^{Ақша — бұл  товар, кез келген  басқа товарды айырбастауға болады.  Сондықтан, ақша эквивалент болып табылады, яғни  басқа барлық товарды айырбастауға  қабілеті  бар және  өзінің  иесінің   әртүрлі қалданысын  қанағаттандырады.}

        ^{Дүние жүзінде әр түрлі ақша айнплымының   жүйелері бар,  ол тарихи даму кезеңінен өткен және әр мемлекеттің заңымен бекітілген. Ақша  айналымының басты копанентері мыналар:}

1. ^{Ұлттық ақша өлшемі (доллар, теңгеғ сом, франк, марка, йена, крона және т.б.) олар арқылы тауарлар мен қызмет көрсету бағалары белгіленіледі.}
2. ^{Несие және қағаз ақшалар, моноталар жүйесі, олар қолмақол айналымдағы  заңды төлем құралдары  болып саналады.}
3. ^{Ақша эмисиясы жүйесі, яғни  айналымға ақша шығарудың  заңды  түрде бекітілген тәртібі.}
4. ^{Ақша айналымын реттеп отыраты мемлекетік органдар.}

                ^{Ақша   массасы  – халық  шаруашылығындағы  тауарлар  мен  қызметтің   айналымын  қамтамасыз  ететін сатып  алу мен  төлемдердің  жиынтығы. Олар  жеке  адамдарда,  бірлестіктерде,  кәсіпорындарда  және  ұйымдарда мен  мекемелерде  болады. Ақша  массасының құрамына   тікелей сатып алу  немесе  төлем  құралы  ретінде   пайдаланылмайтын  компоненттерде  кіреді.  Бұл  комерциялық банктердегі мерзімді есепшоттардағы   жинақ  салымдары,  басқа да  несие  қаржы ұйымдарындағы  қаржылары, дипозиттік сертификаттар  инвестициядағы акциолар  туралы  болып  отыр.  Ақша  айналымының  аталған  компоненттері "квази-ақша " деп  аталады.}

           ^{Ақша  айналымының   құрылымында мынадай  компоненттерді бөліп   көрсетеді,  олар  ақша  агрегаттары M₁  және М₂ деп атайды. M₁ – мағынасындағы ақшаны басқаша "іскерлік ақша" деп те  аталады . Бұл қома  қол ақша мен монеталарды,  яғни  банктен тыс айналатын ақшаларды және  банктің   ағымдағы  есепшотындағы ақшаларды қамтиды. Олар  ағымдағы  есепшоттағы днпозиттер  қызметтерін қызметтерін  түгел атқарады және  қолма қол ақшаға  жеңіл  айналады. М₂– кең  мағынадағы ақша , ол M₁–дің  барлық  компонентерін  қамтиды  және  комерциялық  банктердің жедел жинақ  есепшотындағы  ақшаны,  маманданған  финанс  институттарындағы  депозиттердіде  қосып алады.  Мерзімдік салымдардың иелері  ағымдағы   салымдармен   салыстырғанда жоғары проценттік  табыс табады,  бірақ олар  салымдары көрсетілген мерзімне  брын  ала алмайды. Сондықтан мерзімдік жинақ  есепшоттарындағы  ақшаларды   сатып  алу  және  төлем   қаржылары ретінде пайдалана алмайды, бірақ олар  өз  потенциялы   тұрғысынан  есеп  айырысуға жарамды, M₁ және  М₂–лердің  айырмашылығы М₂–де  квази–ақша  бар, оларды іс  үшін  пайдалану  қиын,  қолма қол аудару да оңай шаруа емес.}

            ^{Ақша­несие саясатының мәні.}

          ^{Ақша несие саясаты   ақша айналымы мен несие саласында  макроэкономикалық  процеске ықпал  етудегі  орталық банктің жиынтық шаралары болып есептеледі. Ретеудің бұл формасының  мақсаты ­  экономикалық тепе­теңдік және орнықты дамуына қол жеткізу.         Ақша­несие  әдістерінің ерекшеліктері  сонда олрдың  көмектерімен мемлекет   тұтас ұсынысқа айрықша  ықпал жасауғ тырысады. Мұндай  жағдайдағы ең белсенді  элемент – инвестициялаумен байланысты есептерге  ықпал жасау (несие арқылы).  Жалғастыру үшін  айтар болсақ: қаржылық реттеудің  ең белсенді жағы – көбінесе тұтыну  иеліктеріне  ықпал жасау (тікелей және жанама жәрдем ақша арқылы).}

       ^{Дәл осы реттеу  механизмінің  субъектілері болып Ұлттық банк пне  комерциялық банктер  бой көтереді.       Ақша­несие  саясаты шеңберінде Ұлттық банк  екі негізгі  функцияны орындайды :} 

• ^{Ұлттық  экономиканы  толыққанды  валюталық жүйемен  қамтамасыз ету. Бұл  жүйе –  рынок  инфрақұрылымының аса маңызды элементі;}

 

• ^{Комерциялық банктер  несиелік қызметтеріне ықпал      жасау .}

                

