Электрондық ақша

- Сауда және сервис  кәсіпорындарында тауарлар мен  қызметтерге ақы төлеуге;

- Банкоматтарда және қолма  – қол ақша беретін пункттерде  ақшаны қолма – қол алуға;

- Қонақ үйлерде нөмірді  күні бұрын алып қоюға, автокөлікті  жалға алуға, авиакомпаниялар  мен агенттіктерде билеттерге  тапсырыс беруге мүмкіндігіңіз  бар; 

Visa Business – корпоративтік  карточка болып табылады және  кәсіпорындардың қызметкерлеріне  компанияның балансына жататын  іссапарлық, өкілдік және өзге  де шығыстарды ақша аудару  арқылы төлеуге мүмкіндік береді. Карточка жоғалатын жағдайда  сізге бар болғаны карточканы  шұғыл түрде ауыстыру немесе  қолма – қол ақшаны беруді  ұйымдастырады. Сіздің компанияңыздың:

Қызметкерлердің қаражатты  жұмсауын талдауға;

Іссапарлық және өкілдік  шығыстарды жоспарлауға;

Іссапарлық шығыстарға қаражатты  ақша аудару тәсілімен беруге мүмкіндігі бар;

Visa Gold анағұрлым мәртебелі  карточка қолайлылық пен сервистің  жоғары деңгейін бағалайтындарға  арналған. Visa Gold ұстаушыларына айтарлықтай  шегерімдер мен жеңілдіктер беріледі. Карточка ұстаушыларының көрсететін  қызметтерінің міндетті түрлерінің  қатарына карточка жоғалатын  жағдайда шұғыл қызмет ету,  жоғалғанның орнына уақытша карточканы  тегін алу мүмкіндігі және  т.б. кіреді. Visa Gold карточкасының  иесі қаржылық жағынан қабілеттілігін  атап көрсетеді және анағұрлым  қаржылық мол мүмкіндіктерді  береді.Tsesna Local - ең тиімді белгіленген  баға бойынша арзан төлем карточкасы  болып саналады. Кәсіпорындарда  тауарлар мен қызметтерге төлем  жасау және қолма – қол ақша  алуға мүмкіндік береді. Сондықтан  кең қолдануға ие және де  иесіне тиімді болып келеді. Тағы  бір көрінерлік жәйт – басқа  атап өткен карточкалардай, мұның  да жоғалтқан кездегі көрсететін  қызметі – жоғалтқан карточканың  орнына уақытша карточканы тегін  беру және де шұғыл қызмет  көрсету. Бұл осы карточканы  күнделікті өмірде тауарларға  төлем жасауына ыңғайлы болуына  бірден-бір себеп болады.

[ Сахариев С.С, Сахариева  А. С  «Әлем экономкасы» ІІ-бөлім  Алматы «Дәнекер» - 2003 ж.;]

І І – тарау. Ақша айналысы, электрондық технологиялар

2.1 Ақша айналысы заңы  және мәні

Ақша айналысы заңы –  құн заңының айналыс аясындағы  көрінісі. Ол – тауар –ақша қатынастары  болатын барлық қоғамдық формацияларға  тән. Айналыстағы ақшаның саны К. Маркс ашқан айналысы заңмен реттеледі. Тауар айналысына қызмет ету үшін қажетті ақша мөлшері (А мөлш.) екі  факторға: біріншіден, бір кезеңде, айталық бір жылда сатылуға тиіс тауарлар бағасының қосындысына (Стб); екіншіден ақша айналымының жылдамдығына (А жылд.) байланысты өзгереді. Ақша айналысы заңы мына формуламен өрнектеледі:

          Стб

                                             А мөлш.= ------------

        А жылд.

