Фирманың өндіріс шығындары және табыстары

8-тақырып. Фирманың өндіріс шығындары және табыстары 

      Өндіріс шығындары ұдайы өндірістің нәтижесі болып табылады. Бұл кәсіпорынның  өндірісте тұтынатын құрал-жабдықтары мен жалақы төлемдерінің шығындарын көрсетеді.

Өндіріс  шығындарының классификациясы

1. Шығындарды есепке алу тәсілдері бойынша:

 
 

               
 
 

      Жоғарыда  келтірілген схемаға мынадай  тұжырым жасауға болады. Бухгалтерлік шығындар - өнімнің белгілі бір мөлшерін өндіруге нақты жұмсалған өндіріс факторларының шығындары жатады. Онда факторлар сатып алынған бағамен көрсетіледі. Кәсіпорын шығындары бухгалтерлік және статистикалық есеп беруде өнімнің өз құны түрін алады.  

      Экономикалық  шығындар  ресурстардың сиректігіне және оларды балама  пайдалану мүмкіндіктеріне негізделеді. Тауар өндіру үшін алынған ресурстардың экономикалық шығындары, оларды өте қолайлы пайдаланып өндірген құнға тең болады. Бұлар айқын және айқын емес шығындар болып бөлінеді.

      Айқын шығындар - өндіріс факторларымен жабдықтаушыларға айқын ақша формасындағы төлем түрінде жұмсалатын шығындар. Оларға ресурстарды сатып алу шығындар; жұмысшылар; қызметкерлерге жалақы төлеу, көлік шығындары т.б.

      Айқын емес шығындар - өндірісте пайдаланылған фирманың өз иелігіндегі ресурстардың құнын айтады; ғимараттардың жалға берілмеу шығындары т.б.

2. Өндірілген өнім көлемінің  өзгеруіне байланысты:

 

 

        Кәсіпорынның жалпы  шығыны (ТС) деп тұрақты және өзгермелі шығындарының қосындысынан тұрады.

Өнім  өндірудің ең жоғары  деңгейін анықтау  үшін  шекті шығындар МС есептеледі.

     Шекті шығындар  – бұл қосымша өнімге шыққан қосымша шығындар. Өндіріс көлемі бір өлшемге өскен немесе кеміген кезде жалпы шығындардың өсуі немесе азаюы. Шекті шығындардың көмегімен өндірістегі алынатын пайданың ең жоғары деңгейі анықталады. Ол үшін шекті шығындар орташа  шығындар және тауар бағасымен салыстырылады.

      Өндірістің  қысқа мерзім кезеңінде кейбір факторлар  өзгермейді. Сондықтан, өндірілген өнім көлеміне  байланысты шығындар тұрақты  және  өзгермелі түрде болады.

      Тұрақты (ҒС) шығындар - фирма өнім  өндірмеген жағдайда да  төленетін шығындар. Өзгермелі (VС) өнім көлемі өзгерген сайын өзгеріп отыратын  шығындар (шикізатқа, жұмысшылардың жалақысына т.б. кететін шығындар.) 

1. МС= ТС,    мұнда: МС-шекті шығындар,

                Q                   Q = өндірілген өнім саны. 

3.  АС = ТС ,          АС – орташа жалпы шығындар

                Q             .

  

1. АҒС = ҒС .       АҒС- орташа тұрақты шығындар.

                   Q

 

1. АVС = VС         АVС – орташа өзгермелі шығындар.

                   Q

      

      2. Фирманың басты мақсаты - пайда табу. Пайда дегеніміз – табыс пен шығындардың арасындағы  айырмашылық. Табыс  дегеніміз -  сатқан өнімнен түскен түсім. Шығындарға  сәйкес табыстардың бірнеше түрі болады: 

1. Жалпы табыс – ТR = PxQ
2. Орташа табыс – АR = TR = P

                                            Q

3. Шекті табыс – MR =  ТR

                                           Q 

Өндірісті ұйымдастыру кезінде әдетте  кәсіпкер өндірістік процестің тиімді болуын қалайды. Сондықтан өндірістегі өзгермелі фактордың ықпалын анықтау үшін тиімділік  көрсеткіштері қолданылады: жалпы, орташа және шекті өнім. Жалпы өнім (Q) –   өзгермелі факторлардың белгілі бір көлемін қолданғандағы өндірілген  өнімнің саны.

