Халықаралық экономиканың құрылымы және қалыптасуы

       -дәстүрлі  және дәстүрлі емес экспорттық тауарлар үшін нарықтық мүмкіндіктер туралы ақпаратпен қамтамасыз ету; 

       -импорт  саласында тиімді басқару тәсілдерін  пайдалану арқылы шетел валютасының  дефицитті ресурстарын пайдалануды  оптимизациялау мақсатында импорттық  операцияларды жетілдіру; 

       -мемлекеттік  қызметкерлерді, іскер орта өкілдерін  және экспорттық-импорттық операциялар  технологиясы бойынша оқытушыларды  оқыту, оқу мекемелерін нығайту,  сыртқы сауда мәселелері бойынша  оқу-әдістемелік материалдарды зерттеу  және жетілдіруді жүргізу. 

       Халықаралық сауда орталығы өз қызметін бірқатар халықаралық, әсіресе Біріккен Ұлттар Ұйымының жүйесіне кіретін ұйымдармен үйлестіреді. 

       Халықаралық сауда палатасы үкіметтік емес ұйым ретінде 1919 жылы негізін қалады. Бұл халықаралық масштабта қызмет ететін, дамыған және дамушы елдердің компаниялары мен басқа да құрылымдарын біріктіретін жеке кәсіпкерлік ұйым. Оның қызметі келесілерге бағытталған:  
а) сауданы, инвестициялар мен еркін нарықтарды, капиталдың еркін айналымын ынталандыру арқылы кәсіпкерлікті дамытуға жәрдемдесу,  
б)сауданың дамуы мен еркіндігінің үйлесімділігі мақсатында экономикалық және құқықтық салаларда тиімді және дәйекті шараларды қабылдау, 

в) жеке кәсіпкерлік жүйесін қорғау, 

г) кәсіпкерлердің өздері арқылы кәсіпкерлікті реттеуді ынталандыру.  
ХСП-да дамыған және дамушы елдердің іскер орталарының көзқарастарын білу мақсатында БҰҰ-ның консультативті статусы бар. Оның көптеген үкіметаралық және халықаралық ұйымдармен қарым-қатынастары бар.  
ХСП-ның жоғарғы басқарушы мүшесі Кеңес болып табылады, ол әдетте жылына екі рет жиналады. Кеңес мүшелері ұлттық комитеттермен және топтармен тағайындалады. Әр ұлттық комитет ХСП бюджетіне қосқан жалпы жарнағының көлеміне байланысты Кеңеске бірден үш мүшеге дейін тағайындай алады. Кейбір ұлттық комитеттер Кеңес мүшелерінің орынбасарларын тағайындайды. Президент, вице-президент, экс-президент, қаржы комитетінің төрағасы мен Халықаралық арбитражды соттың төрағасы лауазымы бойынша Кеңестің мүшелері болып табылады. Генералды хатшы Кеңестің хатшысы болып табылады. Кеңесті Президенттің рекомендациясы бойынша ХСП саясатын жүзеге асыруға жауапты атқарушы кеңес таңдайды. Атқарушы Кеңес кем дегенде жылына үш сессия жүргізеді, оның екеуі ХСП Кеңесімен бірге. Генералды секретар басқаратын штаб-квартиртира ХСП барлық қызметін бақылайды. Ол бес негізгі департаменттерден (халықаралық даму; коммуникациялар: экономикалық саясат пен ынтымақтастық, халықаралық сауда саясаты мен технологиялар, администрациялар, қаржы мен персонал) құралады. ХСП саясаты мен тәжірибелік нұсқаулар арнайы жұмыс органдарымен әзірленеді (комиссиялар, жұмыс топтары). Комиссия ХСП саясатының негізгі мәселелерімен (халықаралық сауда саясаты, халықаралық арбитраж, қаржыландыру, сақтандыру, салық салу, көпұлттық кәсіпорындар мен халықаралық инаестициялар, қоршаған орта, энергетика және т.б.) айналысады. Уақытша негізде нақты жобаларды әзірлеп, жүзеге асыру үшін жұмыс топтары құрылады, олар тұрақты сәйкес органға есеп беріп тұрады. Халықаралық сауда дауларын шешудегі басты орган Халықаралық арбитражды сот болып табылады. Ол өндіріс пен арбитраждың ережелерін жарыққа шығарады. Халықаралық сауда палатасының бюросы (ХСПБ) сауда палаталарының бүкіләлемдік форумы болып табылады. Ол пайда болған мәселелерді талқылау үшін, дамыған және дамушы елдердің, сонымен қатар экономикасы ауыспалы елдердің палаталарын басқаратын қызметкерлердің тәжірибесі және білімдерімен алмасу үшін халықаралық кездесулерді ұйымдастыруды қамтамасыз етеді. Дамушы елдер мен Орта және Шығыс Еуропа елдеріне ол техникалық көмек бола алады және кадрлар даярлау бағдарламасымен қамтамасыз етеді. Бюро ATA Carnet-уақытша бажсыз импорт жүйесін (коммерциялық нұсқаулар, ғылыми және оқу құралдары, көрмеге арналған тауарлар) басқарады.  
Конгресс ХСП-ның ең жоғарғы органы болып табылады. ХСП-ның барлық мүшелері-компаниялар мен ұйымдар конгресске өздерінің ең жоғарғы өкілдерін жібере алады. Конгресс үш жылда бір рет қабылдаушы елдің ұлттық комитетінің шақырылуы бойынша жүргізіледі.  
Қазіргі кездегі халықаралық қатынастарды халықаралық ұйымдарсыз елестету мүмкін емес. Олар халықаралық өмірді реттеудің ең дамыған механизмдерінің бірі және негізі бойынша үкіметаралық және үкіметтік емес органдардың тұрақты бірлестігі болып табылады.  
Халықаралық ұйымдар халықаралық қатынастардың тұрақты құрылымын көрсете отырып, халықаралық өмірді саяси реттеудің құралы бола алады, ол ол бір мезгілде халықаралық интегрирлеу функциясын атқарады, халықаралық қатынастарды модификациялауға әсерін тигізеді. 