 Ақша айналысы заңының мәні – ақшаның айналыс құралы қызметін орындауы үшін қажетті ақша мөлшері сатылуға тиіс тауарлар бағасының қосындысын бір аттас ақша өлемінің айналым санына (айналым жылдамдығы) бөлгенге теңесуі керек. Ақша тек айналыс құралы ғана емес, сонымен бірге төлем құралы қызметін де атқаратындықтан айналысқа қажетті ақша мөлшері де несиеге сатқан тауарлар сомасына байланысты азаяды. Қарыз міндеттемелерінің бірсыпыра қолма-қол ақшасыз есеп айырысқанда өтеледі, яғни олар қарыз талаптары мен міндеттемелерін өзара есептеу жолымен де өтеледі. Сөйтіп несиенің даму дәрежесі ақша мөлшеріне кері әсерін тигізеді: тауардың неғұрлым көп бөлігі несиеге сатылса, айналысқа соғұрлым аз ақша мөлшері қажет. Одан басқа, айналыстан шығарылған әлдеқандай ақша мөлшері шаруашылықтың және халықтың тұрақты ақша қорын құрайды. Қорытындысында, айнылыстағы ақша мөлшерін анықтаушы заң формуламен өрнектеледі:

 

                                                -Стбн + Ст – Сө

А мөлш.=------------------------------ + Ақ

                                                      А жылд.

   Онда:

А мөлш. – айналыс құралы және төлем

                   құралы қызметтеріне қажет ақша  мөлшері;

Стб         - сатылуға тиіс тауарлар бағасының сомасы;

Стбн       - несиеге сатылған тауарлар бағасының сомасы;

Ст           - қарыз және басқа міндеттемелер бойынша төленетін сома;

Сө           - өзара өтелетін талаптар мен міндеттемелердің сомасы;

Ақ           - ақша қоры;

Ажылд.  – айналыс құралы және төлем құралы қызметтеріндегі ақша                                                                   

                айналымының орташа саны (айналыс  жылдамдығы).

   Осы теңдіктегі  ел экономикасында сатылған тауарлар  бағасынан айналыста әлдеқайда  кем ақша массасының жүруінің  себебі төлемеушілік проблемасының  болуынан. Ол кезде Ст мөлшері теріс сан болады. Бірақ бұл

Қазақстанда және басқа да директивалы экономика үлгісінен  нарықтық үлгіге өтуші мемлекеттерде  кездесіп отырған кәсіпорындар арасындағы төлемеушілік проблемасы жай ақша массасын ұлғайтумен шешіледі дегенді көрсетпейді. Себебі төлемеушіліктің көптеген себептері  бар: төлем тәртібінің босаңдығы, төлемеушіліктің  тізбегінде потенциялды күйреушілердің (банкноттардың) болуы, күйреушілікттің  тиімді тәжірбиесінің болмауы, жекеменшіктендіру  процесінің аяқталмауы, төлем құралдарының дамуы.

   Сөйтіп айналысқа  қажетті ақша мөлшері өндірістің  даму жағдайларына әсер ететін  көп факторларға байланысты өзгереді: айналыстағы тауарлар мөлшеріне,  тауарлар мен қызмет бағасының  деңгейіне және т.б. Айналысқа  қажетті ақша мөлшері ақша  айналысының жылдамдығына кері  пропорционалды өзгерелі. Ал ақша  айналысына әсер ететін жағдайлар  мыналар:

• несиенің даму деңгейі, егер тауардың көп бөлігі несиеге         сатылса, айналысқа сонша мөлшерде кем ақша қажет;
• қолма-қол ақшасыз есеп айырысудың дамуы;
• ақша айналымының санының өсуі.

   Айналысқа ақша  екі формада эмиссияланады (шығарылады): қолма-қол ақша, яғни айналымдағы  банкнота және майда монеталар;  банктік айналымдағы ақша формасы,  яғни банктегі шоттарға жазылған  сома. Екі деңгейлі банк жүйесінде  ақшаның бірінші формасын, яғни  қолма-қол ақшаны монополиялы  құқықпен орталық банк эмиссиялайды  да, ал қолма-қол емес ақша белгілерін  комерциялық банктер жүйесі шығарады. Егер банк клиенті – шоттағы  ақшаны иесі өз қаражатын қолма-қол  ақша формасында алса, онда банктік  айналымдағы ақша белгілері нақты  қолма-қол банкнотаға айналады. Керісінше,  клиенттің шотқа жазу арқылы  банкке ақша сомасын салуы  қолма-қол ақшаның банктік айналымдағы  ақша формасына айналуын көрсетеді. 

