Кәсіпкерлік құқықтың пайда болуы
және функциялары
Жоспар Кіріспе......................................................................................
I.Кәсіпкерлік
құқықтың пайда болуы, әдістері.............................................................................
Кәсіпкерлік құқықтың пайда болу
тарихы...................................
Кәсіпкерлік қызметтің негізі, пәні және
әдістемелері.................
Кәсіпкерліктің дамуы...................................................................
II. Кәсіпкерлік функциялары, эволюциялық
ұғымы және құқықтық қатынас ретінде...
Кәсіпкерліктің принциптері мен функциялары............................
Кәсіпкерлік
эволюция ұғымы.........................................................
Кәсіпкерлік құқықтық қатынас.......................................................
Қорытынды.................................................................................
Пайдаланған әдебиеттер.....................................................................
Кәсіпкерлік құқықтың пайда
болу тарихы. Кәсіпкерлік құқықтың тұжырымдамасы
ХХ ғ. басында пайда болған еді. Сол кездегі
тұжырымдама совет одағының заңгер-ғылымдарының
ойын талқылаған болатын. Мысалы, А.Гойбарх
айтқандай, азаматтық құқық - әрқашанда
құқықтың бөлігі, ол халық құқығын ұстанған.
Егерде жеке құқық пен жұрттын құқығы
арасындағы шекра жоғалып, яғни үзіліп
кетсе, онда азаматтық құқық жоғалып кететін
еді, сондықтан оның орнына шаруашылық
құқық ие болатын еді. П.И. Стучканың түсінігі
бойынша, азаматтық құқық - өндіріс пен
айырбас арасындағы қатынас деп түсінеді.Әрі
ол ХХ ғ. 20 жылдағы «Екісекторлық құқық
теориясын» шығарған болатын ; онда әлеуметтік
ұйымдарға әкімшілік – шаруашылық құқығын,
жеке тұлғаларға азаматтық құқығын ескерілген.
Бірақ көпшілік өркениет – ғылымдарының
тұжырымынша, ол теория қате болып саналды.
ХХ ғ –ң 30 ж. басында бірыңғай шаруашылық
құқық пен азаматтық құқық тұжырымдамасы
ғылыми тәртіп негізінде қарастырылды.Шаруашылық
қ-қықтың пайда болуы совет экономикасының
аралас мінезімен байланысты. Шаруашылық
құқық арасындағы мәселелерді зерттеген
құқықтанушылар жаңа экономикалық жағдайларда
туған көпшілік және жеке құқық арасындағы
ымыраны талдауды көздейді. ХХ ғ –ң 50 жылдарында
шаруашылық құқық тұжырымдамасы туралы
пікір – сайыста қайта қарады. Шаруашылық
құқықтануда әр түрлі саладағы әлеуметтік
құқықтарын реттеуді қарастырады.Әр түрлі
отырыстарда совет құқықтанушылары шаруашылық
кодексті қабылдау ұсынысты қарастырды.
ХХ ғ-ң 90 жылдарында Ресейде жоспарлы экономикадан
нарықтық экономикаға, басқа экономикадан
тағы басқаға қөшу жүйесі басталды. Сондықтан
бұрын тұжырымдамаға өзгеріс еңгізу керек
болды. Бүгінгі уақытта әрбір саланың
құқықтарыңың нормасы бар, ол мемлекеттің
саяси- экономикасымен тығыз байланысты.
Соның ішінде саясатты анықтайтын норма
Ресей құқығының екі саласымен байланысты,
ол - әкімшілік және азаматтық. Әкімшілік
құқық , қызмет ету мен қатынасты басқаруды
реттейді.Сондықтан мұндай қатынас «тігінен»
тұрғызылады. Ал азаматтық құқық мүліктік
қатынасты реттейді, сондықтан оларды
«көлденен » тұрғызады. Осы салалардың
әрқайсысы шаруашылық құқықты реттейді.
Кәсіпкерлік құқық пәніне құқықтық қатынастың
екі тобын қарастырамыз : Біріншісі –
кәсіпкерлік ұйымдастырушылық сала мен
байланысты, бұнда азаматтардың кәсіпкерлік
сала мен айналысу құқығы қарастырылған.
