Корпоративті басқарудың прициптері

Қазіргі кезде Қазақстанда  корпоративті басқарудың принциптерінің негізгі элементтеріне ерекше назар  аударылады. Корпоративті басқарудың тиімді тәжірибесі банктік жүйеде  қоғамның сеніміне жету және қолдау үшін қажет.

      Әлсіз корпоративті басқару банктердің мәселелерін ұлғайтады. Олар мемлекеттік шығындарға соқтырады және масштабты макроэкономикалық ықпалын тигізеді. Әлсіз корпоративті басқару нарықтың сенімділігін  жоғалтады және банктің активтері мен міндеттемелерін басқару жөніндегі мүмкіншілігін жояды.

       Банктердің акционерлер алдындағы жауапкершілігінен басқа да салымшылардың алдындағы  жауапкершілігі бар. Корпоративті басқару -- компаниядағы менеджмент арасындағы қатынастардың кешені болып табылады. Компанияның қызметіндегі мониторингті жүргізу әдісі анықталады және компанияның  құрамын, ол арқылы мақсаты және міндеттерімен  корпоративтік  басқаруды қамтамасыз етеді. Корпоративтік басқарудың директорлар кеңесі мен менеджерлерге керекті сай ынталарымен қамтамасыз ету қажет.

     Нарықтық экономиканың қызмет етуінде корпоративті басқарудағы тиімді жүйесінің нақтылығы сенім деңгейін қамтамасыз етуге көмек береді. Банктік индустрия тұрғыдан  корпоративтік басқаруға әдіс жатады, онда жоғары звенодағы директорлар кеңесі менеджерлер бизнесті басқаруды және банк істерін жүзеге асырады. Бұл жағдайда  олар мынадай түрде сипатталады:

• корпоративті мақсаттарды алдына қояды;
• күнделікті банктік бизнесті қалай жүргізеді;
• акционерлер алдында қойылған талаптарға жауап береді;
• заң актілеріне сәйкес банктердің қауіпсіз қызмет етуі үшін корпоративті басқаруды бағыттау;
• салымшылардың қызығушылығын қорғау.

          Қадағалаушы органдары дұрыс  корпоративтік басқаруда қызығушылығын  білдіреді, себебі ол банктің  қауіпсіз және сенімді қызмет  етуіндегі негізгі элемент болып табылады. Белгілі  банктің   тәуекелділігінің спецификасына корпоративті басқару әдісін жүргізу мүмкіндігін береді.

    Қадағалау жүйесіндегі тиімді және ақталатын шығындарды қолдау үшін  жоғары звенодағы директорлар кеңесі мен менеджерлердің, заңды орындау моноторингтің, корпоративтік және  ішкі құжаттардың функциялары банктік қадағалау функцияларының негізгі элементі болып табылады. Дұрыс корпоративті басқару  банк салымшыларын қорғауға мүмкіндік береді және қадағалаушы органдарға ішкі тексеруге мүмкіндік береді. Әрбір банк ішінде сәйкес есеп беру деңгейінің нақтылығының зор екенін көрсетеді.   Қадағалаушы орган директорлар кеңесінен түзетілетін іс әрекеттерді орындау жөніндегі тексеру және  шешімдерді іздестіру жөнінде белсенді қатысуын талап етуі мүмкін.

       Дұрыс корпоративті басқару тиімді, құқықты нормативті және институционалды базасын талап етеді. Бірқатар  факторлары, олардың ішінде бизнес аясындағы заңнамалық, бухгалтерлік есептік стандарттары жалпы экономикалық нәтижелеріне әсер етуі мүмкін.

       Әр түрлі мемлекетте  корпоративті басқарудың ережелері әр түрлі. Әр түрлі функцияларды атқарған кезде банктік ұйымдарда қолданылатын дұрыс басқаруға басқару формаларына тәуелді емес жетуге болады. Тексерудің банк ұйымының құрылымына кіретін төрт негізгі формалары бар:

• директорлар кеңесі және қадағалау кеңесі жағынан тексеру;
• бизнестің әртүрлі аясы бойына ағымдағы басқару мен  айналыспайтын тұлғалар  жағынан тексеру;
• әртүрлі бизнес аясындағы тікелей қадағалау;
• бір-біріне тәуелді емес бөлімшелерде аудит және нормативтік және ішкі құжаттарды сақтау, тәуекелді басқару бойынша бір-біріне  тәуелді емес бөлімшелері.

    Корпоративті басқарудың принциптері корпоративтік басқару тиімді процесінің негізгі элементі болып табылады:

1. Өз лауазымына сай  директорлар кеңесі мүшесінің мамандығы болу керек, корпоративтік басқарудағы  өз ролін білу керек, банк істері жөніндегі жағдайларды талқылауға қатысу мүмкіндігі болу керек.

2. Директорлар кеңесімен  банктің стратегиялық мақсаттарын  бекіту, банктің барлық деңгейде  қызметкерлер  туралы ақпарат көрсетіледі және олардың орындалуы туралы  тексеру жүзеге асырылады.