   Ақша айналымының  екі жағының (қолма-қол ақша  мен банктік айналымдағы ақшаның)  бірлігі, олардың бір формасының  екіншісіне 

алмасуы жалпы ақша массасының құрамын анықтауы қажет етеді. Себебі ақша массасы ақша айналымының сандық көрсеткіші. Белгілі бір мерзім аралығында және белгілі бір күнге ақша айналымындағы  сандық өзгерістерді талдау үшін, сол  сияқты ақша массасының көлемін және оның өсу қарқынын реттейтін іс-шаралар  жүргізу үшін әр түрлі көрсеткіштер (ақша агрегаттары) қолданылады.

   Өнеркәсібі өркенденген  мемлекеттерде ақша массасы құрамын  анықтау үшін негізгі ақша  агрегаттарының төмендегі жиынтығы  пайдалынылады:

• М1 – айналыстағы қолма-қол ақша (банкноталар, монеталар, ал кейбір мемлекеттерде қазыналық билеттер) және банктік ағымдағы шоттардағы қаражат (депозиттер) жатады;
• М2 – оған М1 агрегаты және мерзімді 4 жылға дейінгі коммерциялық банктердегі мерзімді жіне жинақ салымдары кіреді;
• М3 – оған М2 агрегаты және арнаулы несие мекемелеріндегі жинақ салымдары кіреді;
• М4 – оған М3 агрегаты және ірі коммерциялық банктердің депозиттік сертификаттары қосылады.

   Қорыта айтқанда, әрбір келесі ақша агрегаты  өзінен алдыңғылардың барлық  элементтерін өзіне біріктіріп  үлкен ақша массасын құрайды.  Бірақ оның алдыңғыға қарағанда  өтімділігі төмен.  Ақша массасының  нақты құрамы әр мемлекеттің  өзіне тән ақша-несие жүйесімен  анықталады. Мысалы, АҚШ-та ақша массасын анықтау үшін – төрт, Швейцария мен Германияда – үш, Ұлыбританияда – бес, Францияда – екі ақша агрегаты қолданылды.

   Қазақстан Республикасының  ақша массасының құрлымына келесі  ақша агрегаты кіреді.

• М0 – айналыстағы қолма-қол ақша;
• М1 - өзіне М0 агрегатын және шаруашылық субъектілерінің есеп-шоттары мен басқа депозиттерінің заңды тұлғалардың күрделі қаржыландыру шотының, қоғамдық және басқа үкіметтік емес ұйымдар шоттарының қалдығы және халық пен заңды      тұлғалардың талап етіп алатын салымдарын біріктіреді;
• М2 - өзіне М1 агрегатын, сонымен бірге жеке және заңды

               тұлғалардың мерзімді салымдарын біріктіреді;

• М3 - өзіне М2 агрегатын және мемлекеттік займы облигацияларын біріктіреді.

   Ақша агрегатының  құрылымы тұрақты қалыпта болмайды. Ол ақша нарығы құралдарының  дамуына байланысты өзгереді.

   Ақша массасы бірнеше  жолмен өсуі мүмкін:

• банкноталар мен монеталарды эмиссиялау есебінен;
• орталық банктен коммероциялық банктердің несие алуымен;
• мемлекеттік бюджеттің кемшілігін жабу үшін орталық банктің үкіметкенесие беруімен;
• орталық банктің асыл металдарды, шетел валютасын және мемлекеттік бағалы қағаздарды сатып алумен;
• чек шығарумен немесе коммерциялық банктердің салым тарту негізінде заем беруімен (депозиттер негізінде несие ақшаларын шығару).