     Орташа өнім (АР) – көрсеткіш жалпы өнімді (Q) өзгермелі фактордың санына бөлумен анықталады:

 

АР =

мұнда  Ғ₁-өзгермелі факторлар

      Шекті  өнім (МР) – бұл көрсеткіш жалпы өнімнің (Q) өзгеруін  өзгермелі фактордың (Ғ₁) өзгеруіне бөлумен анықталады:

      3. Тауар өндірісі пайда болып қалыптасқаннан бері, капитал мынадай тарихи формалар алған: сауда капиталы, өсімқорлық, өнеркәсіптік.  Капитал түсінігіне ең толық, жан-жақты зерттеуді жүргізген К.Маркс. Капиталдың қызмет етуінің нақты формаларын зерттеумен қатар, ол оның мәнін, мазмұнын зерттеген. К.Маркс капиталды зат деп қоймай, ол оны қозғалыс деп тұжырымдады.

      Экономикалық  теорияда капиталға беретін екі негізгі анықтама бар:

• капитал – деген құрал – жабдықтар жиынтығы,
• капитал деген ақша сомасы.

Бірақ, капитал шаруашылықта пайда табу үшін қолданылады.

      Экономикалық  теорияның классиктері капиталдың алғашқы қорлануын, капитализмнің қалыптасуының бастапқы кезеңі деп тұжырымдайды. 

      Ұдайы өндіріс өнеркәсіптік капиталды пайдалану негізінде жүреді. Осы процесте өнеркәсіптік капиталды пайдалану негізінде жүреді. Ұдайы өндірістік процесті, осыған қатысатын өнеркәсіптік каиталдың функционалдық формаларының өзгеруі бағытынан қарасақ. оны мынадай түрге бөлуге болады:

А - Т  …Ө ... Т¹ - А¹ 

     Бұл мынадай заңды сатылардан тұрады:

А- Т ... 

      Өндіріс факторлары нарығында тауар формасын алған өндіріс факторларына ақша капиталы жұмсалады.

      Сөйтіп, осы ақша капиталы өндіргіш капиталға  айналады. Бұл капиталдың функциясы - ондіріске жағдайлар жасау:

      ... Ө ... 

      Өндіріс процесінде өндіргіш капитал тауарлық капиталға айналады және ол үстеме (қосымша) құн ондіру функциясын атқарады:

      ... Т¹ - А¹

      Тауарларға  сіңген үстеме құн, оны нарықта өткізген соң, кәсіпкердің қарамағына түседі. Бұл сатыда тауар капиталы тағы да жаңадан ақша капиталына айналады. Тауар капиталыньң функциясы — үстеме (қосымша) құнды өткізу, сату.

      Капиталдың  бір формадан екінші формаға айналатын  қозғалысын оның ауыспалы айналымы деп атайды. Формула көрсетіп тұр — капиталдың ауыспалы айналымы пайда жасауды көздейді:

      d=А' - А 

Мұнда: А—бастапқы жұмсалған капитал, 

            d—үстеме құн.

      Авансталған капиталдың барлығының қозғалысын үзілмей  қайталанып жүріп отыратын жеке акт  емес процесс деп қарасақ, онда бұл капиталдың айналымы болады.

      Капиталдың  айналымы мен оның ауыспалы айналымы бір-бірімен тура келмейді. Ауыспалы айналымның әрқайсысының нәтижесінде кәсіпкерге ақшалай формада авансталған капиталдың тек бір бөлшегі қайтып келеді; барлық капиталдық құн өз иесіне өзінің бастапқы ақшалай формасында толық қайтып түскенде капитал толық айналым жасайды. 

      4. Капиталдың әр түрлі элементтерінің айналымы бірдей жүрмейді. Капиталдық құңның айналымдағы әр қилы функцияларына сәйкес, капитал негізгі және айналмалы болып бөлінеді.

      Негізгі капиталға еңбек құралдарының құны жатады, айналмалыға еңбек заттарының және жумысшы күшінің төлем құңдары жатады. Капитаддың осы бөлшектерінің айналымының айырмашылықтары, өңдіргіш капиталдың құнының әр элементтерінің жасалынатын өнімге өзінің құнын алмастыруының әдістерінің әр түрлі болуымен байланысты болады.

      Негізгі капитал - бұл өндіріс процесіне тұтас қатынасатын, бірақ өз құнын өнімге бір-бірте ауыстырып, меншік иесіне ақшалай формада бірте-бірте қайтып оралатын капитал. Нсгізгі капиталға барлық жабдықтардың, машиналардың, өндірістік ғимараттардың, құрылыстардың құны жатады. ІІІикізат, отын, материалдар айналмалы капиталға жатады, бұлардың құны әрбір ауыспалы айналым актісінен кейін қайтып оралып отырады. Осыған жұмысшы күшінің төлем құны да жатады.

