Еңбекақының экономикалық мәні

    Кәсіпорында еңбекақыны төлеуді оңтайлы ұйымдастыру қызметкерлердің қызметін және еңбектің нәтижелерін ынталандыруға, өнімнің рентабельділігін және пайдалылығын, дайын өнім және еңбек нарығының бәсекеге қаблеттілігін қамтуға мүмкіндік береді.

    Еңбекақы  төлеудің оңтайлы ұйымдастырылуының мақсаты кәсіпорынның шаруашылық қызметінің нәтижесіндегі қызметкердің еңбектік салымы мен еңбекақы төлеу шамасының  арасындағы сәйкестілікті қамтамассыз ету, яғни тұтыну шамасы мен еңбек шамасы арасындағы сәйкестікті бекіту.

    Көптеген  Қазақстандық кәсіпорындарда еңбекақы төлеуді ұймдастыруының негізіне мынадай басты қағидалар тиісті:

• еңбектің саны мен сапасына байланысты еңбекақыны жүзеге асыру;
• кәсіпорынның салалық және аймақтың қажеттіліктеріне, еңбек жағдайына, қызметкердің біліктілігіне байланысты еңбекақыны саралау;
• нақты еңбекақының ретті жоғарылауы, яғни көрсетілген еңбекақының өсу қарқыны кезінде инфлясиядан жоғарылап кетуі;
• еңбек өнімділігі өсу қарқынының орташа еңбекақының өсу қарқынынан артып кетуі.

4. Еңбекақының жүйелері және нышандары

    Еңбекақының жүйелері және нышандары өз алдына еңбектің нәтижесін қамтып көрсететін, сандық және сапалық көрсеткіштер жиынтығының көмегімен жұмсалған, еңбектің санына және сапасына тәуелді еңбекақы мөлшерінің бекітілу тәсілдерін көрсетеді.

    Мақсаттың ішінен басты нәрсе болып еңбек өлшемі арасындағы дұрыс арақатынасты қамтамасыз ету, сонымен қатар тиімді еңбекте жұмысшылардың мүдделерін көтеру болып табылады.

    Мерзімді  ақы төлеу кезінде еңбек өлшемі пайдаланылған уақыт болып табылады, ал табыс болса, нақты пайдаланылған уақыттың жалақысына немесе қызметкердің тарифтік мөлшерлемесіне байланысты есептелінеді.

    Кесімді ақы төлеу кезінде еңбек өлшемі жұмысшының өндірген өнімі болып табылатын және белгіленген кесімді бағалауды қоспағанда, тап осы кездегі жүйеде еңбекақы өнімнің әрбір бірлігіне есептелінеді, сондықтан табыс өндірілген өнімнің санына және сапасына тәуелді.

    Еңбекақы  төлеудің кесімді немесе мерзімді нышанаң тандау бірнеше факторларға тәуелді:

• қолданылатын жабдықтын сипатына;
• технологиялық процестің ерекшелігіне;
• еңбекті және өндірісті ұйымдастыруға;
• материалдық және еңбек ресурстарын пайдалануға;
• өнім сапасына қойылатын талаптарға байланысты.

5. Қазақстан Республикасының  “ Қазақстан Республикасындағы еңбек туралы ” заңы

    Қазақстан Республикасының  “ Қазақстан  Республикасындағы еңбек туралы” заңы 2000 жылдың  1 қаңтарынан бастап іске асырылған. Бұл заңға сәйкес, жұмыс беруші мен жұмыскердің еңбектік арақатнастары нормативтік құқықтық  актілермен және еңбек заңдылықтары бойынша келісілген жеке еңбек шартымен, ұжымдық шартпен реттеледі.

    Жеке еңбек шарттың мазмұны

    Жеке  еңбек шартында:

• тараптарлардың  реквизиттері:
• жұмыс беруші заңды тұлғаның  толық атауы және орналасқан жері,жұмыс беруші – заңды тұлғаның құрылтай құжаттарының мемлекеттік тіркеу номерімен уақыты;
• жұмыс берушінің тегі, есімі, әкесінің аты және қызметі, ал жұмыс беруші жеке тұлға болған жағдайда оның тұрақты тұрғылықты жерінің мекен жайы, басын куәләндірәтін құжаттың атауы, нөмірі, берілген күні;
• қызметкердің есімі, әкесінің аты, жеке басын куәләндіратын құжаттың атауы, нөмірі, берілген күні; әлуметтік жеке кодының нөмері (ӘЖК), салық төлеушінің тіркелу нөмері (СТН);
• еңбек міндеті ;
• жеке еңбек шартының мерзімі;
• еңбек міндеттерін жүзеге асыру басталатын күн;
• еңбек жағдайларының сипаттамалары, қызметкерлерге ауыр дене жұмысын немесе зиянды қауіпті жағдайларда жұмыс істегені үшін берілетін кепілдіктер мен өтемақылар;
• жұмыс уақытымен демалыс уақытының режимі;
• еңбекақы  төлеу және еңбекті қорғау жағдайлары;
• жұмыс берушінің құқықтарымен міндеттері;
• қызметкердің құқықтары мен міндеттері;
• жеке еңбек шартың өзгерту, бұзу және ұзарту тәртібі;
• өтемақылар төлеу мен кепілдіктер беру тәртібі;
• тараптардың жауапкершілігі көрсетілуі тиіс.