   Ақша массасы көлемінің  өзгеруіне айналыстағы ақша массасының  өзгермелігімен қатар оның айналым  жылдамдығы да әсер етеді. Ақшаның  айналым жылдамдығы жалпы экономикалық  факторларға: экономиканың циклмен  өркендеуіне, экономикалық дамудың  қарқынына, бағаның өзгеруіне,  сонымен бірге таза монетарлық  факторларға, яни төлем айналымының  құрылымына, несиелік операциялар  мен өзара есеп айырысудың  дамуына, ақша нарығындағы процент  деңгейіне және т.б. байланысты  өзгереді.

Ақша массасы айналымның баяулаулы – ұлттық жиынтық өнімді орналастыру коеффицентінің төмен  екендігінің көрсеткіші. Егер ақша айналысының жылдамдығы артса, ло жоғары конъюнктураның барлығын және ақша қаражатын  жұмсаудың шапшаңдығын көрсетеді. Ақша айналысы жылдамдығы айналыстағы  ақша санына кері пропорционалды әсер етеді, яғни ақша неғұрлым көп айналыс  жасаса, соғұрлым қосымша ақша эмиссиясының қажеттілігі азаяды. Ақша айналысының  баялауы шаруашылық субъектілерінің  ақша қорын жинауға ұмтылсын және ақша массасының құрлымында банктердегі  ұзақ мерзімді салымдардың ұлғаюын  көрстеді. [1, 51-55 бет], [7, 2 бет]Қазақстанда қатаң монетарлық саясат қолданылып отырғанын байқауға болады. Басқаша айтқанда, Ұлттық банк, айналымға тиісті көлемде ақша шығармай отыр. Олай істемесе Ұлттық ақшаның (теңгенің) құны төмендеп кетеді. Осының салдарынан Республиканың шаруашылығында көптеген өзара төлемеушілік орын алып келеді. Ақша базасы дегеніміз айналымда жүрген қолма-қол ақшаның екінші дәрежедегі банктердің кассаларындағы және корреспонденттік шоттарындағы ақшаның және олардың Ұлттық банкте сақталатын міндетті қорларының қосыңдысы. Қазақстанда бұл қосынды 2001 жылдың басында 134 млрд теңге құрады. Бұл өткен 2000 жылдың басымен салыстырғанда 5,7% өскені. Алтынды кредит ақшамен ығыстыру ары қарай дамуын ақша қызметтерін (банкнот, вексельдер, чектер) атқарушы тұлғалардың кредиттік карточкаларға айырбастау қарқыны күшейе түсті. [Мақыш.С.Б. “Ақша айналысы және несие”, – Алматы: 2004ж.]

2.2 Электрондық технологиялар

Соңғы кезге дейін  интернет –төлем  жүйелерінің дамуы  туралы  пікірталастар  тек іскерлік  одақтастықтар  аясымен  ғана  шектелетін. Жалақы  төлемдерінің қолма-қол  ақшадан  жиро –трансферттерге өтуі,  кредиттік  карталарды енгізу, халықаралық  төлем жүйлерінің  пайда болуы  немесе  банкоматтық  желілердің таралуы  сияқты жаңашылдықтар ғылым  аясынан тыс  қалды.  Сауда  нүктелерінде  электрондық  төлем  жүйелерін, атап айтқанда  дебеттік  карталарды  пайдаланумен төлемдерге, әсіресе электрондық  әмияндарды енгізуге  үлкен көңіл  аударылды. Бірақ,  осы  мәселелердің  біреуін  де  жаңа интернет –төлем  жүйелерінің  дамуына арналған  мәселелермен  салыстыруға болмайды. М.Пирс және  электрондық  төлем  жүйелерінің  Еуропалық  мәліметтері базасының  бағалуы бойынша , 2002 жыл басында  дүниежүзінде  интернет -  төлем  жүйелерінің саны 150-ден асқан.

Интернеттің  онлайндық  және  офлайндық режимінде  төлемдерді  жүзеге асыруда  жаңа  және  дәстүрлі электрондық  төлем  жүйелеріне деген  сұраныс  пен  қызығушылықтың  артуының  бірқатар себептері бар. Осындай  себетерге келесілер  жатады: