Демократия туралы ұғым және оның белгілері және теориялары

Демократия  туралы ұғым және оның белгілері және

теориялары 

    Тұңғыш  демократиялық мемлекет б.з.д. V ғасырда  Афиныда дүниеге келген. Мұнда “халық кеңесі” жұмыс істеді. Ол мемлекеттің ішкі, сыртқы саясатын жүргізді, соғыс ашу, соғысты тоқтату шешімдерін қабылдады, т.с.с.

    Бірақ халық кеңесіне қатыса алмайтын толық  құқығы жоқ азаматтар да болған. Оларға Афиныға басқа жақтан көшіп  келген азаматтар, сол елде тұратын  әйелдер мен құлдар жатады. Халық  кеңесі толық құқықты азаматтар  көп болса, оларды басқару қиындыққа түседі деп қорықты.

    Халық кеңесімен қатар бес жүз адамнан  тұратын кеңес жұмыс істеді. Оны  “бесжүздік” деп атады. Олар халық  кеңесінде қаралатын мәселелерді  дайындады.

    Сонымен қатар “халық соты” жұмыс істеді. Ол қылмыс жасаушыларды жазалап отырды.  Афинылық демократия Периклдің (б.з.б. 490-429) басшылық еткен дәуірінде гүлденіп өркендеді. Бұл уақыт афинылық демократияның алтын ғасыры болып саналады. Периклдің уақытында барлық билік мүмкіндігінше біркелкі бөлінді.

    Демократия  Ежелгі Римде де болған. Мұнда “халықтық мінбе” жұмыс істеді. Мұның құрамында ақсүйектер де, төменгі топ өкілдері де болған.

    Бірақ бұл демократияның өрескел жақтары  да болды. Азаматтық құқық барлық адамда болған жоқ, себебі қоғам адам өміріне араласты.

    Антикалық демократиядан бастау алған классикалық демократияның өзгешелігі болды. Мұнда саясатқа барлық тап өкілдері қатыса алды. Олар өз көзқарастарын білдіріп, ортақ шешім қабылдады.

    Иозеф Шумпетер (1883-1950) демократияның “Шумпетерлік”  теориясын жасады. Шумпетердің ойынша, демократияның ойдағыдай жұмыс істеуі үшін төрт жағдай қажет:

    1.Маңызды  мемлекттік қызметтерге сайлауға  болатын айтарлықтай билікті,  маман өкілдері тобы болу тиіс.

    2.Саяси  органдар халық жақсы қабылдап, оларға өз көзқарастарын айта  алатын шешімдер қабылдауы керек.

    3. Жауапкершілікті толық сезінетін, қызмет орнының абыройын жоғары бағалайтын дайындығы бар жақсы ұйымдасқан бюрократия болуы керек.

    4. Демократиялық өзін-өзі бақылау  болғаны өте маңызды. Мұнда   топ өкілдері қандай мәселе  болмасын халық мүддесін бірінші  орынға қоюы керек.

    3. Қоғамдағы саяси қатынастардың  демократиялық негізі

    Принциптері:

1. Билік органдарын сайлау.  
2. 2. Биліктің бөлінуі. 
3. 3. Саяси пікірдің әртектілігі.
4. 4. Бостандық, жауапкершілік бірлігі.
5. 5. Заң.
6. 6. Қоғамдық пікірді ескеру
7. 7. Азшылықтың өзіндік көзқарасқа хұқы.
8. 8. Жариялылық.

    Жүзеге  асыру формалары:

    Сайлау  өткізу, есеп беру.

    Жобаларды бүкілхалықтық талқылау.

    Референдум  өткізу. Митинг, жиналыс. Съезд, конференция, пленум.

    Шеру, бойкөрсетулер.

    Саяси салада:

    1. Саяси пікірдің әралуандығы; 

    2. Көппартиялылықтың болуы;

    3. Демократиялық сайлау жүйесінің  болуы;

    4. Құқықтар мен бостандықтар туралы  заңдардың болуы;

    5. Оларды іс жүзінде қолдану;

    6. Қоғамдық ұйымдар жүйесінің болуы;

    7. Саяси өмірге қатынасу мүмкіндігінің  болуы;

    8. Оппозицияның болуы;

    Рухани  салада:

    1.Заң  жүзіндегі сөз, ұждан, шығармашылық, т.с.с. бостандықтар жүйесінің  болуы;

    2.Өнердің,  мәдениеттің барлық түрлерінің  дамуы;

    3.Ғылыми-техникалық  прогрестің дамуы;

    4.Оқу-ағарту  мекемелер жүйесінің болуы;

    5.Мәдениет  пен шығармашылықтың барлық саласының дамуы, оған еркін қол жеткізу;

