Еңбек нарығы

         Жұмысбастылық пен еңбек нарығын реттеудегі мемлекеттің негізгі бағыттары мен әдістері өте көп. Олар елдегі нақты экономикалық жағдайға байланысты еңбек нарықтарында пайда болатын мәселенің күрделілігіне қарай анықталады. Олардың ішіндегі ең көп қолданатын бағыттар мынадай:

1.     Жаңа жұмыс орындарын құру.Ол әр түрлі жолдармен іске асырылады: болашағы бар және жоғары мультипликаторлық әсер беретін өндіріс салаларында жаңа тиімді жұмыс орындарын ашқан жұмыс берушілерді ынталандыру; еңбекпен қамтамасыз ететін органдарды қаржыландыру және т.б.

2.      Шағын бизнесті қолдау және дамыту. Жұмыс орындарының (жұмыспен қамтамсыз етудің) ең көп санын шағын кәсіпкерліктің дамуы қамтамасыз ететіні блгілі. Әсіресе жеке еңбек іскерлігі,кооперативтер құру, шаруа қожалықтары сияқты нысандарды дамытуда үлкен рөлі атқарады. Сондықа шағын бизнесті қодау негізгі бағыттардың бірі болып табылады.Мәселен, көптеген дамыған елдерде жеке кәсіпорын ашамын деушілерге субсидиялар; жеңілдіктер мен арендаға гимараттар алу және лизинг негізінде техникамен  қамтамассыз етуге көмектер беру қарастырылады.Кәсіпкерлікті белсенді қолдау саясаты нәтижесінде АҚШта шағын кәсіпорындар санының өсуі қарқынынан асып түскен.

3.     Кадрларды кәсіптік дайында мег қайта дайындау ауқымының кеңейюі. Бұл екі мәселені бірдей шешуге мүкіндік береді: жұмыс күшінің ұсынысын азайту және экономика өзгеріске толы жағдайында оның білім деңгейі мен тәжирбиесінің жоғарлауына мүмкіндік береді.

       4.4     Қазақстандағы еңбек нарығының ерекшеліктері.

       Қазіргі ұлттық нарықтық экономикалық байланыс пен қатынастар ретінде сипаттауға болады. Атап айтсақ,мұнда, біріншіден, өндірушілер мен тұтынушылар арасындағы қатынастар өзара байланыстар анықталса, ол байланыстар қайтарымдылықты, тепе-теңдікті объективті түрде алдын –ала анықтайды, үшінші бұл байланыстарда өзара бәсекелестік болады. Бұл аталғандар жалпы заңдылық. Нарықтық шаруашылықтың бір артықшылығы оның өзін-өзі реттеу механизмі бар. Нарықтың барлық түрлеріне осы қасиеттер тән.

Қазіргі нарық құрылымы жағынан сан-алуан, оны: капитал, валюта, бағалы қағаздар, еңбек, ғылыми -техника, туындыларының ақпарат және т.б. нарық түрлеріне бөлуге болады.Бұл аталғандардың ішіндегі негізгілердің бірі-еңбек нарығының Қазақстандағы қазіргі жағдайы және оның өзіндік еркшеліктері жөнінде болмақ.

Еңбек нарығының басты тұлғасы жұмысшы күші. Біздің жүргізілген талдау щбъективті экономикалық түрде белгілі.

Еңбек нарығының негізгі көрсеткіштері.