          ^{Нарық экономикасы дамыған елдерде қабылдаған  заңдарға  сәйкес  Ұлттық банк  қызметі   үкіметтің экономикалық   саясатының  алға қойған міедеттерін  орыдауға бағытталынуы тиі.  Соның  өзінде  бұл несие  орталығы үкіметке қатысты  әр түрлі  мәртебе алуы мүмкін .  Көп жағдайларда  ол толық есеп  беруге  міндетті,  кейде  шамалы  дербестікте  болады,   әр бі  жағдайда  болады.}

          ^{Ұлттық банкте  дарбестіктің  белгілі бір дәрежесі  билікті бөлісу  приципі   негіізінде  беріледі.  Батыс елдерінің  тәжірибелерікөрсетіп отығандай,  бұл айрықша  мәтебе орталық банкте мемлекетің   еркіне  бас шұлғып  көне  салмау  құқығын береді. Күрделі экономикалық жағдайларында үкімет өзінің  қаржы  проблемасын  қосымша  ақша  массасын  шығару есебінен  шешуді  несие орталығынан  талап  ете алмайды.} 

            ^{Ақша  жалпыға  бірдей  эквивалент  ретінде  мынадай   ерекшеліктері  бар: 1) ол  нақты   бір затың,  қоғамдық  тұтыну  құнының  болатындығын; 2) онда  абстракты  еңбек  бейнелейтін   құнның  да болатындығын; 3) тауар  өндірушінің  жеке еңбегі  қоғамдық  еңбектің  бір бөлшегі  болып  табылатындығын  көрсетеді.}

            ^{Тауар мен  ақша  арсындағы  бірлік  те, қарама қайшылықта  тұтыну құны арқылы көрінеді. Мысалы , өндіруші  қоғамға  бір қажетсіз  тауарды   шығарса , ол  сатылмайды ,  оны  ақшаға  айналдыра алмайды.  Өткені ол тұтыну  құны  тұрғысынан  қоғамдық  қажетті де,  оның  мүшелерінің   қажетін де  қанағаттандыра алмаған}

            ^{Ақшаның   пайда   балуымен  байланысты  бір тауардың  екінші  бір   тауарға  тікелей   айырбастауы (Т–Т)  біржолата  тауар   айналымына (Т–А–Т),  яғни  ақша  арқылы  тауар  айырбасына  орын береді .  Ақша тауар   айырбасында  аралық, яғни айырбас құралының қызметін  атқарады}           

             ^{Ақша түрлі тауар-баламаларға, асыл металдарға, борышқорлық міндеттемелерге, банк депозиттеріне айналып ақша нысанын құрайды. Ақша нысаны ретінде алтын, күміс монеталар, қағаз жэне кредит ақшалары белгілі.}

              ^{Материалдық-заттай  жағынан ерекшеліктерІне  сүйеніп ақшаны  толық бағалы жэне  толымсыз деп шартты  бөлуге болады.}

        ^{Атаулы құны сатып  алу қабілеттілігімен  үйлесетін ақшаны  толық бағалы деп  атайды, ягни дайындалған  кездегі көрсетілген  қүны оның кұрамындағы металдың (күміс, ал-тын) құнына сәйкес болады.             Оларға алтын және күмІс моне-талар жатады. Толымсыз ақшаға ақша қатынастарының иесі болатын сатып алу қабілеті тауар кұнынан асып түсетіндер жатады. Толымсыз ақшаға барлық билон монетасы, қағаз жэне кредит ақшалар жатады.}

             ^{Ақша езінід тарихи  даму эволюциясында  мынадай кезеңдерден  өтті:} 

• ^{металл  ақша;}
• ^{қағаз ақша;}
• ^{кредит ақша;}
• ^{электронды ақша.}

 
         

• ^{Металл ақша - бұл толық бағалы, шын (нақты) ақша, олардың атаулы кұны (оларда белгіленген іс^ны) нақты і^нына. ягни олар дайындалған металдьің кұнына сәйкес болады.}

             ^{Металл ақша (мыс, күміс, алтын) түрлі ньюанда: басында даналап, кейін өлшенетіи болды. Олар монста түрінде шығарылды.}

           ^{Монета - бұл металдан дайындалған, заң бойынша белгіленген нысаны, сыртқы түрі, салмақ мөлшері бар ақша белгісі.}

          ^{Мемлекет монетадағы (сьшама) таза металдың салмағын, көлемін, тұрпатын, эмиссия ережесін жонс т.б. белгілейді.}

            ^{Монеталар әрі толық бағалы, әрі ұсақ тиып ақша болады. Толық бағалы монеталарды асыл металдар меи олардың қорытпаларынан дайындайды, олар ақшаның барлық аткары-мын орындайды.}

       ^{Үсақ монеталарды  арзан түсті металдардың  қорыт-паларынан  дайындайды, олардагы  атаулы құны оиын  қү.ра-мында болатын  металл құнынан  артып түседі.}

         