Сонымен қатар, заңды тұлға болып тіркелу
өз меншігінде РФ 23,51 статьясында жеке
кәсіпкер немесе заңды тұлға болу, мемлекеттік
тіркеуден өтеді. Екінші топқа – кәсіпкерлік
саланың өзіне байланысты қатынас жатады.
Кәсіпкерлердің негізгі мақсаты – тауарды
сату арқылы, мүлікті пайдалану арқылы,
қызмет көрсету арқылы көп пайда табу.Мұнда
негізгі рөлді атқаратын кәсіпкерлік
құқықты азаматтық құқықты реттеу. Кәсіпкер
мен тауар өндіруші арасындағы өзара қатынас
нарықтық экономикада тауар – ақша қатынасымен
реттеледі. Азаматтық құқықтың бір бөлігін
көпшілік – құқықтық әдісімен реттейді.
Оған орай құнды қағаздар эмиссиясын реттеу
құқығы орын алады, тауарларды сатып алу,
жұмыс, қызмет көрсету, осының бәрі мемлекеттік
келісім-шарт арқылы жасалады. Бүгінгі
таңда құқық ғалымдарын таныстыру, кәсіпкерлік
саланы реттеуде екі негізгі тұжырымдаманы
қарастырады. Манистикалық тұжырымдаманы
ұстанушылар профессор Б.С. Мартемьянов,
И.В.Дойников, академиг В.В. Ловтев-ң көз
қарасынша, яғни кәсіпкерлік және шаруашылық
құқық- өз бетінше құқықтық саланың бірыңғайлық
пәні деген.Осы салалар өз күшіне мынадай
норманы ығыстырады, яғни кәсіпкерлік
қатынас коммерциялық емес қатынаспен
және эконмиканы мемлекеттік реттеу қатынасын
бір- бірімен тығыз байланыстырады.Заманға
сай жағдайларда мемлекет пен нарық арасындағы
байланысты кәсіпкерлік саланың әдісімен
реттеу мүмкін емес.Профессор Е.А. Суханов
кәсіпкерлік саланы реттеудің «Дуалистік
тұжырымдамасын» шығарды. «Дуализм» сөзі,
жеке құқықтық қатынас пен тауар өңдірушілер
арасындағы азаматтық құқықты реттеу.
Есептеу кезінде қолданбалы мақсаттарды
белгілеу әрқашан рұқсат. ХХ ғ басында
атақты орыс өркениетшісі Р.Ф. Шерменевич
“тауар құқығы” пәнінен сабақ бергенде,
оны өзіндік сала құқығы деп санады, ол
тауар құқығына мынандай жауап берді:
ол жеке құқықтың нормасы,яғни коммерциялық
айналымды реттеу, бірлікті кәсіпкерлердің
қарым-қатынасын реттеу деп таңыды. Осыған
байланысты ол көпшілік және жеке тауар
құқығын бөліп қарастырды. Көпшілік тауарлық
құқық – ол мемлекеттік және тұлғалар
арасындағы тауарлық қатынасты реттейді.
Жеке кәсіпкерлердің, банктердің, қозғалыстардың
құқықтық жағдайларын анықтайды. Жеке
тауарлық құқық – тауар мен жеке тұлғалар
арасындағы қатынасты реттейді. Қазіргі
кәсіпкерлік құқықты көпшілік тауарлық
құқық ретінде қараймыз. Кең мағынада,
сауда кәсіпкерлік саланың бір түрі болып
анықталады. Егер біз шетел ғалымдарына
құлақ салсақ, кәсіпкерлік құқыққа қызығушылық
таңытатын кәсіптік экономикалық жатады.
Бұндай кәсіпкерлік құқықтың кең мағынасы
басқа құқықөтық саланың пәнін шектей
қоймайды. Сондықтан кәсіпкерлік құқыққа
басқада дәстүрлі салаларды да жатқызуға
болады; олар : экологиялық, жергілікті
және еңбек құқығы. Оларға санитарлық
–эпидемиялық зерттеулер керек етілмейді.
Кәсіпкерлік құқықтың пәні болып, қолданбалы
мінез танылады, оны білім алу мақсатында
пайдаланады. Олар бөлек бөлімшелерден
тұрады. Олар : қаржылық құқық, бәсекелік
құқық және т.б. Кәсіпкерлік құқық кең
мағынада әр түрлі құқықтық нормаларды
қосады, ол бизнеспен тығыз байланысты.