    Жеке  еңбек шартының мерзімі

    Жеке  еңбек шарты:

• белгісіз мерзімге;
• белгілі бір мерзімге;
• белгілі бір жұмысты орындау уақытына немесе  жұмыста уақытша болмаған қызметкерді ауыстыру уақытына жасалуы мүмкін.

    Ұжымдық шарттың мазмұны мен құрылымы

    Ұжымдық шарттыың мазмұның келіссөздер жөніндегі  екі жақты комиссияда тараптар белгілейді.

    Ұжымдық шарт:

• оның қолданылу мерзімі туралы;
• орындалуын бақылау тәртібі туралы;
• шарт талаптарының орындалмағаны үшін жауапкершілігі туралы;
• өзгерістермен толықтырулар  енгізу тәртібі туралы ережелерді қамтиды.

    Ұжымдық шарттың қолданылу мерзімі мен  аясы

• Ұжымдық шарт тараптар белгілейтін мерзімге жасалады.
• Егер ұжымдық шарттың ережелерінде өзгеше көзделмесе, ол қол қойылған кезден бастап күшіне енеді және тараптардың орындалуы үшін міндетті болады.
• Ұжымдық шарт басқару органының құрылымы, құрамы өзгерген жағдайда күшінде қалады және қолданыла береді.
• Ұжымдық шарт қайта ұйымдастыру кезеніңде өз күшін сақтап қалады. Кейіннен ұжымдық шарт тараптардың бірінің бастамасы бойынша қайта қаралуы мүмкін.
• Ұйымның меншік иесі ауысқан жағдайда ұжымдық шарттың  қолданылуы үш ай бойы сақталады. 
• Ұйым тартылған  және банкрот деп жариялаған жағдайда тарату немесе банкроттық турулы тиісті шешім қабылданған кезден бастап  ұжымдқ  шарттың қолданылуы тоқтатылады.
• Ұжымдық шарттың қолданылу мерзімі оған өзгерістер мен толықтырулар тараптардың өзара келісуі бойынша  ұжымдық шартта  белгіленген тәртіпен ғана жүргізіледі,
• Тараптардың  өкілдері қызметкерлерді ұжымдық шартпен таныстырып, оларға орындалу барысы туралы хабарлап отыруға міндетті.

    Жұмыс уақытының қалыпты ұзақтығы

• Қызметкер жеке еңбек шартының талаптарына сәйкес еңбек міндеттерін орындауға міндетті уақыт жұмыс уақыты болып есептеледі.
• Жұмыс уақытының қалыпты ұзақтығы аптасына қырық сағаттан аспуы тиіс.
• Жеке еңбек шартында тараптардың келісімі бойынша жұмыс уақытының ұзақтығы азырақ көзделуі мүмкін.

Қорытынды 

    Мен бұл жұмыста ҚР-ның еңбекақы төлеу  жүйесін қарастырдым. Менің түйгенім еңбекақы төлеу тарифтік жүйе бойынша қарастырылады. Қандайда болмасын кәсіпорында өнім шығарудың артуы, соның есебінен олардың экономикасының дамуы еңбекақының дұрыс жолға қойылуына тікелей байланысты. Қазіргі кезде нарықтық жағдайда еңбекақыға деген көзқарас  өзгеруде,яғни  кім көп жұмыс істесе, сол көп табыс табуы тиіс. Жалақының нысаны мен жүйесі жалақының шамасы, еңбектің саны мен сапасы арасындағы байланысты белгілейді  және өз еңбегінің қортындысына  байланысты жалақынын белгілі тәртібін есептейді. Кәсіпорында жұмыс істейтің жұмысшылардың еңбек өнімділігінің өсуі ол еңбекақыны ұлғайтуға мүмкіндік береді.  

    ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 

    1. «Кәсіпорын  экономикасы»  Мейірбеков А.Қ; Әлімбетов Қ.Ә. Алматы 2003

    2. «Кәсіпорын  экономикасы»  Жолдасбаева Г.Ө. Алматы 2005.   

3. «Кәсіпорын экономикасы» Ерали А.Қ; Қабылбеков М.Ғ Алматы 2004