2001 2002 2003 2004 2005 2006

Экономикалық тұрғыдан белсенді халық, мың адам 7479,1 7399,7 7657,3 7840,6 7901,7 7963,4

Экономикалық белсенділік % 70,2 70,1 70 69,9 69,4 69,6

Жұмыспен қамтылған халық, мың адам 6698,8 6708,9 6985,2 7181,8 7261 7341,7

Жұмыспен қамтылу деңгейі,% 89,6 90,7 91,2 91,6 91,9 92,3

Жалдамалы қызметкерлер, мың адам 3863,3 4030,2 4229,6 4469,9 4640,5 4811,1

Жұмыспен қамтылған халық санындағы үлесі, % 57,7 60,1 60,6 62,2 63,9 64,1

Өздігінше жұмыс істейтінде, мың адам 2835,5 2678,7 2755,6 2711,9 3620,4 2611,3

Жұмыспен қамтылған халық санындағы үлесі % 42,3 39,9 39,4 37,8 36,1 35,6

Жұмыссыз халық, мың адам 780,3 690,7 672,1 658,8 640,7 622,6

Жұмыссыздық деңгейі,% 10,4 9,3 8,8 8,4 8,1 7,9

Экономикалық тұрғыдан енжар халық, мың адам 3175,8 3155,3 3278,6 3383,4 3476,9 3570,5

Халықтың экономикалық тұрғыдан енжарлығының деңгейі, % 29,8 29,9 30 30,1 30,6 30,7

Оның қатарына экономикалық қызметтің барлық түрлерінде жұмыспен қамтылғандар және жұмыссыздар кіреді. Ал жұмыссыздарға - халықтың экономикалық тұрғындары белсенділігін, өлшеу үшін белгіленге жастағы, бір мезгілде үш негізгі көрсеткішке жауап беретін адамдар жатады: жұмыссыз болды (табысты жұмысы болмауы), оны іздеумен белсенді айналысты, белгілі бір кезең ішінде жұмысқа кірісуге әзір болды. Осы негізгі ұғымдарды басшылыққа ала отырып Қазақстан еңбек нарығындағы кейінгі бес жыл ішіндегі негізгі көрсеткіштерді талдап көрелік (1 кесте). Экономикалық тұрғыдан белсенді халық саны 2005 жылы 7963,4 мың адам болды. Бұл көрсеткіш 2001 жылмен салыстырған 484,4 мың адамға көбейген. Жалпы бес жылмерзім ішінде тұрақты артып отырған. Мұның басты себепбінің бірі - қоғамдық өндірістің қарқын ала бастағаны.

Бұған байланысты жыл сайын халықтың жұмыссыздық деңгейі біртіндеп азая түсті. Бірақта әлі де жұмыссыздық деңгейі белгіленген жоспардан анағұрлым жоғары болып тұр. Сондықтан да республикада кіші және орта бинест барынша дамыту проблемасы кезектегі мыңызды мәселелердің бірі деп саналады.

Шағын бизнесті өндірістік, қаржылық-несиелік, ақпараттық және құқықтық қолдауға бағытталған кәсіпкерлікті дамытудың аймақтық бағдарламасыеың шаралар кешенін жүзеге асыру Қарағанды облысында шағын бизнесті дамытудың негізгі көрсеткіштерін өсіре түсті. Бұл облыс бойынша шщағын бизнеспен айналысушылар саны 2005 жылмен салыстырғанда 6,4 % -ға артып, 2006 жылдың қорытындысы бойынша 101,1 мың адамға жетті. Өндірілген өнім көлемінің өсу динамикасы 15,9 % -ға (78,9 млрд. теңге,) артты.

Қазақстанның әлемнің бәсекеге неғұрлым қабілетті 50 елінің қатарына ену стратегиясында айқындалған, шағын және орта бизнесті дамыту саласындағы кәсіпорындарды кластерлік бастамаларды жүзеге асыруға көптеп тарту, халықаралық сапа стандарттарын енгізу, әкімшілік кедергілерді азайту, кәсіпкерлікті инфрақұрылымдық және несиелік қолдаудыжетілдіру, әлеуметтік жауапты жетілдіру, әлеуметтік жауапты бизнесті қалыптастыру сияқты жылы өзшешімін таппақ.

Еңбек ресурстарын тиімді пайдалану шараларын жүзеге асыру нәтижесінде әсіресе соңғы жылдарда еңбек нарығындағы көрсеткіштердің өзгеріі анық байқалды.