       ХХ  ғасырдың екінші жартысында нарықтық экономика халықаралық сипатқа  ие болды, яғни халықаралық экономиканың негізгі белгілері қалыптасты:

1. Халықаралық сауда негізінде халықаралық тауар айырбасының жоғарғы дәрежеде дамуы
2. Халықаралық өндіріс қозғалысы сферасындағы, әсіресе капиталдың шығыс-кіріс формасы, жұмысшы күші және технологияның жоғарғы дәрежеде дамуы
3. Кәсіпорындардың халықаралық өндірістік формалары бірнеше мемлекеттерде орналасуы, бірнеше кезекте, трансұлттық корпорация шеңберінде дамуы
4. Халықаралық тауар, өндірістік фактор қозғалыстарына тәуелсіз өзін-өзі өтейтін қаржылық сфераның пайда болуы
5. Экономиканың тұрақты даму және балансты қамтамасыз ету мақсатында ұлтаралық, ұлтаралық үстінде, мемлекеттік, мемлекеттік емес механизм жүйелерін халықаралық реттеуге қол жеткізді.
6. Ашық экономика қағидалары негізінде мемлекеттердің экономикалық саясаты жүзеге асты.

       Сонымен, кең тұрғыдан халықаралық экономиканың халықаралық айналыстағы тауар  мен өндіріс фактрына сұраныс  пен ұсыныстың құрылу заңдылықтары және осыдан шығатын мемлекеттердің экономикалық саясаты жатады.

       Бүкіләлемдік  сауда ұйымы-бұл әрі ұйым, әрі  құқықтық документтер кешені, тауарлар мен қызметтердің халықаралық саудасы  саласындағы үкіметтердің құқықтары  мен міндеттерін анықтайтын көпжақты сауда келісімі.  
БСҰ 1995 жылдың 1 қаңтарында 1993 жылы 15 желтоқсанындағы Уругвайлық раундтың көпжақты келіссөздерінің аяқталуынан кейін және 1994 жылы қол қойылғаннан кейін құрылды. БСҰ тарифтер мен сауда бойынша Генералды келісімнің (ГАТТ) қабылдаушысы болып табылады.  
БСҰ-ның ГАТТ-тан айырмашылығы оған ГАТТ-қа қарағанда көбірек мемлекеттер қатысады (ГАТТ 146) және оның қызметтерінің масштабтары кеңірек. ГАТТ тек қана тауарлар саудасы саласында қызмет етті; БСҰ тауарлар мен қызметтер саудасын қамтиды, сонымен қатар интеллектуалды меншік құқықтарын қорғайды және келіссөздер процессі мен қайшылықтарды шешу кезінде елдер арасында сауда қатынастары құрылатын форум болып табылады.  
ГАТТ және БСҰ екі принципке негізделген; дискриминациядан бас тарту және нарықтық тиімділік немесе нарыққа болжамдалатын, ашық, өзара қауіпсіз жолмен шығу.  
Бұл екі принцип өз кезегінде 4 элементтерден тұрады: 

       -дискриминациясыз  сауда, яғни саудада өзара ең  қолайлы режим (ЕҚР) туғызу  және шетелдік тегі бар тауарлар  мен қызметтерге өзара ұлттық  режим жасау; -сауданы көбінесе тарифтік тәсілдермен реттеу, сандық және басқа шектеулерді пайдаланудан бас тарту; 

       -сауда  саясатының транспаренттілігі; 

       -сауда  дауларын консультациялар және  келіссөздер арқылы шешу және  т.б. 

