өнеркәсіптегі айналым қорларының ең негізгі бөлігі болып табылады. Олар барлық айналым қорларының өнеркәсіпте 70%, машина өндіру мен мелалл өңдеуде 80% аса бөлігін құрайды.

Тұрақты капиталдың материалдық элементтерінің бір  бөлігі (шикізат, материалдар) өндірілген өнімге өз құнын көшіре отырып, оның материалдық субстанциясын (алғашқы  негізін) жасайды, ал басқа бөлігі (отын) тек өз құнын көшіреді, бірақ сол  субстанцияны (зат негізін) жасауға  қатыспайды. Айналым капиталының  шикізат пен материалдар түріндегі  құны өндірістің толық уақытына авансыланады. Сондықтан тұрақты капиталдың ұзақ кезеңді салалардағы айналым  шапшаңдығы өндірістің қысқа кезеңді  салаларына қарағанда аз болып келеді. (қ. Капитал айналымы). Тауар сатылған соң айналым капиталының құны айналым саласынан ақшалай күйде  толық қайтып оралады және қайтадан өндіргіш капитал элементтеріне  айналуы мүмкін.

 Қолданыстағы  айналым капиталының мөлшері  өндіріс көлемі мен айналым  уақыты арқылы анықталады. Ауыспалы  айналым процесінде капитал құнының  бір бөлігі өндірістік айналым  капиталының материалдық қоры  түрінде болады. Егер капитал  айналымы бәсеңдесе өндіріс процесінің  тоқтап қалмауын қамтамасыз ету  үшін кәсіпкерлер айналым капиталына  қосымша қаржы жұмсауға мәжбүр  болады. Ал айналым тездеген жағдайда, керісінше, айналым капиталы құнының  бір бөлігін босатуға мүмкіндік  туады.

 Негізгі капиталдың  қорлануы мен өндірістің өсуі  өндіріске қажетті қорларды көбейтуді  қажет етеді. Мұны жүзеге асыру  үшін таза пайданың бір бөлігін  капиталға айналдыру немесе несие  алуға тура келеді. Егер айналым  капиталының кейбір элементтерінің бағасы өссе, кәсіпкерлер нақты өнім көлемін бұрынғы деңгейде сақтау үшін қосымша қаржы жұмсауы керек.

Айналым қаражаты — кәсіпорындар мен шаруашылық ұйымдарының  өндіріс циклі барысында толық  пайдаланылатын қаражатының бір  бөлігі. 

Оған ақшамен  бағаланған материал, шикізат, отын, энергия  т.б. қажетті заттар жатады. Ол сонымен  қатар аяқталмаған өндірісті  жалғастыру үшін, дайын өнім қорын  жасау үшін де жұмсалады. Айналым  қаражатының бір бөлігі өндіріс  саласында, екінші бөлігі айналымға  түседі. Күнделікті өндіріс жағдайында оның бір бөлігі материалдық заттар қорына айналса, тағы бір бөлігі банк есепшотында, кәсіпорын кассасында жинақталады. Құрылым барысына қарай  айналым қаражаты кәсіпорынның меншікті қаржысы мен несие қаржысы (банктен  уақытша қажетті өтеу үшін алған) болып бөлінеді. Айналым қаражаты кәсіпорынның пайдасы есебінен өсіп отырады. Оны пайдалануды жақсарту, айналымын жеделдету өндіріс  тиімділігін арттырудың басты факторларының  бірі.

 Өндірістік  қорлардың ауыспалы айналымының  кез келген кезеңінде айналым  қаражаты жетпей қалса онда  өндірістің үздіксіз өнім шығаруы  бұзылады. Қазақстанда 90-жылдары  өнеркәсіп салаларына экономикалық  шетелдік инвестициялардың мол  тартылуы кәсіпорындардың айналым  қаражаты тұрақтандыруға, игеруге  жағдай жасады 

Айналым капиталының  жіктелуі.

 Айналым капиталын  жоспарлау,есептеу және анализ  тәжірибелерінде келесі белгілері  бойынша жіктейді:

1.Өндіріс процесіндегі  функцияларды рөліне байланысты  –айналмалы өндірістік қорлар  және айналыс қоры.

2.Жоспарлау,басқару,бақылау  тәжірибелеріне байланысты –нормаланатын  және нормаланбайтын айналым  құралдары.

3.Айналым капиталын  қалыптастыру көздеріне байланысты-жеке  меншік айналым капиталы және  қарызданған айналым капиталы.

4.Ликвидтілігіне  байланысты ,яғни ақшаға айналу  жылдамдығына байланысты – тез  өткізілетін айналым құралдары,  баяу өткізілетін айналым құралдары.

5.Капитал салымдарының  тәуекел салымдарына байланысты- минималды тәуекелділікті салымдар  айналым капиталы,азайтылған тәуекелділікті  салымдар айналым капиталы,орташа  тәуекелділікті салымдар айналым  капиталы,жоғары тәуекелділікті  салымдар айналым капиталы.

6.Материалдық-заттық  мазмұнына байланысты-еңбек құралдары  (шикізат,материалдар,жанармай,аяқталмаған  өндіріс және т.б.) дайын өнім  мен тауарлар;ақша қаражаттары  және де есепшоттағы қаражаттар.

Айналым құралдарының топтары. Құрамына кіретін құралдар.