Кестеде көрсетілгендей негізіннен көптеген көрсеткіштерде оң өзгерістер орын алған, әсіресе жұмысқа түссе, ал жұмыссыздықпен жүрген халық саны жыл сайын азайған. Демек жаңа жұмыс орнының ашылуына байланысты жұмыскерлерді қайта оқыту, жаңа мамандыққа даярлау мәселелері өз шешімін таппақ.

Нарықтық экономикаға тән нәрсенің бірі – жұмыссыздықтың болуы. Сондықтан да басты міндет бұл көрсеткішті барынша азайта түсу. Бұл құбылыстың қайнар көзін білу үшін жұмыссыз халықты жынысы, жасы және тұратын жері бойынша бөліп талданды (3 кесте). 2005 жылы жұмыссыздар саны 610,7 мың адамға жетсе, жұмыссыздық деңгейі -8,1 % құралды. Жұмыссыздардың жалпы санында қалалық жерде 416,7 мың адам (жұмыссыздық деңгейі 9,0% ), ауылдық жерде – 224 мың адам (7,2%) тіркелді.

Жас құрылымы бойынша жұмыссыздар арасында ең көп үлес салмақты 25-54 жастағы жастар – 69,2%, ал 15-24 жастағылар -27,3 % алады. Жұмыссыздар санында 122,8 мың адамның (олардың жалпы санынан 18,8 %) жоғары білімі, 172,5 мың адамның (26,4 %) орта кәсіптік (арнаулы) білімі болады.

207,9 мың адам немесе олардың жалпы санынан 33,8% бір жылдан астам, тиісінше 106,7 мың адам немесе 17,4% 6 айдан 12 айға дейін, 153,9 мың жұмыссыз немесе 25% 6 айға дейін жұмыссыз болды.

