Инвестициялық жобалардың тиімділігін бағалау әдістері

      Жоба  – бұл  белгілі-бір  бастапқы  мәліметтері  бар  және  нәтиженің  болуын  талап  ететін  және  оны шешу  тәсілдеріне   негізделетін міндеттерді білдіреді.  Жобалардың  келесідей  түрлері  болады: тұрғын үй  немесе  құрылър !оаъдкуісін салу,  инвестициялау  портфелін  қалыптастыру,  ғылыми-зерттеу жұмыстарының бағдарламаларын,  кәсәпорынды  қайта  құру,  жаңа  техника  және  технологиялар  жасау,  кинифильмдер  шығару, 

                                                                                                                                 14

аймақты  дамыту және т.б.                                                                                                                       

      Жобаны  бағалауда   және оның тиімділігін  есептеуде  жобалық талдаудың  негізгі санаттарын білу керек. Бұндай  талдаудың негізгі  ұғымы «жобаның өмір сүру циклі» болып табылады.  «Өмір сүру циклі» деп жобаның  пайда болуы мен оның  жойылуы кезіне  дейінгі уақыт аралығын айтамыз.  Жалпы алғанда, жобалық цикл  келесі кезеңдерден тұрады:

1. инвестициялық шешім  қабылдау;
2. инвестициялау;
3. жаңадан  құрылған  объектілерді  пайдалануға  беру.

Әр  кезең   шеңберінде көптеген сатыларды көрсетуге болады. Бірақ

кезеңдердің нақты  сатыларға  бөлінуі мүмкін емес. Біріншіден, инвестициялық жоба  жүзеге асырып  жатқан әр  елдің  экономикасының өзіне  тән ерекшеліктері  болады.  Екіншіден,  инвестициялық  жобаға   қатысушылардың шеңбері кең (демеушілер,  жобалық компаниялар, мердігерлер,  қарыз берушілер және инвесторлар, т.б.) және әрбір  қатысушының жобалық циклға  деген  көзқарасы  әр түрлі болады.  Мысалы,  инвестициялау  алдындағы  кезең  мынандай  сатылардан  тұрады:

• инвестициялауға  қажетті  қаржы  ресурстарын жинақтау;
• жобаны алдын-ала  дайындау, яғни, оның сметалық құжаттарын  даярлау;
• жобаны жасауды   аяқтау  және оның техникалық  және  қаржылық  тиімділігін  бағалау;
• жоба  бойынша  нақты  шешімдер  қабылдау.

Инвестициялау кезеңі  3 сатыдан  тұрады:

• келісім-шарт  жасау  және теңдер  жұмыстарын ұйымдастыру;
• құрылыс-монтаж жұмыстарын жүргізу;
• құрылыс-монтаж жұмыстарын аяқтау.

Ал,  ең  соңғы  инвестициялық  объектілерді  пайдалануға  беру кезеңін

қысқаша  түрде   былай  сатылауға болады:

                                                                                                                           15                                                                                                                       

• монтаждау;
• жөндеу;
• өндіріс;
• жобаны аяқтау  және оны пайдалануға беру.

Әрбір кезеңнің  сатыланып  бөлінуінен-ақ  әр кезеңде  жүргізілетін  іс

-әрекеттер  рет-ретімен  жүзеге асырылатыны  көрініп тұр.Белгілі-бір кезеңнің, тіпті бір сатының  жүргізілмеуі  инвестициялық жобаны  дайындау мен  жүргізу процесін  бұзады.

      Несие  беруші  мен  қарыз  алушының  жобалық циклға  қатынасы әр түрлі:

      1.Жобалқы  цикл қарыз  алушы  үшін  едәуір  ұзақ   уақыт  шеңберінде іске асады,  яғни,  ол  жоба идеясының пайда  болуынан  бастап,  оның аяқталуына  дейінгі  мерзімді  қамтыса,  ал  несие  беруші  үшін жобалық  цикл  қарыз  алушыдан  өтініш   келіп  түскен уақыттан бастап,   қарыз  алушының  несие  және несиелік  шарт  бойынша  барлық  міндеттемелерін  өтеген  уақытқа  дейінгі  мерзімді  қамтиды,  яғни,   банк  үшін  жобалық  цикл  мерзімі  қысқалау.