        
БСҰ-ның ең маңызды функциялары: 

       -Уругвайлық  раундтың документтер пакетінің  келісімдері мен шарттарының  орындалуын бақылау; 

       -мүдделі  мүше-елдердің арасында көпжақты  сауда келісімдері мен консультациялар  жүргізу; 

       -сауда  дауларын шешу; 

       -мүше  елдердің ұлттық сауда саясатының  мониторингі; 

       -БСҰ  компетенциясына қатысты мәселелер  бойынша дамушы мемлекеттергк  техникалық жәрдем көрсету. 

       БСҰ-ға мүше болудан жалпы артықшылқтарды келесі жолмен соммалауға болады: 

       -серіктестерге  қысым көрсетілген жағдайда, ұлттық  мүдделерді қорғауды қамтамасыз  ететін БСҰ-ның дауларды шешу механизмін пайдалану және осылай дискриминацияны жою; 

       -халықаралық  сауданың жаңа ережелерін жасау  кезінде әлемдік сауда жүйесіне  тиімді қатысу арқылы өздерінің  ағымдағы және стратегиялық сауда-экономикалық  мүдделерін жүзеге асыру мүмкіндігі. 

       БСҰ-ның  барлық мүше-елдері «Көпжақты сауда  келісімдері» (КСК) деген терминмен  біріктірілген негізгі келісімдер мен заңдық документтерді орындау  бойынша міндеттерді қабылдайды. Осылай, БСҰ жүйесі өзіндік көпжақты келісімді білдіреді (келісімдер пакеті), олардың нормалары мен ережелері тауарлар мен қызметтердің әлемдік саудасының жобамен 97% реттейді. 

       Уругвайлық  раундтың документтер пакетінің 2-ші бөлігі (1-4 қосымшалардан басқа) Марракештегі министрлер кеңесінің нәтижесі (1994) бойынша қабылданған шешімдер мен декларациялардан, сонымен қатар басқа да Келісімдерден құралады. Бұл документтерде БСҰ-ға мүше елдер қабылдайтын қосымша шарттар мен ережелер құрастырылады. Тауарлар мен қызметтерді нарықтарға шығарудың ұлттық міндеттерінің тізімін есептегенде БСҰ документтерінің толық пакеті қазіргі кезде жобамен 30 мың парақтан тұрады. 

       Уругвайлық  раундтың келісімдер пакетінің жиынтығы елуден жоғары тауарлар саудасы бойынша  Көпжақты келісімдер мен басқа да құқықтық документтерді біріктіреді, олардың негізгілері БСҰ-ны бекіту туралы Келісім және оған қосымша тауарлар саудасы бойынша Көпжақты Келісімдер:  
Қосымша 1А: 

       Тауарлар  саудасы бойынша Көпжақты Келісімдер: 

       Тарифтер  мен сауда туралы 1994 жылғы Генералды  Келісім (ГАТТ-94)-тауарлар саудасы режимінің негіздерін, осы саладағы БСҰ мүшелерінің құқықтары мен міндеттерін анықтайды. 

       Тарифтер  мен сауда туралы Генералды Келісім 1947- тауарлар саудасы режимінің негіздерін, осы саладағы БСҰ мүшелерінің  құқықтары мен міндеттерін анықтайды. 

       Ауыл  шаруашылығы бойынша келісім-ауыл шаруашылық тауарлар саудасын реттеудің ерекшеліктерін және осы сектордағы өндіріс пен сауданы мемлекеттік қолдау шараларын қолдану механизмін анықтайды.

       Текстиль  бұйымдары мен киім бойынша келісім-текстиль мен киім саудасын реттеудің ерекшеліктерін анықтайды.

       Санитарлы және фитосанитарлы нормаларды қолдану  бойынша келісім- санитарлы және фитосанитарлы бақылау шараларын  қолданудың шарттарын анықтайды. 

       Саудадағы техникалық барьерлер бойынша келісім-стандарттар, техникалық регламенттер, сертификациялау процедураларын қолдану шарттарын анықтайды. 

       Саудамен  байланысты инвестициялық шаралар  бойынша келісім-капиталенгізілімімен байланысты отандық тауарларды тұтынуды ынталандыратын шараларды қолданудағы  шектеудерден құралады.  
VII ГАТТ 1994 бабы тауарлардың кедендік бағасын қолдану бойынша келісім-тауарлардың кедендік құнын бағалау ережелерін анықтайды.  
Тиеу алдындағы инспекция бойынша келісім-тиеу алдындағы инспекцияны жүргізудің шарттарын анықтайды. 

