Экономиканы ұйымдастырудың нарықтық сипаты, нарықтың элементтері, қызмет ету принциптері

Экономиканы ұйымдастырудың нарықтық сипаты, нарықтың элементтері, қызмет ету принциптері

ЖОСПАР 

Кіріспе......................................................................................................................3

1. Экономиканы  ұйымдастырудың нарықтық сипаты........................................4

2. Нарықтың қызметі  және құрылымы.................................................................6

3. Нарықтың  элементтері, қызмет ету принциптері............................................9

4. Жеке және нарықтық сұраныс және ұсыныс..................................................12

      Қорытынды............................................................................................................15

Қолданылған әдебиеттер тізімі........................................................................... 16 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

      Кіріспе 

      Нарықтың  теориясы мен практикадағы мәнінің  зор екендігіне қарамастан таяу шетел  мен Қазақстан республикасы ғалым-экономистерінің  нарық жайлы пікір біркелкі емес. Бірнеше анықтамаларды келтіріп көрейік:

      «Нарық  – белгілі жүйе әрі айырбас  нәтижесі мен жағдайына немесе өндіріс  факторына қарай өндірістік қатынастарды қысқарту, шаруашылық субъектілерін  байланыстырушы ұйым».

      «Нарық  – тауар айырбасының аясы, сатушы мен сатып алушылар арасындағы белгілі экономикалық қатынастар жүйесінің сипаттамасы».

      «Нарық  – сатушы мен сатып алушы арасындағы тауарды өткеру жайлы қатынастар жүйесін көрсетеді».

      Осы көзқарастың әрқайсысында жеткілікті аргумент келтірілген және нарықтық қатынастардың объективті нақтылығын көрсетеді, бірақ мәселенің тек бір жағын ашады. Осы анықтамалардағы ортақ пікір: нарықты өндірістің емес, айырбас саласының категориясы ретінде қарап, нарықтық қатынастардың субъектісіне сатушы, сатып алушы және тұтынушылар жатқызылады. Тауар қатынасының дамыған түрі мен сауда делделының болған кезіндегі оның нәрсе, сатушы мен сатып алушы нарықтық қатынаста мүлде әртүрлі субъекті болып табылады. Белгілі жағдайдың бірі тауар-ақша, нарық байланыстары сату-сатып алу аспектісімен ғана шектелмейді.Бастау айырбас пен айналыс аясының қатынасынан басталмайды, ол өндірістік қатынастан басталады және өнім сол жерде өндіріліп, экономикалық байланыстар туындайды. Сөйтіп өндірілген өнім қай кезде тауар болып, қандай нақты түрде тауарлы-ақша қатынасы болатындығы айқындалады.

      Нарық іс-әрекетінің саласын тек айырбаспен шектеу, оның бәсекелестікпен шығын  минимумын төмендетуге, өзара пайдалы  өндірістік байланыстарды құру сияқты сапалы қасиеттерінен айырады. Демек, нарық пен нарықтық қатынастар жоқ  өндіріспен салыстырғанда, тауарлы өндірісті тиімді көрсететін жоғарыдағы іс-әрекеттер екендігі аян. 

1. Экономиканы ұйымдастырудың нарықтық сипаты

      Экономикалық  байланыстар өнімдерінің өндірушілерден тұтынушыларға қозғалысын қамтиды: бір жақтан, өндірушілер, басқа жақтан, тұтынушылар арасында көп түрлі айырбас жүріп отырады.

      Осындай айырбас процестері қоғамдық еңбек  бөлінісімен белгіленеді. Бұл бір  жақтан, өндірушілерді ажыратады, еңбек  әрекеттеріне сәйкес оларды бір-бірінен  оңашаландырады. Екіншіден, олардың  арасында тұрақты функционалдық қатынастар тудырады. Бірінші жағдай әр өндірушілердің шаруашылық жүргізуде экономикалық жекеленуіне, тәуелсіздігіне ұласады, сөйтіп нарық қатынастарының субъектерінің қалыптасуының экономикалық негізін құрайды. Екінші жағдай, тауарларды сатып алу - сату эквиваленттік негізде жүріп отыратын айырбастар процестеріне айналады. Нәтижесінде, жабайы өндірушінің нарық қатынастарының субъектіне айналуының экономикалық шарты материализацияланады, өндіріс тауарлық өндіріске айналады. Өндірушілер өнім өндіруді және оны өткізуді, шығындарды өтеуді, өндірісті кеңейтуді және жетілдіруді – барлығын өз еркімен дербес шешеді. Тауар-ақша қатынасы жағдайында айырбас процестері нарықтық қатынастар формасын алады.