Бизнес, ол өз ішінде бір сала болып табылады.
Ол бір компаниядан екінші компанияға
әр сала түрін қарастырады.Оған көрсітілген
қызмет қаржылық қорытынды шығару. Кәсіпкерлік
құқық ойдағыдай ғылыми – методологиялық
жүйелер қолданылады. Азаматтық құқыққа
қарағанда РФ – ғы кәсіпкерлік құқық бірыңғай,
шоғырландырылған құқықтық акт болып
танылады. Кәсіпкерлік құқықтың ғылыми
тұжырымдамасы ақталуына қарай келеселерімен
бөлінеді. 1. Нарықтық шаруашылық жүйесі.
2. Осы жүйені объективті түрде реттеу.
Кәсіпкерлік құқық ғылымын кіріспенің
методологиялық және ғылыми – теориялық
жүйесін анықтау арқылы жүзеге асырылады.
Біздің көз қарасымыз бойынша кәсіпкерлік
құқықты келесі себебтер бойынша бөліп
қарастырамыз. 1. Кәсіпкерлік саланың анықтамасы,
сонымен бірге РФ –ғы азаматтық кодекспен
белгіленген кәсіпкерлік құқықтың негізгі
принциптері. 2. Азаматтық кодекстен алшақ
орналасқан нормативтік акт, олар арнайы
кәсіпкерлермен мүлікті қатынас арасындағы
реттеуді бақылау. Құқықтық кодекс – бұл
құқықтық салаларды реттеу, мысалы, совет
одағындағы көптеген саюз республикалары
әкімшілік кодексін иеленді. Ресейлік
құқық жүйесі - әр саланың бөлінуін білдіретін
құрылым. Кәсіпкерлік құқық кәсіпкерлік
саланың заңдарын қарастырады. Бұл заңдар
біздің елде әртүрлі сұрақтарды қарастырады.
Ол сұрақтар мәдениетпен, ғылыммен, экономикамен,
кәсіптік саламен тығыз байланысты. Құқықтық
сала, өзінің анық пәнімен реттеледі. Заңдық
білім алу жүйесінде мынандай тәртіптер
қарастырылады. Мысалы, қылмыстық іс қозғалысы,
заңдық психология.Осыларды зерттеу үшін
әр түрлі құқықтық салаларды қарастырады.Мысалы,
көптеген ВУЗ –да осындай тәртіптерді
көлік құқығы сақтандыру құқығы секілді
ұғымдар мен байланыстырады. Әдет – ескі
заманнан келе жатқан құқықтың бір түрі.
Әдетпен істің айналымын жүргізу кең мағынада
кәсіптік саланың құқығын қолдануын көздейді.
Осы әдеттерді қолдану арқылы нормативтік
актілер жүргізіміз. Қазіргі уақытта істі
жүргізу кезінде әдетті қолдану соттың
рұқсатымен жүзеге асырылады. Соттың шешімімен
осы пікір – сайысты қарастыру үшін көптеген
себебтер бар: 1. Жоғарғы сот оргындарының
қойған ұстанымдары. 2. Анық көрсетілмеген
мінез – қылықтары; 3. Қандай да бір болған
оқиғаларды сот шешімдерінің ұстанған
актілерімен жүзеге асыру. 2 лек. Кәсіпкерліктің
дамуы. 1.Кәсіпкерлік эволюция ұғымы . 2.Кәсіпкерлік
принциптермен функциялар. 3.Кәсіпкерлік
қызмет негізі,пәні әдістемелері. 3 лек.
