Қазақстандағы өндірістік кооперативтің дамуы

          Оңтүстік Қазақстан облысның мақта саласына мамандандырылған аудандарының суармалы жерлерінде мақта дарадақыл болып қалыптасқан.Мақтаарал ауданында басқа дақылдардың құрылымдық үлес салмағы 2004-2006 жылдары 11,8-14,4%  аралығында, Шардара 14,0-15,6%,Түркістанда 18,0-19,2% құрайды.Мұндай жағдайда мақта өндірісінің жалпы өнімі және оның құны сәйкес келеді.

        Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша мақта саласындағы бір агроқұрылымдықның орташа жалпы өнімі 2-кестеде көрсетілген. Оның көлемі және пайдалық деңгейінің төмендеуі байқалады.

Бұл көрсеткіш2001-2005 жылдары 534,9 мыңнан 441,8 мыңға дейін ауытқыған.2004 жылы 2001 жылмен салыстырғанда  пайдалық деңгейі 2,2 есеге төмендеген.

          Агроқұрылымдардағы жер көлемінің ұсақтылығы агротехнология бойынша орындалуға тиісті агротехнологиялық шаралардың үздіксіз дер кезінде орындалуын қамтамасыз ете алмайды.Осының салдарынан олардағы  өндірістің тиімділігі төмен өздері бәсекеге қабілетсіз болып қалыптасқан.

         Мақта өсірудің эканомикасынан белгілі болғандай, ірілендірген шаруашылықтардың ұсақ агроқұрылымдардан артықшылығы сол, барлық өндіріс факторларын—жерді, капиталды және тиімді экономикалық,, басқа да тәсілдерді қолдануға кең мүмкіндік береді.

         Мақта саласының соңғы жылдардағы тиімділігі негізінен рынокта қалыптасқан шитті мақтаныңң орташа конъюнктуралық сату бағасына тікелей байланысты.Ол 2001 жылы –43750 теңге/тонна, 2002 ж.—50400, 2003 ж.—72600, 2005 ж. –43300 және 2006 ж.—48000 теңге/тонна болған.

        Осы көрсеткішке байланысты шитті мақтаның пайдалылық деңгейі 2003 жылы 40,5% болса, 2004 жылы—5,4% төмендеген. Мақта өсіретін агроқұрылымдықдарда шаруашылықты интенсивті жолмен ұйымдастыру тиімділікке бастайды, оның маңызды шарты -- өндірісті шоғырландру және ресурстарды тиімді пайдалану.

3.      Қазақстандағы өндірістік көөперативтің дамуы.

       Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» айдарымен жарияланған Қазақстан халқына арналған жолдауында еліміздің дамуындағы жаңа кезеңінде аса маңызды отыз бағытының төртіншісі. «ҚазАгроның» негізгі міндеті—ауыл шаруашылығының өнімділік деңгейін көтеру , жердің тозыуының алдын алу, еліміздің су және басқа табиғи ресурстарының пайдалану тиімділігін арттыру, сонымен қатар ескірген аграрлық технологиялардың қолдануына, аграрлық ғылымның кенжелеп дамуына тосқауыл қою, сондай-ақ ұсақ шаруа қожалықтарының бытыраңқылығын еңсеру мәселелерін жүйелі түрде шешу екендігі атап айтылған.

       Мақта шаруашылықтарының тиімділік деңгейін арттыру үшін олардың шаруашылық қызметін ауыл шаруашылығындағы  агроөнеркәсіп кешенімен тығыз байланыста қарастыру керек. Себебі мақта шаруашылықтары, әсіресе қазіргі кезде тек шикізат шығару арқылы өздерінің тиімділіктерін көтере алмайды. Демек, агроөнеркәсіптік кешенді жаңа инновациялық технологиялық негізінде дамыту керек, түрлі пластерлер ұйымдастыру арқылы ауылшаруашылық өнімдерін тереңдете өңдей отырып, бәсекеге қабілітті, сапалыда, арзан бағалы дайын азық-түлік, мата, киім-кешек тауарлар өндірісін жүйелі мамандандыру және қалыптастыру қажет, яғни осы саланы әртарптандырудың маңызы зор.

    Біз қарастырып отырған мәселе—жеңіл өнеркәсіп өндірісінің және сол саланың шикізат базасын құрайтын мақта кешенінің проблемаларымен оларды шешудің жолдары болып табылады.

      Бүгінгі жеңіл және тігін өнеркәсібі салалары ішкі рынок сұранысының 7-8% қамтамасыз етеді мұның басым бөлегі мемелекеттік тапсырма есебінен қорғаныс, ішкі істер тағы басқа құқық қорғау органдарының арнайы үлгідегі киімдері құрайды. Еліміздің қауіпсіздігін қамтамсыз ету үшін мақта мата таураларымен рыноктың ең кемінде 30% қамтамасыз ету қажет. Сонымен қатар мамандардың әр түрлі болжамдары бойынша мемлекетімізде  азық-түліктен басқа тауарлар тобы рыногінің бір жылдық сыйымдылығы 1,5-1,0 млрд АҚШ долларына тең. Бұл көрсеткіштің жылдан-жылға жоғарылау үрдісі байқалады. Осы көрсеткіштің жартысы киім кешек рыногін құрайды.

          Ағымдағы уақытта кәсіпкерлердің шеттен алып келінетін жеңіл өнеркәсіп тауарларына жұмсайтын қаржысының мөлшері  1млрд АҚШ долларынан артық. Жоғарыда келтірілген сандар елімізде мата, киім-кешекке сұраныстың, рынок сыйымдылығының едәуір екендігін айқындайды. Осы рынокта игеру үшін мақсатты бағдарламаны жүзеге асыру қажет.