      Осы қатынастардың мазмұна неде? Экономикалық әдебиетте бұл сұраққа жауап бірдей емес. Оның ең жабайысы: нарық адамдардың сатушы және сатып алушы болып бір-бірін тауып кездесетін жері. Неоклассикалық экономикалық әдебиетте жиі қолданылатын нарыққы анықтаманы француз экономисі А.Курно мен экономист А.Маршал береді. «Нарық заттар сатылатын және сатып алынатын белгілі нақты нарық алаңы емес, ол сатып алушылар мен сатушылардың бір-бірімен өте еркін жағдайда келісімге келетін, кез келген жалпы аудан; еркіндік сонда – бірдей тауарлардың бағасы көп ұзамай тез арада теңеледі». Бұл анықтамада айырбастың еркіндігі мен бағаның белгіленуі нарықтың басты критериі деп көрсетілген.

      Ағылшын экономисі У.Джевонс нарықтың критериі деп сатушылар мен сатып алушылардың  арасындағы өзара қатынастардың  «тығыздығына» назар аударады. Бұның айтуы бойынша, тығыз іскерлік қатынасқа түскен және қандай болмасын сондай тауарлар туралы келісім жасасқан кез келген адамдардың тобы нарық болады.

      Бірақ бұл келтірілген анықтамаларда  нарықтың мазмұны тек айырбас  сферасымен шектеледі.

      Нарықтың мәнін анықтағанда, оның екі жақты мағынасы бар екенінен бастау керек. Біріншіден, нарық (маркет) деген түсінік өзіндік мағынада өткізу деген түсінік, бұл айырбас, айналыс сферасында орын алады. Екіншіден, нарық - өндіріс, бөлу, айырбас және тұтыну процестерін қамтитын, адамдар арасындағы экономикалық қатынастар жүйесі. Бұл меншіктің әр алуан формаларын, тауар-ақша байланыстарын, қаржы-несие жүйесін пайдалануға негізделген, экономикалық іс-әрекеттердің күрделі механизмі.

      Айналыспен  қатар, нарық қатынастарына мыналар жатады:

• екі субъектінің өзара байланыстары нарық негіізінде болғанда, кәсіпорындарды және экономикалық басқа құрылымдарды жалға алумен байланысты қатынастар;
• еңбек биржасы арқылы жұмыс күшін жалдап пайдалану процесі;
• шетел фирмалары мен бірлескен кәсіпорындардың айырбас процестері;
• белгілі процентке несие берудегі несие қатынастары;
• тауар, қор, валюта биржалары мен басқа құрылымдардан тұратын, нарықтық инфрақұрылымдардың іс-әрекет процестері.

      Нарық қызметтерінің белгілі шарттары болады. Ақырғы уақытқа дейін Қазақстанда нарық қатынастарының дамуын тежейтін шаруашылық болды. Бұның себептері: жалғыз мемлекеттік меншікті пайдалануға бағытталған көпсубъектілік шаруашылық жүйесі; макродәрежедегі өндірістік-экономикалық процестердің тым қатал реттелуі; микродәрежедегі шаруашылық өмірде экономикалық бостандықтың шектелуі; барлық шаруашылық құрылымдарды материалмен бір орталықтан қамтамасыз ету.

      Осыған  байланысты, өркениеттік нарық қатынастарының біздің экономикадан тез орын алуына жол ашатын шарттардың зәрулігі өте жоғарылап отыр. Бұндай шарттарды екі топқа бөлуге болады. Біріншісінарықтық байланыстарды қамтамасыз ететін жалпы шаруашылық шарттарға жол ашумен байланысты:

      - меншіктің алуан түрлі формаларына  (жеке меншікке, кооперативтік, акционерлік,  мемлекеттік меншікке) жол ашу. Бұл шартқа бірте-бірте (құрылымдық өзгерістер экономикадағы сәйкестікті шұғыл бұзбайтын етіп) жол беру керек;

      - мемлекеттік реттеушілерді сақтай  отырып, өндірісті демократияландыру.  Бұнда есте болатын жағдай: нарық  экономикасы өзін-өзі реттеп шексіз өркендеп тек жетіліп жандана баратін жүйе емес;

      - үш негізгі элементтерді біріктіретін: тауар мен қызметтер нарығын,  өндіріс факторларының нарығын,  қаржы нарығын біріктіретін нарықтық  инфрақұрылым жасау.

      Факторлардың  екінші тобына құқықтық заңдарды жасаумен байланысты шаралар жүйесі және шаруашылық жүргізудің нарықтық әдісіне көшу туралы экономикалық тәртіптерді қабылдау жатады. Біріншіден, меншік пен шаруашылық жүргізудің көптүрлі формалары қалыптасу және оларға қожалық ету кезеңінде, талан-тараждыққа және орынсыз пайдалануға жол бермейтін, нақты шаралардың болуы қажет. Екіншіден, экономиканың жетекші салаларында құрылымдық өзгерістер жүргізіп тапшылықты жою керек. Үшіншіден, шетел капиталының қатысуымен және аралас кәсіпорындарды құру арқасында, экономиканы ашық жүйеге айналдыру қажет. 

2. Нарықтың қызметі және құрылымы 

      Нарық – күрделі жүйе, оның құрылымын  әртүрлі белгілермен классификациялауға болады. Елдегі барлық нарықты былай  жіктейміз: ішкі (ұлттық) нарық, еларалық, аймақтық, біріккен нарық және ішкі (республикалық, облыстық, облысаралық) нарық,әлемдік нарық.