       Шығу  тегі ережелері бойынша келісім-тауарлардың шығу тегінің принциптерін анықтайды. 

       Импорттық лицензиялау процедуралары бойынша  келісім-импортты лицензиялау формалары  мен процедураларын орнатады.  
Компенсациялық шаралар мен субсидиялар бойынша келісім-субсидиялауға қарсы қарсы күреске бағытталған шаралар мен субсидияларды қолдану процедурасы мен шарттарын анықтайды. 

       VI ГАТТ 1994 бабын қолдану бойынша  келісім (антидемпинг)-демпингке  қарсы шараларды қолдану процедуралары  мен шарттарын анықтайды. 

       Қорғау  шаралары бойынша келісім-өсіп келе жатқан импортқа қарсы шараларды қолдану прцедуралары мен шарттарын анықтайды. 

       Қосымша 1В: 

       Қызмет  саудасы бойынша Генералды келісім-қызмет саудасы режимінің негіздерін, осы  саладағы БСҰ мүшелерінің құқықтары  мен міндеттерін анықтайды. 

       Қосымша 1С: 

       Интеллектуалды  меншік құқықтарының саудалық аспектілері бойынша келісім- интеллектуалды меншікті қорғау саласындағы БСҰ мүшелерінің құқықтары мен міндеттерін анықтайды.

       Қосымша 2: 

       Дауларды  шешуді реттейтін ережелер мен процедуралар туралы келісімшарттар-БСҰ-ның барлық келісімдері бойынша міндеттерді орындаумен байланысты БСҰ мүшелері арасындағы дауларды шешу шарттары мен процедураларын орнатады. 

       Қосымша 3: 

       Сауда саясатын шолу механизмі-БСҰ мүшелерінің  сауда саясатының жалпы параметрлері мен шарттарын анықтайды. 

       Қосымша 4: 

       Плюрилатеральді келісімдер (қатысушылардың шектеулі ортасы үшін, яғни БСҰ-ның барлық мүшелері үшін міндетті емес);  
Азаматтық авиатехника саудасы бойынша келісім (осы сектордағы сауданың либерализациясы бойынша жақтардың міндеттерін анықтайды). 

       БСҰ-ның ең жоғарғы органы ұйымның барлық қатысушыларының өкілдерін біріктіретін Министрлік конференция болып табылады.  
Конференция сессиялары кем дегенде екі жылда бір рес өткізіледі, онда Уругвайлық раундтың келісімдер пакетімен байланысты принципиалды мәселелер бойынша шешімдер қабылданып, талқыланады. 

       1996 жылдың желтоқсан айындағы Сингапурдегі  бірінші конференция сауданың  либерализациясының курсын қуаттады  және БСҰ-ның ұйымдық құрылымына  сауда мен инвестиция арсындағы  қатынастар мәселесімен, сауда  мен бәсекелестік саясат арасындағы өзара әрекеттестікті, сонымен қатар мемлекеттік сатып алу саласының тұнықтылығымен айналысатын үш жаңа жұмыс топтарын қосты. 

       1998 жылы Женевада өткізілген екінші  конференция ГАТТ/БСҰ-ның 50 жылдығына  арналды. Сонымен қатар, онда БСҰ мүшелері әлемдік электронды сауда мәселелерін зерттеу туралы келісімге келді.  
Үшінші конференция 1999 жылы Сиэтлде (АҚШ) құрылды және ол сауда келіссөздерінің жаңа раундының басталуы туралы шешім қабылдау керек болатын, бірақ ол нәтижесіз аяқталды. Төртінші Министрлік конференция 2001 жылдың 9-13 қарашасында Дохада (Катар) өткізілді, бесіншісі 2003 жылдың 10-14 қыркүйегінде Канкун қаласында (Мексика) және алтыншысы 2005 жылдың 12-18 желтоқсанында Гонконг қаласында (ҚХР) өткізілді.  
Генералды кеңес Министрлік конференцияға бағынышты, ол ағымдағы жұмыстың орындалуына жауап береді және БСҰ-ға мүше елдердің өкілдерінің құрамымен, әдетте олар қатысушы елдер делегацияларының басшылары, жылына бірнеше рет Женевадағы штаб-квартирада жиналады.  
Генералды кеңестің басшылығында бұдан басқа екі арнайы орган бар: сауда саясатын талдау бойынша және дауларды шешу бойынша. Сонымен қатар Генералды кеңеске сауда және даму бойынша; сауда балансымен байланысты шектеулер бойынша; бюджет, қаржы және әкімшілік мәселелер бойынша комитеттер есеп береді.