          Тарихи деректерге қарағанда, XYII ғасырда Ресей мемелекеті өнер- кәсібінің  дамуы мануфактурадан—жіп иіру және мата тоқудан бастау алған: ресейдің капиталистік қорым жинаудың болашағын қалау жкңіл өнеркәсіптен басталған, бұл сала капиталдың бастапқы қорын жинауға айрықша кезеңге мұқтаж болмастан жедел түрде ішкі рынокті иеленген:

       Қытай, Туркия, сондай-ақ Пәкістанда соңғы 10 жылдағы эканомиканың табысты бөлуіне жіне халықтың экономикалық реформалраға әлеуметтік тұрғыдан тез икемделуіне жеңіл өнеркәсіптің даму әулеті негіз болған, әсіресе өмірлерде жаңа жұмыс орындарын ашудың маңызды ролі бар. Бұл мәселе Қазақстанғада қажет болып отыр.

        Қазақстанның  оңтүстік өңірінде осы проблемаларды шешу мақсатында оңтүстік Қазақстан облысының маақта өндірісіне мамандандырылған агроқұрылымдардың өндірістік экономикалық көрсеткіштеріне талдау жасалды, олар аймақтағы қазіргі қалыптасқан жағдайды сараптауға мүмкіндік береді.

Қорытынды.

        Қазақстан   экономикасының   нарықтық   жолға  түсуімен  сйәкес макро   және микро деңгейде өндірісті ұйымдастырумен байланысты көптеген   күрделі   мәселелер кездесуде, нарықтық жолға көшудің ерекшілігі   өндірістік   кәсіпорын,  фирмалар   көлемінде дербес жүргізілуде.

         Кәсіпорын   күрделі интеграцияланған әлеуметтік - экономикалық  жүйе   ретінде   сұраныс   пен ұсынытарды белсенді құрайтын тұтас нарықтық субъект болып табылады.   Осы   жағдай   қазіргі кәсіпорындардың өндіріс сферасын таңдауда, өнімнің түрі мен көлемін белгілегенде ескерілуге тиіс. осы сұрақтарға нақты жауп беретін өндіріс теориясы.

        Айтылғандарды   қортындылай   отырып   біз кооперация түсінігін еңбек   адамдарын  ерікті түрде бірігу мен, оның жұмысына материалдық және материалдық емес игіліктерге иелену үшін қатысу мен оның жауапкершілігін бірдей бөлісу институты деп танимыз.

    Аграрлық экономика саласындағы ғылымдардың пікірлерін салыстыра келе біз кооперацияны, демек кооперативтерді де, мынадай белгілері арқылы қызмет етіп аясына қарап айқындаймыз.

Қызмет түріне қарай кооперация кооперативтің өзінің түпкі мұратына жететін мақсаттар тобына қарап – я еңбек өнімділігін арттыру үшін, я болмаса өндіріске кететін шығындарды азайту үшін құрылатынын байқаймыз.

       Еңбек   өнімділігінің   көтерілуі   бірлескен   өнімді   еңбек   нәтижесінде болуы   мүмкін,   яғни   өндірісті   бірлесіп   ұйымдастырудың   есебінен     бұл   кооперативтер  өндірістік  кооператив  деп  аталуы  мүмкін,  олар бірлескен   іс   нәтижесінде   өнім   алып, оны сатуды мақсат етеді.

         Кооперативтердің   өзге   бір   тобы   тұтыну кооперативтері теп аталады, ондай   коопераивтер   саудадағы   және   кәсіпкерлектегі   өсімдерді болдырмайтындай тұтынушылық мақсаттарды шешуге арналады.

        Кооперацияны  қызмет   аясына   қарай  жіктеуге  болады, ол арқылы кооперациялау   кооперацияның   түпкі   мұратын –   кооператив мүшелерінің өмір сапасын жақсартуды жүзеге асыруға болады. қызмет аясына қарай жіктеу - өндіріс саласы, айырбас саласы, несие саласы деп бөлінеді. Өндірістік кооперативтің әрбір мүшесі өзінің пайдалық жарнасынан көлеміне қарамастан бір шешуші дауысқа ие болады. Сондай-ақ кооператив мүшелерінің табысда пайының көлеміне байланысты емес, ол әркімнің жеке үлесімен және еңбек ақыға жұмсалатын жалпы бөлігінің сол мөлшерімен анықталады.

Пайдаланылған әдебиет

1.      Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі (16,38-40 бет)

2.      Статистика 2006 жыл 1 қаңтар (58-59 бет)

3.      Ахметов К.Ғ Өндіріс менеджменті.-Орал.2001ж.

4.      Экономика теория негіздері –Осипова Г.М .-А., 2003ж.(164 бет)

5.      Кәсіпорын экономикасы –А.Қ. Мейірбеков  Қ.Ә.Әлімбетов.-А., 2005 ж.

6.      Көбеев Ә. Кооперативтік жүйенің теориялық негіздері. Аль-пари.-2006ж.- №2.-30б.

7.      Б.Серіков. Мақта шаруашылығындағы тиімділік деңгейін арттыру     бағыттары.// Жаршы №12- 2007жыл (3-9 бет)

8.      Экономикалық   сөздік—анықтамалық. Тоқсейітов Р.К.-Қ.- 2004ж.