• ^{Қағаз ақша - шын ақшаның өкілдері. Тарихи тұрғыдан қағаз акша металл айналыстан пайда болды және бұрын айналыста болған күміс және алтын монеталардың орынбасарлары ретінде көрінді. Айналыс кезінде металл ақша өшіріліп әрі тозды, бастапқы нысаны мен кұнын жоғалтты, сонымен бірге оларды сақтау, тасымалдау және тауарларды үлкен мөлшерде сатып алған кезде пайдалану онша қолайлы емес. Олардың мән-мағынасы олар мемлекет мәжбүрлейтін бпғаммен шығаратын ақша белгілері болып табылатындығында, сондай-ақ металға айырбасталмайды,}

             ^{Қағаз ақшаның  өз құны болмайды, егер олардың шығарылуына  шығын болса, онда  олардың көрсетулі  атаулы құнына  сэйкес болмайды. Мысалы. 5 мыңтеңге  кушоралары құны  бір кушораны шығару  шығынына сәйкес  болуы. ал бұл  тек 1 тиын тұруы мүмкін.}

             ^{Қағаз ақшаға олардың  табиғаты бойынша  тұрақсыздық тэн  екенін атап кеткен  жөн. Олар түрақты  ақша айналысының}

    ^{арналарында болып, оларды лық  толтырады және айналыс-та болатын ақша көлемінІң  шамадан тыс эмиссиясына  сәйкес болмау нэтижесІнде қүлсызданады, бұл инфляцияға экеледі.}

           ^{Әрбір егеменді  мемлекет өзінің  ұлттық валютасын  түрлі купюра мен  бағамда өзінің  атауымен кағаз  ақша түріыде шығарады. АҚШ-та өз валютасын  - доллар, Ресейде  - рубль, Қазақстанда  теңге деп атайды. Қағаз ақшаның кемшіліктері де бар. Олардың бастысы, біріншіден, оларды оңай ұрлауға болады. екіншіден, тасымалдау тым қымбатқа түседі.}

            ^{Өндірістің дамуы,  коммерциялық жоне  банкілік кредитгеу  саласының кеңеюімен  металл акша тауар  айналымының қажеттілігІн  қанағаттандырудан қалды және олардың орнына қолданушыларымен катар кредит ақша келді.}

           ^{Қағаз ақша мемлекегтің  сатып алу жэне  төлем қара-жаттарына  қажсттілігін қанағаттандыру  үшін арналған. Қазақстанда  олардың акша шығарушылары  болып мемлекеттін  атынан Ұлытық банк есептеледі. Шығарылған ақшаның атаулы қүпы меп оларды шығару (қағаз, басып шығару шы-ғыстары) қүныньщ арасындағы айырмашылык эмиссиялык табысты күрайдьк ол мемлекеттік бюджетке күйылады. Қағаз ақша гек екі атқарымды - айналыс қаражаты мен төлем қаражатын орындайды. Олар алтын стандарттың күшін жой-ганнан кейін Ішінара қорлаиым атқарымын орындай алады.}

    ^{Қағаз-ақшалай  айналыс әрқашанда  көмекші сипатта  болады. Қагаз акша үзак дербес айналыста  болуы мүмкіи емес, өйткені олардың  жоғарыда аталған  кемшіліктері бар. Сондықтан олармен катар кредит ақша колданылады.} 

      

• ^{Кредит  ақша - айналымдагы толық бағалы ақша орны-на қолданылатын жэне кредит белгісі ретінде біліетін қағаз ақша белгілері. Олардың меншікті күны болмайды, баламалы тауарда бер-ілген күнныц символикалық өрнектелуі болып табылады. Кредит ақшаның негізгі шығарушысы болып банк жүйесі есептеледі.}

    ^{Тауарларды  сатып алу бойынша  ірі мәмілелерге  банкі-лердің кредиттер  бсруі қағаз ақшаны ауыстырады, яғни кредит акша тауар айналысы қажетгілігін қанағатгандырады.}

            ^{Өз дамуында кредит ақша келесі сатылардан өтті: вексель, банкнот, чек, электронды акша жэне олардын соңғы түр өзгешелігі - кредит жэне пластикалық карточка.}

          ^{Вексель - бұл онда белгіленген соманы вексель айна-лысының заңы бойынша белгіленген мерзімде сөзсіз төле-гендігіжөніндегі мерзімді ақшаміндеттемесі. Вексельдер жай жэне аударма болып бөлінеді. Жай вексельді қарызға алушы жаздырып алады. Бұл вексель берушінін үсынушыға белгілі бір сома ақша төлеЙтІн сөзсіз міндеттемесі.}

           ^{Аударма вексельде (тратта) кредит берушінің бұйрығы болады - вексель берушінің (трассанттың) қарыз берушіге (трассатқа) аталған соманы үшінші тұлғага (ремитентке) мер-зімінде төлегендігі жөнінде. Вексель бойынша төлем аваль (вексельдік кепілгерлік) арқылы төленуі мүмкін, ал вексель мен қосымша парақтьщ аллонджында «аваль деп саналсын» деген жазумен ресімделеді.}

            ^{Вексель абстрактілігімен, яғни мэміленің түрі жөніндегі ақпараттың күжатта болмауымен сипатгалады: вексельдің міндетті түрде даусыз төленетінін, яғни вексельді басқа кре-дит берушілерге төлем қүралы ретінде табысталатындығын білдіреді.}