Кәсіпкерлік ұғымы 1-ші рет ғылыми айналымға
ағылшын Ричард Каньтелон енгізді(1680-1734
).Ғалым кәсіпкерлікті ерекше экономикалық
функция ретінде қарастырды.Француз эко-ті
Жан-Батисг Сейн(1767-1832) айтуынша кәсіпкерлер
пайда табу мақсатында өзіндік есебімен
риск үшін қызмет атқарды деп түсіндірді.Бұның
негізінде әрбір кәсіпкер өз білімі мен
тәжіребиесіне жүгінуі тиіс болды. Әйгілі
ағылшын эко-ті Адам Смиг(1723-1790)кәсіпкерді
жекеше қызмет атқаратын жеке меншікке
және оның қызметін кәсіпкерлердің жеке
қызығушылығымен байланыстырды.Бұл негізді
кәсіпкер өзі жоспарлау өндірісті өзі
ұйымдастырып және алынған пайданы өзі
бөліуі тиіс болды. Ағылшын эк-ті Давид
Ричардо(1772-1823) кәсіпкерді қарапайым капиталист
ретінде қарастырды. Кәсіпкерлікке бағалы
жаңа бағаны ХІХ ғ. соңында ағылшын э-ті
Аллон Маршал берді(1824-1924).Бұдан соң толық
кәсіпкерлік мінездемені өз жұмысында
американ э-ті Йозеф Шумпетер берді. Кәсіпкерліктің
отандық теориямен тәжіребиеден келесідей
маңызды принциптері бар. 1.Қызметтің еркіндік
негізінде еркін таңдалы. 2.Кәсіпкерлік
қызыметке оның қаржысы мен мүлкіне заңды
және заңсыз тұлғаларды тарту. 3.Қызмет
бағдарламасын өз еркінен құру,тұтынушылармен
қызметті ұсынатын товарларды дайындайтын,өндіретін
өндірушілерді өз еркімен құру және т.б.
4.Жұмыскерлерді еркін қабылдау. 5.Маталарды
техникалық, қаржылық, еңбек, табиғи және
басқа да ресурстарды пайдалану оларды
тарту. 6.Заңға сәйкес экономикалық қызметтердің
кәсіпкер мен еркін сезінуі оны жүзеге
асыруы. Кәсіпкерліктің маңызды функциялары
болып табылатындар мыналар. 1.Новаторлық
функция техниканың ұйымдастырылған және
басқарылған жұмыс процесіндегі жаңа
идеялардың жүзеге асыуы, тәжірбиелі конструкторлық
өндеулер,жаңа товарлар мен жаңа қызметтердің
пайда болуы. 2.Ұйымдастырылған функция
өндірісті ұйымдастыруда жаңа формалар
мен тәсілдерді еңгізу жаңа жалақы формасын,
өндірістік жүйенің негізгі элементтерін
енгізу. 3.Шарауашылық функциясы еңбек
материалды қаржылық интелектуалдық және
оқылықтың ресурстарды тиімді пайдалану.
4.Элементтік функция қоғамға қажетті
элементтің заңдар талабына сәйкес товарлар
мен қызметтерді ұсыну. 5.Тұлғалық функция
кәсіпкердің жеке мақсатын іске асыру
мақсатында, өз қызметінен қанағат алу
барысында өз-өзін жүзеке асыру. Кәсіпкерлік
қызмет теориясы экономикалық пәндер
қатарына жатады.Кеңінен қолданылатын
кәсіптік теория пәні көбіне адамдардың
қызметін үйретумен байланысты болады.Кәсіптік
қызмет теориясының пәні – кәсіпкерлердің
іс-әрекетін негізін, яғни өндіріске қажетті
ресурстарды таңдауда, айырбастауда,бөлуде
,түрлі товарлар мен қызметтерді пайдалануда
анықталады. Кәсіпкерлік қызметің әдістемесі
болып , зерттеу әдісі, яғни жүйелі құрылымдық
анализдің маңызды элементтері,тарихи
және логикалық жолдары, қарсылық принциптері,
анализ және синтез және т.б. жатады. Кәсіпкерлік
қызмет теориясының методологиялық базасы
деп диалектикалық зерттеу тәсілі б.т.жүйелі
құрылымының анализдің элементі, тарихи
және логикалық бағыттары, анализ және
синтез, абстракциялық тәсіл және басқаларды
жатқызамыз. Жүйелік бағыт дегеніміз –
кәсіпкерлік қызмет топтарының кешендік
мінездемелік негізгі бөлімшелерің білдіреді.
Логикалық бағыт дегеніміз – кәсіпкердің
қызметіндегі негізгі іс шаралардың анықталуын
көрсетеді.Кәсіпкерлік идеяның тууынан,
оны жүзеге асыруға дейінгі аралықтағы
процесс. Анализ тәсілі – жалпы процестің
жеке тарауларың анализдеу бағытында
анықталып бұдан соң, синтез этапы п.б.