3. Банктің директорлар  кеңесі жауапкершілігі аясын  анықтайды.

4. Директорлар кеңесінің  саясатына сай жоғары звенодағы  менеджерлер жағынан директорлар  кеңесі сәйкес тексеруді қамтамасыз ету қажет.

5. Жоғары звенодағы директорлар  кеңесі және менеджерлер жұмыстың  нәтижелерін тиімді пайдалану  қажет.

6.   Банктің   корпоративтік   мәдениетіне   сыйақы   төлеу   саясаты    және тәжірибесіне  сәйкес бөлу үшін ұзақ мерзімді міндеттерге және стратегиялармен және банктегі тексеруді ұйымдастырумен директорлар кеңесі қамтамасыз ету керек.

7.  Айқындылық негізінде  банк жетекшілігі жүзеге асырылады.

8. Жоғары звенодағы директорлар  кеңесі және менеджерлер банктің  құрылымын білу керек [1].

      Жоғары звенодағы директорлар кеңесі және менеджерлерге дұрыс коропоративтік  басқаруды негізгі жауапкершілігі жүктеледі. Банктегі корпоративтік  басқарудың тәжірибесін бағалауда банктік қадағалаушы органдары маңызды ролін атқарады.

      Корпоративтік басқаруды жетілдіруіне  мүмкіндік беретін көптеген түрлі жақтары бар. Олар:

• акционерлер өздерінің құқықтарын белсенді және ақпараттық жүзеге асыру арқылы;
• салымшылар және басқа да клиенттер банкпен бизнес жүргізуден бас тарту арқылы;
• мемлекет -  заңдарды, нормативтерді шығару және тиімді сот жүйесін нығайту арқылы;
• несиелік рейтингтік агенттігі тәуекелдер параметрлеріне корпоративтік басқару тәжірибесінің әдісін талдау және  бағалау арқылы және т.б.

  Корпоративтік басқаруды жетілдіру бірқатар құқықтық сұрақтарды шешу арқылы болады. Соның ішінде  акционерлердің құқығын қорғау және нығайту, корпоративтік органдардың жетекшілік ролін анық түсіндіру, корпорацияның өз бизнесін жүргізу ортасын  жемқорлық және коррупциясыз қамтамасыз ету.

      Кейбір мемлекеттерде корпоративтік басқаруды жетілдіру жолында түрлі ерекше проблемалардың болуы мүмкін.

  Корпоративтік басқару коммерциялық банкті басқару мәселелерін қаржы нарығының объектісі ретінде қамтиды. Коммерциялық банктің пайдасын басқарудың құрамдас элементтері:

• банк кірістерін басқару;
• банк пайдасын қалыптастыру және бақылау;
• сандық және сапалық тұрғыдан алғанда банктің табыстылығы мен пайда деңгейін бағалау;
• банктік өнім мен көрсетілімін қызметінің тиімділігін бағалау.

  Корпоративтік басқару ісі халық шаруашылығының әр түрлі деңгейінде нақты әлеуметтік-экономикалық процестерді басқаруды жүзеге асыратын белгілі-бір әдістер жиынтығының айрықша мүддесін білдіреді. Әдістер өте көп. Алайда басқара білу өнері керекті сәтінде, яғни қажетті кезеңде белгілі-бір деңгей мен объекті үшін дұрыс қолданылуы экономиканы қалыпты істейтін бір немесе бірнеше тетіктерді таңдай білуді білдіреді. Басқару әдістерін таңдай білудің маңызы меншік формаларының маңызынан кем емес. Сонымен, корпоративтік басқару мәселелері әрдайым мемлекеттік органдардың басты назарында,  өйткені  барлық экономиканың тиімділігі, әлеуметтік сипаттағы көптеген мәселелердің шешімін табуы басқару иерархиясында олардың дұрыс қолданылуына байланысты [2].

  Қазіргі кезде Қазақстан үшін корпоративтік басқарудың тиімді жүйесінің ролін арттырудың өзекті мәселелері – менеджерлердің меншік иесі болуы, директорлар кеңесі мен тәуелсіз директорлардың ролін жете түсінбеу. Осы ретте мынадай сұрақтарды шешу көзделеді:

• компанияның ақпараттық саяси стандарттарын өңдеу;
• ашылған ақпараттар көлемін ұлғайту;
• кәсіби стандарттарды қалыптастыру;
• директорлар кеңесінің мүшелері үшін этикалық нормалар;
• атқарушы директорларды компания қызметі туралы қажетті ақпарат көлемімен қамтамасыз ету.

  Директорлар кеңесі басқарудың жаңа принциптерінің инициаторлары және жүргізушілері болуы керек. Ірі жеке меншік иелеріне және мемлекетке директорлар кеңесі қызметін бағалауда талаптарды күшейту керек.