      2.Қарыз   алушы мен  несие  беруші   жобалық циклдың  жекелеген   сатылары   шеңберінде  өздеріне   маңызды  түрлі  кезеңдерді  белгілейді.  Жобаның  мейлінше  үйлесімді   іске  асуы  несие  беруші  мен  қарыз  алушының  жобалық циклдағы бір-бірінің  кезеңдерін  толық  білуіне  байланысты.  Банкке  қарыз  алушының  жобалық  циклін   толық  білу мынандай  мәліметтер  алу  үшін қажет:

      - жобаны іске асырудағы барлық  шығындар мен  түскен  табыстарды  білу үшін;

      - жобаны іске асыруда  пайда  болатын  тәуекелдерді анықтау   үшін;

      - жобаны  іске асыруда  өз  бақылау  кестесін  құру  үшін[5].

      Айта  кететін  жайт,  жобалық циклдың   үш  сатыға  бөлінуі  барлық  жобаларға  тән.  Кейбір   банктерде бұдан  басқа  да    қосымша     сатылар

                                                                                                                                 16

 болуы  мүмкін. Мысалы, ХҚДБ  мамандарының  сараптауы  бойынша   жобалық  цикл  мына  кезеңдерден  тұрады:

1. Жобаларды  таңдау;
2. Жобаларды  дайындау;
3. Жобаларды  бағалау;
4. Келіссөздер жүргізу  және  жобаны  бекіту;
5. Жобаны  жүзеге  асыру және оны  бақылау;
6. Жобаның нәтижелерін бағалау.

Инвестициялық  жобаларды  қаржыландыруға  маманданған    банктер

жобалық  құжаттар,   жоба  бойынша  мамандардың  лауазымды   міндеттемелері  жөнінде  мағлұматтары  бар  арнайы  нұсқаулар  дайындайды.  Мұндай  нұсқаулар  жобаның  тез іске  асуына  ықпал  етіп,  банктің  жобалық   циклін  қысқартады.  Әлемдік банктің    мәліметтеріне  сүйенсек,    инвестициялау    алдындағы   кезең   шығындарын  былайша

топтауға   болады:      

• жобаның инвестициялық ниетінің қалыптасуы-0,2-1%;
• инвестициялық зерттеулер 0.25-1.5%
• жобаның техникалық-экономикалық негіздемесі;
• шағын жобалар үшін-1,0-3,0%;
• ірі жобалар үшін-0,2-1,0%.

   Жобалық циклдың алғашқы кезеңінде  экономикалық міндеттерге нарықтық талаптарға  байланысты  жобаның соңғы мақсаты белгіленеді. Бұл мақсат жеке инвестор  мен Үкіметтің өндірістің қамтамасыз ету, халықтың қажеттілігін  қанағаттандыру, табиғат ресуртарын  тиімді пайдалану,  жұмыссыздықты жою үшін пайда болған  ойларынан бастау алады. Алға қойылған мақсатты жүзеге асыруға  бағытталған  жобалардың бірнеше түрі  болғандықтан, оның ең ұтымды  нұсқасын  таңдаудағы бір-бірден шарт-жобаның  болашақтағы тиімділігі. Алғашқы кезеңдерде  жобаларды  таңдау сандық талдауларға байланысты емес, сапалық таңдауларға,  логикалық

                                                                                                                               17

сызбаларды  таңдау, т.б. факторларды есепке алу  арқылы жүргізілуі  керек.  Ол үшін  алдын-ала  мынандай мәсәлелер  талданады:

• нарық сұранысына  байланысты өндіріс көлемі;
• қажетті қаржы  көлемі;
• материалдық және еңбек ресурстарының  жеткіліктілігі;
• саяси- ұйымдық  және басқарудағы кедергілердің мүмкін  болуы ,т.б.

     Инвестициялау алдындағы  кезеңде,  ең алдымен,  жобаны талдайды, есептейді, сайып келгенде оның  тиімділігін  бағалайды. Осы  мақсатта  жобалық  шешімдерді негіздеу және  дайындау үшін  әдістемелік  тәсілдер  жиынтығы, яғни,  инвестициялық  жобаларды талдауды  қолданады.Жобалық  талдаудың мақсаты – іске асырылатын жобаның нәтижелерін анықтау.  Жобаның нәтижелігі жобадан түсетін  табыстар  мен жобаға жұмсалатын ресурстардың  арасындағы айырмамен  сипатталады.

     Қойылған  мақсатқа  жету үшін  жобалық  талдаудың алдына келесі міндеттер  белгіленеді:

     1.Іске  асырылатын  жобалардың  іс жүзінде  кедергі болар шектеулерді   және шаралардың  өзгерістерін  есепке ала отырып  қол жеткізетін  нәтижеге баға беру.

     2.Жоба  бойынша жұмсалатын қажетті ресурстардың  көлемін анықтау  және олардың  әр түрлі шаралар  бойынша  салыстыру.