Абстракциялық тәсіл -өмір сүрмейтін әрекеттермен
құбылыстардың пайда болуынан тыс, екі
жақтың процесінен бас тарту, яғни тұрақты
байланыстардың, құбылыстың ішкі мақсаттарын
алуда пайда болды. 6-лек. Кәсіподақтың
меншігі және оның құқықтық ұйымдастырылған
формасы. 1.Меншік формаларының типтері
және оның маңызы. 2.Кәсіподақтарды ұйымдастыру
негіздері. 3.Кәсіптік қызметтің құқықтық
ұйымдастырылған формасы. Меншік дегеніміз
әлемдік категория б.т, яғни , экономикалық
ғылымдар, политология, психология, тарих
және социология пәндердің жеке бөліктерін
үйрететін категория б.т. Меншік сонымен
қатар заңды және экономикалық меншіктердің
аспектілерінде қарастырады. Заңды меншік
дегеніміз нақты бір класстың әлемдік
топтың жеке-меншік қарасты объектілермен
құқықтық түрлі құжаттарды дайындауда
адамдардың жеке қатынасы ретінде заңды
ынталармен нормалардың жеке-меншік құқықтарға
еркіндіктің пайда болуын айтамыз. Экономикалық
меншік дегеніміз- қосылу себептері, иелену
түрлі экономикалық субъектінің материалды
қызметтерді басқару нәтижесінде пайда
болатын қатынастар жиынтығын айтамыз.
Жеке меншіктің теориялық қатынасы , оның
экономикалық категория жиынтығы негізінде
танылады, яғни, құн, өзіндік құн, ақша
капитал, еңбек ақы, пайда, салық және т.б.
1.Сандық 2.Сапалық Сандық аспект- меншікті
түрлі объектілермен ұсынады. Заводтар,
еңбек құралдар, ақша, потенттер, және
лицензиялармен. Сапалық аспект- Адамдар
арасындағы кәсіподақтықтар мен мемлекеттер
аралық және басқа да субъектер арасындағы
өндірістік құралдар шығарылған өнімдермен
құнды қағаздар және т.б. арасындағы қатынас
меншік түрін айтамыз. Кәсіпкерлік – белсенді
іскерліктің қоғамның талаптарын қанағаттандыру
бағытында коммерциялық жетістіктерге
жету үшін, инновацияны пайдалануда новаторлық
мінездемеге жеке форма б.т. Нарықтық экономикада
жеке формалары әр-түрлі болып табылады.
1.Жеке меншіктік 2.Мемлекеттік 3.Ұжымдық
Мемлекеттік меншік экономикалық талаптардағы
кеңінен таралған меншік түрі.б.т. Кәсіпорын
дегеніміз - өз алдына қызмет атқаратын
субъект б.т. Кәсіподақ пайда табу және
қоғамның қажеттілігін қанағаттандыру
мақсаттарында кәсіпкерлермен өндірістік
өнімдерді шығару оларды ұсыну б.т. Кәсіпкерлік
дегеніміз- қызмет етуші субъектілердің
новаторлық инициативалық қызметі. Кәсіпкерлік
– экономикалың және ұйымдастырудың жағдайлары,
жаңа материалдың қызмет көрсету мақсатында,
және тапқан пайданың шығындарын қысқарту
бағытына арналған қызмет түрі. Кәсіпкер
- бұл тәуекелден орықпайтын, жауапкершілікті
мойына алатын, инновациялық және инициативалық
қызметтерді іске асыра отырып , нарықта
бәсекеге түсетін субъектіні айтамыз.