      Әлемдік нарық жеке елдің ішкі нарығымен  байланысты. Ол байланыстар өндірістік кооперация мен интеграция, сыртқы сауда, тауар айырбастау операциясымен  жүзеге асырып отырады. Қазіргі уақытта нарықтар арасындағы байланыстар ұлғаюда. Шығыс Еуропа мен Еуропаның экономикалық қауымдастық (ЕЭҚ) елдері арасында және дүниежүзілік нарық қалыптасуда.

      Қазіргі ішкі нарық – түгел алып қарағандағы  елдің ұлттық нарығы: өндіріс құралөжабдығы  нарығы, тұтыну нарығы, капитал нарығы, ғылыми-техникалық идея нарығы, бағалы қағаздар нарығы, жұмысшы күші нарығы енеді. Ішкі нарықта белгілі түрде экономикалық қатынастар дамып, жағдай мен нәтижелерді сату-сатып алу немесе өндірістік факторы арқылы жүргізіледі. Бұл қатынастар тауар-ақша түрінде байқалып, ішкі нарық қызметінің жағдайын ақша мен тауар айналымының бар болуын көрсетеді.

      Экономикалық  айырбастаудың ерекше түрі және жағдайымен байланыстырылып, тереңдеген еңбек  бөлісіне қарай топтасқан елден  құралған нарығы – еларалық біріккен нарық дейміз. Нарықтық қатынастардың жетілу деңгейі тұрғысынан нарықты былай жіктейміз: дамыған нарық, қалыптасатын нарық және әртүрлі дәрежедегі бәсекені шектеу нарықтары (монополиялық, олигополиялық, монополиялық бәсеке).

      Бәсекелестік сипат пен деңгейі тұрғысынан былай жіктейміз:

      а) мемлекеттік нарық – бір субъектінің  бағаны анықтауымен сипатталады, алайда сол тауарды шығаратын басқада  субъектілер болуы мүмкін. Олардың  өндірістегі үлесі аса көп  емес, сондықтан монополиялық бағаны өзгертуге шамасы келмейді;

      ә) олигополиялық нарықта ез ғана сатушылар  іс-әрекет жасап, олардың әрқайсысы  тауар бағасына әсер етуі мүмкін;

      б) монополиялық бәсеке нарығы – еркін  нарық (бәсекелестер көп болады) тетігі мен өндіріс облысындағы монополияны кең жіктелген өніммен сабақтастығы. Бұл шағын кәсіпорынның өзінде де бағаны кең өрісте варияциялауға көмектесіп, нарықта өтімдік жағдайда болуға итермелейді.

      «Сатушы нарығы» және «сатып алушы нарығы»  болып та жіктеледі. «Сатушы нарығы»  деп сатушы көп билікке ие болып, субъекті белсенділігін сатып алушы жүзеге асырған нарықты айтамыз. Нарықтың мұндай күйде болуы өндірушілер монополиясының еркін нарықта сипат алуымен түсіндіріледі. «Сатып алушылар нарығы» деп сатып алушылар көп билікке ие болып, нарықтың субъекті «белсенділігін» сатушылар жүзеге асырған нарықты айтамыз.

      Атқарылап жатқан заңдылықтарға сай көзқараспен  нарықты былай жіктейміз: ресми  және ресми емес.

      Нарықты ірі тауар топтарына қарай  – азық-түлік және азық-түліктік емес тауарлар, жекелеген тауарлар нарығы (көкөніс, мата, аяқ киім, телеаппаратура, автомобиль және т.б.) болып жіктеледі. Тауар топтарындағы нарыққа мыналар жатады: нан өндіру нарығы, үй және тары нарығы, макарон өндіру нарығы және т.б. Киім нарығында мынаны жіктеп қараймыз: тігін (өндірісі), тоқыма тауарлар, бас киім мен шөлке-нәски өндірісі нарығын қандай жағдай болмасын ішкі нарығын біреу-ақ. Олардың барлық сегменттерінің дамуы мен қызмет жасауы бір-бірімен байланысты және бір-біріне тәуелді. Сондай-ақ ол тұйық емес, себебі сыртқы нарықпен тығыз байланысты.

      Адамзат қызметінің аясына байланысты (өндірістік, өндірістік емес, қаржылық, руханияттық  және тауар-ақша айналысының саласы) жалпы ұлттық ішкі нарықты шартты жағдайда бірнеше түрге бөлуге болады.

      Адамзат қызметінің әрбір аясы ұлттық нарықтық жекелеген элементін қалыптастырып, нақты өмірде біркелкі тұтастықты байқатады. Олар өзара бір-бірімен байланысты және бір-біріне тәуелді. Мысалы, өндірістік сала және материалдық емес игіліктер мен қызмет көрсету салалары - өндіріс құрал-жабдығы, тұтыну тауарлары мен қызмет жасау, жұмыс күші нарықтарын қалыптастырады.