Экономикалык теория

 

1.3  Экономикалық теорияның негізгі қызметтері

   Экономикалық теорияның  негізгі 4 қызметтерін бөлуге  болады (1.3 – сурет). Мұның ішіндегі  ең біріншісі – танымдылық қызметі: бұл қоғамдағы экономиканы зерттеу мен мәнісін түсіне білу және алған білімін ТЕОРЕТИКАЛЫҚ түрде, яғни жалпы және жүйелі түрде көрсете білу. Екінші қызметі – әдістемелік. Бұл барлық экономикалық ғылым жүйесіне арналған теориялық және әдістемелік базаларында қызмет істейді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.3 сурет

 

          Білімділік қызмет арқылы экономикалық теорияда, әр түрлі маманды адамдардың көбі экономикалық мәдениетпен таныса алады. Қазіргі кездегі адамның өмірі экономикамен тығыз байланысты, сондықтан да жоғарғы оқу орындарының бағдарламалары - оның заңдары мен үрдістерін зерттеуге бағытталған.

Тәжірибелік қызметі, ұтымды шаруашылықтандырудың тәсілдерін және үрдістерін қалыптастыруға, ал ғылыми ұстанымда мемлекеттің тиімді саясат жүргізуіне бағытталған.

Шаруашылық үрдістерді зерттеген  кезде, экономикалық теория жалпы ғылыми әдістерді қолдану қатарына кіреді, яғни бұл әдістерді, басқа қоғамдық және қазіргі заман ғылымдары да қолданады.Осындай жалпы ғылыми әдістердің ішінен экономика саласына арналған әдістері мыналар (1.4 сурет)?

 

 

 

 

 

бақылау

модельдеу

ғылыми абстракция

анализ және синтез

индукция және дедукция

 

1.4 сурет

1.5  Бақылау, модельдеу

         Біріншісіне көңіл аударсақ, басқа  ғылыми қызмет сияқты, экономикалық  зерттеуде эмпирикалық міндеттемені  атқарады, яғни тәжірибелік негізде  құрылады. Мұны, бақылау әдісі айқындайды,яғни  экономикалық құбылыстарды, олардың  НАҚТЫ түрінде көру және фактілердің  жиынтығын, қазіргі кездегі болып  жатқан жағдайларды көрсетеді.Мысалы, бақылау әдісі арқылы,тауар бағасының  осы кезде және келер уақытта  қалай өзгеретіндігін анықтауға  болады.

         Модельдеу әдісі - әлеуметтік–экономикалық құбылыстарды олардың теориялық мысалдары төңірегінде қарастырады. Экономикалық жүйені белгілі бір үлгіге түсіру өте күрделі де қиын міндет. Экономикалық жүйенің жекелеген элементтерін жан-жақты талдап, экономикалық заңдарды топшылап, оларға түрлі ат қоюға болады. Бірақ қазіргі таңда бұл ғылымға жеткіліксіз, экономикалық теорияны практикада пайдалану үшін экономикалық-математикалық модельдер қажет, оларды пайдалану арқылы ғана экономиканың жағдайын түсінесің, оған "диагноз" қойып емдеу әдістерін анықтай аласың, белгілі мерзімнен кейін экономикада не болатынын, қабылдаған   шешімдерінің   әлеуметтік-экономикалық нәтижесі қандай екенін дәлелдеп айтуға мүмкіндік туады. Экономиканы математикалық модельдеу өте қиын іс. Онымен бірге экономика дегеніміз күрделі жүйе, оның қызмет ету шарттары, реттелмейтін кездейсоқ байланыстармен ұштасады.

Ғылымда экономикалық үдерістер мен жүйелерді зерттеу үшін математикалық әдістерді қолдануға ерекше көңіл бөлген бағыттың негізін қалаушылар – М. Вальрас, В. Парето, У. Джевонс. Оның қазіргі көрнекті өкілдері – В. Леонтьев, Л. Конторовин, С. Шаталин, В. Макаров, А. Аганбегян, К. Вальтух, А. Анчишкин. Онымен бірге ерекше атап айтылатын есім – математик, физик және кибернетик – Дж. Нейман. Ол Пристон университетінін экономисі 0. Маргенштермен бірлесіп көпшілікке белгілі "Жаттығу теориясы" және "Экономикалық мінез-құлық" деген еңбек жазды. Бұл еңбекте экономикалық дамудың көптеген проблемалары "Жаттығу теориясы" тұрғысынан зерттелген.