    6.Зұлымдық, қаталдық, нәсілшілдік насихатынын  шектелу;

    Әлеуметтік  салада: 

    1.Әлеуметтік  қауымдасулардың арасындағы тең  құқықтық, шарттық келісім қатынастарының  болуы;

    2.Жеке  адамның әлеуметтік қорғалуы;

    3.Азаматтардың  әкімшілік тарапынан болған әділетсіздіктен қорғалуы;

    4.Жеке  адамның және оның мүліктерінің  қылмыстық элементтерден қорғалуы;

    5.Материалдық  және рухани игіліктердің әділетті  бөлінісінің болуы;

    6.Білім,  дәрігерлік көмек пен әлеуметтік  қамсыздандырудың сапасы мен оған еркін қол жеткізу;

    5.Демократияның  алуан түрлі элитарлық теориясы

    Демократияның тобы топ (элитарлық) теориясы бойынша  халық саясаттан шеттетіледі.Ал саяси шешімді аз ғана топ қабылдайды. Ол іріктелген, қалаулы топ болуы  қажет.

    Демократияның марксистік теориясында тапқа үлкен мән береді.

    “Ақпараттық демократияның” негізін салушы Франция  саясатшысы М.Рокар. Оның демократиясы сайланған адамдар, ақпарат құралдары  және сайлаушылар арасындағы өзара  байланыс негізінде құралады. Халық  өзінің таңдау құқығын ақпарат хабарларының еркін таралу жағдайында ғана іске асыра алады.

    Демократияның экономикалық теориясында саясат билік  қатынастарын нарықтық қатынастармен  байланыстырады.

    Тура  демократияда халық маңызды саяси  шешімдерді қабылдауға, билік жүргізуге  тікелей қатысады. Оның ұтымды жақтары: халықты саясаттан шеттетпейді, саяси жүйенің тұрақтылығын және басқарудың ұтымдылығын арттырады; халықтың белсенділігін дамытып, тұлғаның өзін-өзі көрсетуіне, танытуына жол ашады; саяси институттар мен қызмет адамдарын бақылаудың ықпалдылығын қамтамасыз етеді, билік мұратын теріс пайдаланудан сақтайды, басқарушы төбе топтың халықтан алшақтануына, шенеуніктердің бюрократталуына жібермейді. Тура демократияға референдум, плебисциттер жатады. Референдумға маңызды заң шығару немесе ішкі және сыртқы мәселені шешу үшін сайлаушылардың көңілін білдіруі жатады. Мысалы: Қазақстан Республикасында референдум арқылы Президенттің өкілдігі ұзартылады.

    Плебисцитарлық  демократияда азаматтардың саяси ықпалы кемиді оларға сайлау арқылы заңның немесе басқа шешімнің жобасын қабылдау немесе қабылдамау құқығы беріледі. Оны президент, үкімет, партия, т.с.с. дайындайды. Мұнда халықтың жобаны дайындауға қатынасу мүмкіндігі аз.

    Өкілдік демократияда халықтың еркі депутаттарға және биліктің өкілетті органдарына беріледі. Азаматтар өздерінің көзқарастарының, мақсаттарының, бағдарламаларының ниеттестігіне байланысты депутаттарды сайлайды, оларға өз мүдделерін қорғауды сеніп тапсырады.

    Қазіргі Қазақстан Республикасында демократиялық  белгілер бар, қазір соны жүзеге асыру үшін көптенген жұмыстар жүргізілуде. Қазақстан Республикасы өзін егеменді, зайырлы, демократиялық, құқықтық мемлекет ретінде деп жариялады. Қабылданып жатқан заңдарда адамдардың негізгі құқықтары мен бостандықтары көрсетіліп, заң мен сот алдында теңдестірілген. Әркім өзінің жанына жақын саяси мұраттарды ұстануға ерікті. Сөз және баспасөз бостандығы, соның ішінде сынау құқығы да заң жүзінде бекітілген. Экономика саласында жеке мешікке үлкен жол ашылды. Халық демократиялық жағдайда өмір сүруге үйренуде. Дамыған батыс Еуропа елдеріндегі тарихи тәжірибелерін демократия орнату жолындағы рәсімдерін, тәртіп, қағидаларын енгізіп, тиімді және нысаналы пайдаланған абзал.

    8. Қазақстан Республикасындағы демократия

    Біз жоғарыда демократия қоғамға сипаттама  бердік. Енді осы айтылған жайттардың біздің қоғамымызда қалай жолға қойылғанын сипаттап өтейік.

    Қазақстан Республикасының Конституциясында: “Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады; оның ең қымбатты қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандығы.