      Айналмалы капитал - өндіргіш капиталдың бір бөлігі болып табылады; оның құны, оны тұтыну процесінде толығынан өнімге ауысып, әрбір ауыспалы айналым актісінің соңында (жоғарыда айтылғандай) ақшалай формада тұтас қайтады.

      Негізгі капитал материалдық (физикалық) және моралдық жағынан тозады.

      Материалдық тозу: негізгі капиталдың элементтері физикалық түрғыдан қызмет етуге жарамсыз болып қалуы. Олардың тұтыну құны жоғалады. Материалдық тозу мынадай жағдайларла орын алады:

• жұмыс кезеңінде капиталдың қызмет ету процесінде;
• табиғат күштерінің әсерімен жұмыссыз қалған кезенде.

     Материалдық тозудың екі жағы болады:

• техникалық-өндірістік - тұтыну құнының жойылуы;
• құндық - құнның жаңа өнімге көшуі.

      Моралдық  тозу - бұл негізгі капиталдың, еңбек құралдарының құнының төмендеуінің нәтижесінде, немесе, олардың өнімділігінен жоғары өнімді еңбек құралдарының пайда болуына байланысты құнының бағалылығының жойылуы. Моралдық тозудың екі түрі болады:

1. еңбек өнімділігінің өсуіне сәйкес берілген еңбек құралдары арзандау, аз құнмен ұдайы өндіріледі;
2. құны бұрынғыдай машиналар өндіріледі, бірақ техникалық жағынан жетілуі, өнімділігі, рентаблділігі жогары болады.

      Аталған екі жағдайдада негізгі капиталдың құны жойылады төмендейді, өйткені еңбек құралдарының бағасы олардың пайдалылығымен есептелінеді (белгіленеді).

      Осы жағдай амортизациялық қор құруға мәжбүр етеді. Осы қордың қаражаты жыл сайын жасалып отыратын, амортизациялық жарналардан құралады.

      Амортизация қорының қаржылары ескірген еңбек  құрал-жабдықтарды толық алмастыруға, жабдықты жөндеуге, жетілдіруге сондай-ақ қосымша машиналар, станоктар және т.б. сатып алуға пайдаланылады. Демек амортизация қоры өңдірісті ұлғайтуға пайдаланылады, қорланудың косымша көзі ретінде қызмет етеді.

      Капиталдың  қызмет ету мерзімінің сипаттамалары  өте манызды экономикалық көрсеткіштерге жатады. Өйткені, басқа кәсіпкерлермен бәсекелестік жағдайда ұтысқа тек уақыт үнемдегендер жетеді. 
 

9-тақырып.  Өндіріс факторларының  нарығы және факторлық  табыстар

      1. Табыстардың  құрылуының экономикалық механизмін ұғыну үшін нарықтық  экономикада өндіріс факторлары қалай бағаланады, соны білу қажет.

        
 
 
 
 
 

      Еңбек нарығы – бұл жұмыс күшін тауар ретінде сату - сатып алу туралы  экономикалық  қатынастардың жүйесі. Нарықтардың басқа да түрлеріне сәйкес еңбек нарығында жұмыс күшіне деген ұсыныс пен сұраныс туады.

      Еңбек нарығына  тән  қасиеттер:

• жұмыс  орындарын ұсынатын  кәсіпорындардың санының мол болуы (жұмыс күшіне сұраныс);
• әртүрлі мамандықтағы  еңбеккерлердің санының мол болуы (жұмыс күшінің ұсынысы);
• еңбек нарығында бірде - бір кәсіпорын және бірде - бір еңбекккердің  күш ықпалының жүрмеуі;
• жұмыс күшінің жалақының  мөлшерімен бағалануы.

     Қазіргі экономикалық теорияда  жалақыны кең және тар мағынада  түсіндіруге болады.  Кең мағынада жалақы  әртүрлі мамандықтағы  еңбеккерлердің жалпы еңбекақысы. Бұл жағдайда жалақы сомасына  еңбекақымен қатар сыйлықтар және басқа да ынталандырушылық  ақылары кіреді. Тар мағынада,  жалақы – пайдаланған еңбек бірлігінің бағасы.

     Жалақы  номиналды және нақты түрінде  ажыратылады. Номиналды жалақы ақшаға шығарып берілетін жалақы, яғни еңбектердің өз еңбегі үшін алған ақша санасы.