  Директорлар кеңесінің қазақстандық үлгісінде тәуелсіз директорлар деген орган пайда болды. Оның басқа директорлар кеңесі мүшелерінен айырмашылығы қоғам қызметінің стратегиялық қызметтері бойынша тәуелсіз деп танылып және олар мүдделік конфликтерді шешуге белсенді араласады.

1-кесте

Кейбір мемлекеттердегі  директорлар кеңесі үлгісінің ерекшеліктері

Қазақстанда 2007 жылы «Акционерлік қоғамдар туралы» Заңға өзгерістер енгізілді. Онда барлық директорлар кеңесіне тәуелсіз директорлардың қажеттігі көрсетілген. Заңда қарастырылғандай, кеңес мүшелерінің үштен бір бөлігі тәуелсіз директорлардан тұруы қажет. Осыған байланысты Қазақстанда корпоративтік басқару бойынша шешілмеген бірқатар мәселелер туындайды. Қазіргі таңда көптеген компаниялар жұмысқа шетел мамандарын тартуда, атап айтсақ, Каспий холдингтік компаниясына тәуелсіз директор ретінде халықаралық дәрежеде тәжірибесі бар 20 жылдай  Сити  банкте  жұмыс  істеген Дэвид хэкстерді шақырды. Біздің пайымдауымызша, біріншіден, бұл өз елімізде отандық мамандандырылған кадрлардың болмауы, екіншіден, әлемдік нарық аясына шығу мақсатында көп жылдық тәжірибесі бар шетелдік мамандар тарпынан қолдау [4].

  Корпоративтік басқару аясында Қазақстан Республикасының заңнамалары үнемі жетілдірілуде. Мұның себебі, әлемдік біртекті корпоративтік басқару стандарттарына қатысты. Қазақстандағы корпоративтік басқаруды елдің қаржы секторының дамуына байланысты кезеңдерге бөлуге болады:

• бірінші кезең 2000-2006 жылдар аралығы. Ол кезде компанияларды корпоративтік басқарудың принциптері мен элементтері енгізілді. Бірақ корпоративтік кодекс және тәуелсіз директорлар жүйесі енгізілгенімен, олардың қаншалықты маңызды екендігін сезбеді;
• екінші кезең 2007 жылдан басталады. Бұл уақыттан бастап ірі компаниялардың әлемдік нарыққа шығуы басталды. 

Қазақстандық банктердің корпоративтік басқару кодекстері 13 бөлімнен тұрады: корпоративтік басқару  принциптері; акционерлердің жалпы жиналысы; Директорлар кеңесі; атқарушы орган, корпоративтік хатшы; стратегиялық маңызды корпоративтік жағдайлар; ақпараттарды ашу, қаржы-шаруашылық қызметін бақылау; дивидендтік саясат; кадр саясаты; қоршаған ортаны қорғау, корпоративтік басқару конфликтері; қорытынды. Осы кодексті қарастыра отырып, мынадай ұғымдар пайда болды: біріншіден, корпоративтік хатшы туралы норма енгізілді. Корпоративтік хатшы – ол банктегі корпоративтік басқарудың дамуына жауапты тұлға. Ол ақпарат алмасуды және директорлар кеңесі отырысын жүргізуді, акционерлер жиналысын ұйымдастырады. Акционерлерге ақпарат ұсынуды қамтамасыз етеді, веб-сайттар арқылы ақпараттар алуды қамтамасыз етеді.  Екіншіден, «корпоративті веб-сайт» деген ұғым ендірілді. Ондағы мақсат, акционерлер мүддесі мен компания қызметінің жағдайы туралы барлық қажетті ақпараттардың сонда болуы, яғни кез-келген адам сол сайтқа кіріп өзіне қажетті ақпаратты алуы. Үшіншіден, директорлар кеңесі құрамына тәуелсіз директорлардың тартылуы, яғни олардың қызметі компания иелерінің мүдделері мен менеджменттің арасындағы байланысты орнату, сондай-ақ шешім қабылдау кезінде өз ойлары мен ұсыныстарын айту [4].

Әдебиеттер

1. Карапетян Д., Грачева М. Корпоративное управление: основные понятия и результаты исследования российской практики // Управление компанией. 2004. № 1. С. 47—49.
2. Управляемая корпорация: суть корпоративного управления // Вестник университета международного бизнеса.- 2007. № 2(4). С.118-121.
3. Анализ инновационных банковских услуг // в сб.: материалы международной научно – практической конференции «Экономические проблемы вхождения Казахстана в число 50-ти наиболее конкурентоспособных стран мира» / ЗКГУ имени М.Утемисова. - Уральск, 2007.- 23-24 мая. С. 168-173.
4. Казахстанские банки и преимущества внедрения Базеля II // в сб.: материалы научной международной конференции молодых ученых, студентов и школьников «YII Сатпаевские чтения» / ПГУ имени С. Торайгырова.- Павлодар, 2007.- 20-22 апреля. – Т. 19.- С. 121-125.