    Республика  қызметінің түбегейлі принциптері: қоғамдық татулық пен саяси тұрақтылық, бүкіл халықтың игілігін көздейтін  экономикалық даму; қазақстандық патриотизм, мемлекет әмірінің аса маңызды мәселелерін демократиялық, әдістермен, оның ішінде республикалық референдумда немесе Парламентке дауыс беру арқылы шешу” деп көрсеткен (Жалпы ережелер, 1-бап).

    1990 жылы 25 қазанда, КСРО тарамай тұрғанда-ақ, Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының  мемлекеттік егемендігі туралы Декларация қабылданды. Одан кейінгі мерзімде бұл Декларация конституциялық, күші бар Жарлықтармен толықтырылды.

    1995 жылы 30 тамызда республикалық референдум  нәтижесінде жаңа Конституция  қабылданды.

    Қазақстан Республикасының егемендігі оның бүкіл аумағын қамтиды. Мемлекет өз аумағының тұтастығын, қол сұғылмауын және бөлінбеуін қамтамасыз етеді.

    Мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы –  халық. Халық билікті тікелей  республикалық референдум және еркін  сайлау арқылы жүзеге асырады, сондай-ақ өз билігін жүзеге асыруды мемлекеттік органдарға береді. Қазақстан Республикасында билікті ешкім де иеленіп кете алмайды.

    Республикада  мемлекеттік билік біртұтас, ол Конституция  мен заңдар негізінде заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөлінеді, олардың тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесін пайдалану арқылы, өзара іс-қимыл жасау принципіне сәйкес жүзеге асырылады.

    “Қазақстан  халқы” деген конституциялық ұғым жергілікті қазақ ұлтымен тарихи тағдыры бір және ежелгі қазақ  жерінде тұрақты дамыған көп сатылы біртұтас экономика мен жарқын өмір салтының негізінде ортақ тілекпен топтасқан адамдардың саяси этностық бірлігі болып табылатын Қазақстан халқының әлеуметтік ерекшелігін; Конституциялық жолмен белгіленген ұлттық, кәсіптік және азаматтық теңдігін, тең қолданылатын мемлекеттік және ресми тілдерді – сан қырлы қазақстандық мәдениет пен туысқандық менталитетті барынша нығайта түседі.

    Қазақстан Республикасы – демократиялық мемлекет.

    Біздің  Республикамыздың жағдайында демократиялық  мемлекет – ең алдымен Конституция қабылдап, тікелей мемлекет басшысын және Парламентті сайлайды, өкілетті мерзімі біткен соң оларды ауыстыруға халықты құрылтайшылар арқылы қатыстырады. Басқару тәртібінің нысанына (президенттік, парламенттік) қарамастан, мемлекеттің жоғарғы органдары арқылы көпшіліктің еркін анықтауға және барынша жүйелі қорғауға қажетті жағдайлар жасайды.

    Сонымен қатар демократиялық мемлекет әлеуметтік және ұлттық нысандарына, тағы басқа  да ерекшеліктеріне қарамастан жекелеген  азаматтардың өз мүддесін білдіруіне, оның есепке алынуына да мүмкіндік береді. Бұл ретте Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес сөз, ар-ұждан бостандығы, тілі мен ұлтын өзі анықтауын қамтамасыз ете отырып, бірлесу, митингілер, демонстрациялар, шерулер өткізу ереуілге шығу құқығымен қоса, жекелей және ұжымдық, еңбек дауын шешу, сондай-ақ мемлекеттік қызметке араласып, мемлекеттік, тағы басқа да істерді басқару қызметіне қатысуға тең құқықтар беріледі.

    Демократиялық мемлекеттің сипаттық ерекшелігі республика азаматтарының мемлекеттік қызметке араласуын ретке келтіру болып  табылады. Мемлекеттік қызмет институтын реттеу 1995 жылғы Конституцияда қарастырылды.

    Демократиялық мемлекет ретіндегі Республика қызметінің түбегейлі принциптерінің бірі –  қоғамдық татулық пен саяси тұрақтылық. Демократиялық мемлекет саяси тәртіп жүргізудің демократиялық тәсілдері мен әдістерін көбірек қолданады.

    Қазақстан Республикасы – зайырлы мемлкет. Бұл ұғым Қазақстандағы діни мекемелер  мен діннің мемлекеттен ажыратылғандығын білдіреді. Қазақстандағы ислам  мен православилік, тағы басқа нанымдық ағымдардың ісіне мемлекет араласпайтындығын білдіреді. Діни негізде партия құруға жол берілмейді. Мемлекет органдары қағидалық заң негізінде емес, Конституция негізінде құрылы, жұмыс істейді.