Еңбек нарығындағы көрсеткіштердің өзгеруі

2001 2002 2003 2004 2005 2006

Экономикалық тұрғыдан белсенді халық 105,2 98,9 103,5 102,4 100,7 101,1

Жұмыспен қамтылған халық 108,0 100,2 104,1 102,8 101,1 102,3

Жалдамалы қызметкерлер 110,2 104,3 104,9 105,7 103,8 104,1

Өздігінше жұмыс істейтіндер 105,2 94,2 102,9 98,4 96,6 93,8

Жұмыссыз халық 86,1 98,5 97,3 98 97,2 96,9

Экономикалық тұрғыдан енжар халық 86,9 99,4 103,9 103,2 102,7 103,1

2006 жылғы сәуірде 15 және одан жоғары экономикалық елсенді халық саны 7,7 млн. Адамды, экономикада жұмыспен қамтылғандар саны 7,1 млн. Адамды, жұмыссыздар саны – 621,2 мың адамды (табысты жұмысы болмаған, оны үздіксіз іздеген және оған кірісуге әзір адамдар) құрады. Жұмыссыздық дейгейі 8,0 % қалыптасты. Осы жылдың бірінші тоқсанында Республика экономикасында 7,3 млн. Адам жұмыспен қамтылды немесе 15 және одан жоғары жастағы халықтың 63,2 %-ы. Жұмыспен қалалық жерде 4,1 млн. Адам жұмыспен қамтылды немесе 60,1 % ауылдық жерде тиісінше 3,2 млн. немесе 67,9%. Жұмыспен қамтылғандар құрылымында жалдамалы қызметкерлер саны 4,7 млн. адамға (барлық жұмыспен қамтылғандардың 64,7%), өз бетінше жұмыспен айналысқандар – 2,6 млн. адамға (35,3%) жетті. Жалдамалы қызметкерлердің басым бөлігі қалалық жерде жұмыспен қамтылды – олардың жалпы санынан 79,5% (3,3 млн. адам). Ауылда жұмыспен қамтылғандардың жартысынан көбі өз бетінше жұмыспен айналысатындар - 54,3% (1,7 млн. адам) құрайды. 2006 жылы сәуірдің соңында жұмыссыздар ретінде тіркелген адамдар саны (Қазазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің деректері бойынша) 113,4 мың адамды құрайды, бұл өткен жылдың осы кезеңіне қарағанда 7 % мың адамға немесе 6%- ға азаю. Тіркелген жұмыссыздар санының жартысынан көбі әйелдер (73,3 мың адам), 47,3%-ы ауыл тұрғындары (53,6 мың). Экономикалық тұрғыдан белсенді халық санында тіркелген жұмыссыздар үлесі 1,4 % (2005 жылдан сәуірінде -1,6%) болады. Нарықтық экономика жағдайында еңбек нарығындағы басты мәселелердің бірі жалдамалы қызметкерлер қаралып отырған мерзімде жалдамалы қызметкерлер саны 4,7 млн. адамды құрады, бұл өткен жылғы тиісті кезеңдегіден 136 мың адамға (3%-ға) көп. Олардың санынан 80,8% мемлекеттік және мемлекеттік емес ұйымдарда 12,3% - жеке тұлғаларда, 6,9% - шаруа (фермер) қожалықтарында жұмыс етеді. 2006 жылдың бірінші тоқсанында ірі және орта кәсіпорындарда 2,6 млн. адам жұмыс істеді немесе жалдамалы қызметкерлердің жалпы санының 56 %-ы, юұл өткен жылдан тиісті тоқсанындағыға қарағанда 120,7 мың адамға (4,8-ға) көп. Олардан 13,3 мың адам қоса атқарушылық жағдайларында, 16,4 мың адам – азаматтық-құқықтық шарттар бойынша жұмысқа тартылды.

Қорытынды

Жалпы, адамзат тарихының тәжірибесі, адамның еңбекке деген ең жақсы ынтасы, яғни, талаптануы, тек нарық, оның ішінде еңбек нарығы жағдайында ғана іске асатындығын көрсетті. Еңбек нарығы дегеніміз бұл ең алдымен жұмыс күшіне сұраным мен ұсыным. Әрине, бұл тым ерекше, өзгеше нарық. Жұмыс күшін реттеу әкімшілдік - әміршілдік әдіске қарама-қарсы әдіс деп қарауға болады. Еркін еңбек бұл тиімді экономиканың негізі.

Еңбек басқа өндіріс факторлары сияқты жалақы деп аталатын табыс әкеледі. Жалақы еңбекке марапатталу ретінде көрінеді. Бұл даусыз шындықты барлық зерттеушілер мойындайды. Еңбек нарығы ғылыми шешімдерді, жаңалықтарды, өнер табыстарын, материалдық және рухани игілікке айналдыру үшін ұдайы жұмыспен қамтамасыз етеді. Еңбек нарығының басты міндеті және сипаттамасы:

кәсіпорындар саны көп болуы, керекті жалдама жұмысшыны жалдау үшін өзара бәсекелеседі;

жоғары дәрежелі мамандандырылған қажетті жалдаушылардың көптігі;

еңбек нарығына бірде-бір жұмысшының немесе кәсіпорынның күшті ықпалы жоқ.

Еңбек нарығының тиімді жұмыс істеуіне информациялық маңызы зор. Ғылыми-техникалық, экономикалық информациялар және болжауларды уақытты пайдалану және жұмыспен қамтуды қамтамасыз етеді.

Жоспар

Кіріспе

1.1  Еңбек нарығы туралы түсінік және оның қызметтері

2.2 Еңбек нарығының үлгілері және оны сегменттеу

3.3 Жұмысбастылық пен еңбек нарығын мемлекеттік реттеудің   негізгі бағыттары мен әдістері

4.4   Қазақстандағы еңбек нарығының ерекшеліктері.

Қорытынды