     3.Жобаның  және оны  іске асырылу   жолдарының  бірнеше  болуына   қарай ең тиімді жобаны  қабылдауға  немесе ең тиімді нұсқаны  таңдауға шешім  шығару.

     4.Жобаны  іске асырудан  түсетін табыстарды  бағалау  және оны  инвесторлар   арасында бөлу.

     Жобалық  талдаудың  міндеттеріне инвестициялық  жобаның іске асырылуын  бағалау, жобаның  нәтижелігін бағалау, жобаның тиімділігін                                                                                                                       

бағалау  және оптимизациялау  жатады[6].

     Кез келген    инвестициялық  жобаны талдау барысында жобаның

                                                                                                                           18 

түріне,   сондай-ақ оның мазмұнына және  сипатына байланысты  әр түрлі

саладағы  мамандардың қатысуы  талап етіледі. Ондай мамандарға  қаржы-экономистер, инженер-технологтар, архитекторлар, жұмысшылар, инженер-эколоктар  және т.б. жатады.

     Инвестициялық  жобаны  талдау қаралатын жобаның  артықшылықтары мен кемшіліктерін  жан-жақты бағалауға  негізделеді. Осыған  сәйкес  жобалық  талдау да бірнеше  түрлерге  бөлінеді:

• жобаны  экономикалық  талдау,
• жобаны  техникалық талдау;
• жобаны  коммерциялық  талдау;
• жобаны ұйымдастырушылық  талдау;
• жобаны  әлеуметтік  талдау;
• жобаны  экологиялық  талдау;
• жобаны қаржылық талдау.   

   Ал,  жобаның соңғы бағасы бірнеше жылдар  аралығында белгіленеді. Бұл техникалық шешімнің дұрыстығын, жергілікті әлеуметтік, экономикалық және саяси  жағдайлардың ескерілуін, шығынның дәл есептелуін, яғни, жобаның тиімділік  көрсеткіштерінің  тура екендігін  дәлелдеуге  мүмкіндік  береді.

         Қаржыландыру  үшін инвестициялық  жобалардың тиімділігіне  баға беру  жөніндегі  әдістемелік  ұсыныстар  халықаралық  тәжірибеде  кеңінен  қолданалатын  қағидалар мен әдістерге негізделген.

         Коммерциялық тиімділікті  есептеуге капиталдан түсетін пайда деңгейіне  деген әр инвестордың жеке көзқарасы негізінде дисконт нормасын ешқандай қосымша дәлелдемелерге суйенбей-ақ қабылдауға  болады.Алайда, дисконт нормасының мөлшерін анықтаудың тәртібі қаржылындыру үшін  инвестициялық жобаларды объективті түрде таңдауға мүмкіндік береді.  Инвестициялық жобалның тиімділерін талдай отырып таңдап алу инвестицияның қайтарамдылығын  қамтамасыз етудің факторы б.т.[7].

         2 ҚАЗАҚСТАН  РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ  КОМПАНИЯЛАРДЫҢ  ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ  СТРАТЕГИЯСЫН  ҚАЛЫПТАСТЫРУ  ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ  ЖӘНЕ ОНДАҒЫ КЕЗДЕСЕТІН НЕГІЗГІ МӘСЕЛЕЛЕР

         2.1 Қазақстан Республикасындағы    инвестициялық   стратегиясындағы кездесетін  мәселелер

         Инвестиция- Қазақстан экономикасының  нарықтық экономикаға  өтуі  кезінде  пайда болған  жаңа  термин.

     Инвестиция  деп  қаражаттарды  ұзақ мерзімге  белгілі  бір салаға  пайда  табу  мақсатында  салуды  білдіреді.  Инвестициялық  қызметке  банктер  делдал  ретінде  қатысады. Банктер  өздерінің  инвестициялық  қызметінде тиімді  инвестициялық саясат  жасай отырып  жүзеге  асырады. Банктердің  инвестициялық  саясаты инвестиция портфелін  басқару  бойынша стратегияны  құру және  іске асыру  шараларын,  қалапты  қызметті,  табыстылықты арттыру, банк балансының  өтімділігін  қамтамасыз ету  бағытында  потрфельді  және  тура инвестициялардың  оптималды құрлымына  жетілдіруді  білдіреді. Банктің  инвестициялық саясаты  банктың  басқармасымен  жасалады. Инвестициялық саясаттың  басты  элементтердің  бірі- банкті  валюта-қаржылық  портфелін,  соның ішінде  инвестициялық  потрфелін  басқарудың тактикасы  мен стратегиясын  жасау  болып табылады.