1.6 Ғылыми абстракция әдісі

        Экономикалық зерттеулердің маңызды әдісі – ғылыми абстракция. Ол басқа да гуманитарлық, жаратылыстану, техникалық ғылымдарда қолданылады. Ғылыми абстракция дегеніміз зерттеу пәнін жеке, кездейсоқ, қысқа мерзімді, дара құбылыстардан біздің түсінігімізді оқшаулап, оның тұрақты, әрдайым қайталанатын мәнін, маңызын ашу. Осылай болған жағдайда ғана объектіні мүмкіндігінше жан-жақты қамтуға, оның таңдарын белгілеуге, оларға материалдық нысан беруге болады. Мысалы, баға қозғалысын алсақ, бір қарағанда ол түсініксіз, шегі жоқ, шым-шытырық процесс тәрізді, бірақта баға динамикасын (өрісі) нақтылы факторлар: сұраныс пен ұсыныс, сондай-ақ өндіріс және тасымал шығындары, т. б. белгілейді.

Абстракция әдісінің де шегі бар. Оны зерттеушінің дарындылығы  белгілейді. Абстракциялау процесінде категориялар, ұғымдар тұжырымдалады, олар құбылыстар мен процестердің жеке-дара жинақталған жағын білдіреді. Тану процесіндегі қозғалыс белгілі заңдылықтар тұжырымдалғанда жалпыдан жекеге, абстракциядан нақтылыққа қарай жүреді.

Ғылыми абстракция дегеніміз зерттейтін құбылыстың тұрақты, әрдайым қайталанатын мәнін, маңызын ашу. Абстракциялау  үрдісінде категориялар,ұғымдар  тұжырымдалады, олар құбылыстар мен  үрдістердің жеке-дара жинақталғанын  білдіреді.Мысалы, баға қозғалысын алсақ,бір  қарағанда ол түсініксіз, шегі жоқ  үрдіс тәрізді, бірақ та баға динамикасын  нақтылы факторлар: сұраныс пен  ұсыныс, өндіріс және тасымал шығындары  т.б. белгілейді.

 

 

1.7 Анализ және  синтез

Анализ және синтез әдістері әлеуметтік – экономикалық құбылыстарды жеке бөліктер бойынша немесе біртұтас зерттейді. Мысалы, өндірістің бір күндегі табыс  мөлшерін анықтайтын  бұл – анализ, ал ай сайынғы табыс мөлшерінің жиынтығын  анықтайтын  бұл –  синтез (1.5 сурет)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.5  сурет  – Анализ  және Синтез

 

         Экономиканың микро- және макроэкономикаға  бөлінуі анализ және синтез  әдісінің бөлінуімен байланысты, яғни шаруашылық жүйесіндегі  екі әр түрлі деңгейді қарастырады.

         Микроэкономика – бұл шаруашылық жүйесінің жеке элементтерін қарастырады. Ол жеке фирмалардың, үй шаруашылғының экономикасын зерттейді. (1.6 сурет). Микроэкономика көбінесе анализ әдісіне жақынырақ.

         Макроэкономика шаруашылық жүйесін түгелдей қарастырады, яғни экономикалық бірліктердің жиынтығын қарастырады. Мысалы: әлемдік экономиканы, ұлттық шаруашылықты және т.б. Былай айтқанда, егер де микроэкономика жеке ағаштарды зерттесе, ал макроэкономика – жалпы орманды зерттейді.

       Макро-  және микроэкономика бір- бірімен  өзара байланысты болғандықтан, кейбір кезде оларды бір-бірінен  айыру оңайға соқпайды. Көптеген  экономикалық теорияның сұрақтары  мен тақырыптары бұл екі салаға  да қатысты және сол салаларға  кіреді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Индукция және дедукция

                                                               ф

 

 

 

 

 

 

                      

                                                                                                    

1.6 сурет -  Индукция  және дедукция

                                                                                                   

 

Индукция жеке оқиға құбылыстардан логика арқылы жалпы қағидалар,үрдістер шығарады. Дедукцияда керісінше,жалпы қағидалар негізінде экономикалық объектілердің,үрдістердің кейбір жеке алынған ерекшеліктері сипатталады.

Мысалы. Нан, сүт, етке бағаның өсуі - елдегі бағаның көтерілуіне байланысты ауыр жағдайға әкеп соқтырады (индукция). Өз кезегінде,жалпы баға өссе де, ішіп-жем өнімдерінің түрлері бойынша тұтынушылық құнының өсу көрсеткіштері әр түрлі болады (дедукция).