1.Айналмалы  өндірістік қорлар (өндіріс сферасындағы  немесе өндіріс процесіндегі  қорлар) 1.1. Өндірістік қорлар (запастар)

-шикізат

-Негізгі материалдар

-сатып алынған  жартылай фабрикаттар

-жанар май

-қосымша материалдар

-арзан бағалы  тез тозатын құралдар

1.2.Өндіріс процесіндегі  құралдар

-аяқталмаған  өндіріс

 өзі өндірген  жартылай фабрикаттар

-болашақтағы  шығындар.

2. Айналыс қорлары(айналыстағы  айналым құралдары) 2.1.Өткізілмеген  өнім:

-кәсіпорын қоймаларындағы  дайын өнім

-тиелген бірақ  ақысы төленбеген өнім

- қайта сатуға  алынған тауарлар

2.2.Ақша қаражаттары

-касса

-есепшот

-валюталық шот

-бағалы қағаздар

-Басқа кәсіпорындармен,  мекемелермен есепайырысулар.  

 Басқару деңгейіне  байланысты нормаланатын және  нормаланбайтын болып бөлінеді.

 Нормаланатын  құралдарға айналмалы өндірістік  қордың барлық құрамы және  айналыс қорының қоймадағы өткізілмеген  дайын өнім түріндегі құрамы  жатады.

 Нормаланбайтын  құралдарға айналыс құралдарының  қалған элементтері жатады, яғни, тұтынушыларға жөнелтілген, бірақ  бірақ әлі ақысы төленбеген  құралдар және есеп айырысулар  мен ақша қаражаттарының барлық  түрлері жатады. Нормаланатын айналым  құралдары кәсіпорынның қаржылық  жоспарында көрініс табады, ал  нормаланбайтын айналым құралдары  жоспарлаудың объектісі болып  табылмайды.

Айналым құралдарының жеке меншік және қарызданатын болып  бөлінуі кәсіпорынға ұсынылатын айналыс құралдарының шығу көздері  мен түрлерін көрсетеді, яғни айналым  құралдарының қолданылу мерзімі  уақытша әлде тұрақты екенін көрсетеді

 Жеке меншік  айналым капиталы кәсіпрорынның  меншік капиталы ( жарғылық , резервтік  капитал) негізінде қалыптасады,  бұл құралдар тұрақты қолданыс  режимінде және жоспарлау объектісі  болып, қаржылық жоспарда көрініс  табады.

 Қарызданған  айналым құралдары банктік және  банктік емес несиелерден, облигациялық  займдардан, кредиторлық және т.б.  берешектерден қалыптасады. Олар  кәсіпорынға уақытша пайдалануға  беріледі. Бұл құралдарға қажеттілікте  жоспарлау объектісі болып қаржылық  жоспарда көрініс табады. Әр түрлі елдерде жеке меншік айналым құралдары мен қарызданған айналым құралдарының арасындағы әр түрлі қатынастарды пайдаланады. Ресей- 50/40, АҚШ- 60/40, Жапония – 30/70.

1 Толық ликвидтелетін  активтер 1.1. Ақша қаражаттары

- касса

- есепшот

- валюталық  шот

- басқа ақша  қаражаттары

1.2. Қысқа мерзімді  қаржылық салымдар

2 Тез өткізілетін  активтер 2.1. Жөнелтілген тауарлар

2.2. Дебиторлық  берешектер:

- тауар, жұмыс,  қызмет үшін

- вексельдер  есепшоты

- бюджетпен 

- қызметкерлермен  т.б.

3 Баяу өткізілетін  активтер 3.1. Болашақтағы шығындарды  алып тастағандағы қорлар және  сатып алынған құндылықтар бойынша  ҚҚС

1 Минимальды  тәуекелділікті салымдар айналым  құралдары 1.1. Ақша қаражаттары

- касса

- есепшот

- валюталық  шот

- басқа ақша  қаражаттары

1.2. Қысқа мерзімді  қаржылық салымдар

2 2.1. Дебиторлық  берешек

2.2. Өндірістік  қорлар

2.3. дайын өнім  мен тауарлар қалдықтары

3 3.1. Арзан бағалы, тез тозатын бағалар

3.2. Аяқталмаған өндіріс

3.3. Болашақтағы  шығындар

4 4.1. Күманды  дебиторлық берешек

4.2. Тұрып қалған  өндірістік қорлар

4.3. Жоғары нормативті  аяқталмаған өндіріс

4.4. Сұранысқа  ие емес дайын өнім мен тауарлар  т.б.

    Тауарлы-материалды қор кәсіпорынның активтерінің негізгі  бөлігі болып саналады. Өйткені олар сатудан түскен ақшаның негізгі  көзі болып саналады. Оларды бағалау  және есептеу кәсіпорынның қаржы-шаруашылық нәтижесіне үлкен әсерін тигізеді. Тауарлы- материалды қорды басқару  үшін оларды бағалау жұмысы жүргізіледі. Ал бағалау үшін 4 үдіс пайдаланылады:

    1. Тауарлы-материалды қорды өткізудің  таза құны бойынша бағалау.  Осы әдіс тауарлы-материалды қордың  өзіндік құны жоғалған кезде  қолданыылады. Себептері:

1. Тауарлы-материалды қор берілгендері жоғалған кезде;
2. Олар ескірген кезде;
3. Тауарлы-материалды қордың бағасы төмендеген кезде.

    Бұл әдіс өте аз айдаланылады.

Т.м.қ. өткізу таза құны=болжамды шамамен

                            құрылған сатубағасы;

    2. Орташа өлшемді құнды есептеу  әдісі бойынша: тауарлы-материалды  құн нақты мерзімде түскен  заттардың орташа құнын есептеу  бойынша анықталады.