Кәсіпкерлік қызмет процесінде бірнеше
субъектлер қатысады. 1.Кәсіпкерлер 2.Тұтынушылар
3.Жалданушы жұмысшылар 4.Бизнес бойынша
серіктер 5.Мемлекет Кәсіпкерліктің негізгі
қызығушылығы тұтынушыларға көп мөлшерде
товарлар мен қызметтерді ұсына отырып,
жоғарғы денгейде максималды пайда табу
жатады. Тұтынушы бизнес товардың қанша
көлемде шығарылуын, қызметтердің қай
денгейде ұсынылуын , қанша көлемде және
қандай сапада, қандай бағамен сатылуын
, қандай орындарда орналасуын шешетін
бизнес түрі б.т. Т-м к-о бұл түрлі меншік
формасында жүргізілетін к-о,яғни, м-к
, жекеменшік ААҚ,ЖАҚ, және т.б. түрлерде
көрсетілетін көпшілікке н-е жекеге т-л
товарлармен қыз-ді өндіретін өнеркәсіп
к-о б.т. Т-л бизнес тури-дің мақсаттарын
кешендік жүйеде қанағаттандырады, ол
тек жалғыз отель ғана емес сонымен қатар
мейрамханалар, т-к офистер және агенттіктер
бола алады. Отель н/е т-к офис туристерге
т-к өнімдерді ж -е қыз-ді ұсынылатын орын
б.т. Т-к бизнес бірнеше отельдер мен агенттіктердің
жұмысынан тұруы мүмкін.Мәселен,Американ
қонақ үй фирмалар «Интерконтиненталь
Киптон», «Шератон», «Холледей-Ин» және
т-к офистер «Американ экспресс» және
т.б. әлемнің барлық жерлерінде кеңінен
таралған. Бизнесті енгізуде келесідей
формалар түрін көрсетуге болады. 1) Жаңа
бизнес-бұл бизнес түрі жеке кәсіпкерге
тікелей, яғни, оның жжұмыс істеуін кәсіпкердің
өзі жауапкершілікті мойына алады. Мұндағы
басты ерекшелік меншік иесі бизнестегі
еркіндікпен бақылауға қақылы.Ал оның
кемшілігі болып –меншік иесі басқалар
үшін де болған қателіктерге өзі жауап
береді. Адамдарды біріктіру, яғни,ұйым
–бұл қызмет түрінде екі н-е одан да көп
қатысушылар бірлескен қызметті атқару
мақсатында ұйымдасады.Ұйымды ұйымдастыру
үшін ең бірінші қажеттілік болып, алғашқы
капитал саналады.Шығындар мен кірістер,қатысушылар
арасында теңдей бөлікке түседі. Шаруашылық
серіктестері мен қоғамдары. Бұл –коммерциялық
қызметпенен шұғылданау туралы өзара
келісімге отырады.Олар қоғамның мүлкіне
және барлық міндеттеріне жауапты б.т.
Шаруашылық қоғамдары 3 түрге бөлінеді.1)ЖШҚ,2)ҚЖҚ,
3)АҚЖШҚ. Бұл коммерциялық ұйым бір адам
н-е бірнеше адамның қатысуымен атқарылады.Жорғы
капиталы құжатта көрсетілгендей әрбірінің
үлесіне тиесілі. 2.КЖҚ(ОДО).Қызмет негізінде
құжаттармен реттеледі ж -е қоғам қызметі
регломенттік жағдайларға негізделеді.
3.АҚ.Басқа ұйымдардан өзінің акциясын
шығаруға жарғы капиталына сәйкес қызмет
атқаруыменен ерекшеленеді. Акционерлік
қоғам 2 формаға бөлінеді. 1.ААҚ(ОАО) 2.ЖАҚ(ЗАО)
4.Кооперативтер құрамына өз еркімен азаматтардың
бірлескен өндірісті н-е шаруашылық қызметті
жүзеге асыру үшін береді.Коорператив
мүлігі коорператив мүшелерінің ақшалай
н-е материалды формадағы салым ретінде
құрылады.Кооператив мүшелері заңға сәйкес
кооператив жарғысында көрсетілген субсидиялық
жауапкершілікте болады. 5.Мем-к ж –е муниципалды,
унитарлы к-о.Унитарлы к-о –коммерциялық
ұйым б.т.Унитарлы к-о мүлігі мем-ң меншігінде
болады және ол к-о жұмысшыларының арасында
үлес арқылы бөлінбейді. Унитарлы к-о өз
міндеті бойынша барлық өзінің мүлкіне
жауап береді,алайда жеке меншік мүлігінің
міндетін мойнына алмайды.Унитарлы к –о
мемлекет органдары мен өзін-өзі басқару
жергілікті органның шешімі бойынша құрылады.