Кәсіпорын (фирма) табыстары және оларды бөлу

               Кәсіпорын (фирма) табыстары және оларды бөлу

 

Батыстың  экономикалық теория мектептерінде  кәсіпорын    табыстарын

талдағанда  мынандай экономикалық категориялар қолданылады:

- жалпы  (жиынтық) табыс, өзінің өнімін  өткеруден алынған;

- орташа табыс, өткерілген өнім бірлігіне есептелінген;

- шектелген табыс, қосымша өнімді сату арқылы жалпы табыстың

ұлғаюы.

Қазақстан Республикасында аралас әлеуметтік-бағытталған нарықтық

экономика жағдайында бұрынғы мемлекеттік экономикада қолданылған

экономикалық  категориялар сақталады: өндіріс шығындары, өзіндік құн,

жалпы және таза табыс, пайда, рентабельділік, рентабельділік деңгей. Осы

экономикалық  категориялар мемлекеттік кәсіпорын секторында ғана емес,

сондай-ақ әрт‰рлі мемлекеттік емес кәсіпорын секторында да қолданылады.

Ұжымдық пен жеке кәсіпорындағы пайда меншіктерге жатады және

оның  жарғысына сай бөлінеді. Өзінің меншікті шығынын есептеп алмай, кез-

келген меншік т‰рінде кәсіпорынға өзінің табысын анықтау м‰мкін емес.

Оған  – шикізат пен материал шығындары, жанар май, электроэнергия, негізгі

өндірістік қорлардың амортизациясы, еңбек ақы және әдеуметтік қажеттілік

шығындары жатады.

Кәсіпорын шығындары өнімнің өзіндік құны т‰рінде болып келеді.

Өзіндік құн – бұл өнімді дайындаудағы ақшалай шығынның жұмсалуы.

Өз  өнімінің құны мен шығындар (өзіндік  құн) арасындағы айырма

кәсіпорынның таза табысын құрайды. Әдетте кәсіпорынның таза табысы

ретінде пайда ж‰зеге асып отырады. Таза табыс кәсіпорынның алған (тапқан)

табысының бір бөлігі ғана емес, кәсіпорынның барлық табысы жалпы табыс

деп аталады. Кәсіпорынның жалпы табысы өнімді өткеруден т‰скен ақшадан

материалдық шығынды алып тастағанға тең (кестеден қараңыз). Жалпы

табыстан әлеуметтік қажеттілікке: зейнеткерлік қор, әлеуметтік және

медициналық сақтандыру қоры, тұрғындардың жұмыстылық қорына керекті

нәрселер  жіберіліп отырады.

Жіберілу мөлшері бекітілген заңдылықтар нормасымен негізгі және

қосымша жалақы сомасынан ж‰зеге асады.

Енді мемлекеттік шаруашылық есептегі кәсіпорын – мысалында

пайданың  бөлінуін қарастырамыз. Пайданы бөлудің екі варианты бар:

бірінші варианты – толық шаруашылық есептің бірінші моделі бойынша,

келесісі – шаруашылық есептік екінші мәселесі бойынша. Олардың бір-

бірінен айырмашылығы мынада:

Өткерілу  көлемі

Материалдық шығындар Жалпы өнім

Еңбек ақы Пайда

Кәсіпорын шығындары (өзіндік құн) Таза табыс

шаруашылық  есептің бірінші моделінде – шарушылық есеп табысы ретінде

қалыптасады, сөйтіп ол өзіне жалақы қоры мен экономикалық ынталандыру

қорын ендіреді. Осы аталған соңғы қор мына құрамнан тұрады: өндірісті

дамыту қоры, әлеуметтік-мәдени шаралар қоры және материалдық сыйақы

қоры.

Шаруашылық  есептің екінші моделі біркелкі ақы төлеу қоры ретінде

қалыптасады. Ол өзіне ақы төлеу қоры мен материалдық сыйақы қорын

қосып алады. Енді осыларды қарастырамыз (2 кестеде көрсетілген).

8.2-кесте.

Шаруашылық  есептің екі моделі.

Экономикалық  ынталандыру қоры Резервтік

табыс

салығы

Жер қойнауын

пайдаланатындарға

салынатын салық

Өдірісті

дамыту

Әлеуметтік

мәдени

шаралар

қоры

Материалдық

сыйақы

(сақтық)

қоры

Шаруашылық  есептің бірінші

моделінде шарушылық есеп табысы

қалыптасады

Шаруашылық  есептің екінші моделінде біркелкі еңбек

ақы қоры қалыптасады

Еңбек + Экономикалық

ақы қоры ынталандыру қоры

Еңбек + Материалдық сыйақы қоры

ақы қоры

Коммерциялық  шаруашылық есепке көшкен мемлекеттік емес

кәсіпорындарда табысты бөлу модельсіз негізде ж‰ргізіледі. Коммерциялық

есептеу негізінде жұмыс атқаратын барлық жеке, ұжымдық, акционерлік,

шетелдік, аралас кәсіпорындар табысты бөлу процесіне мемлекеттің араласуына

жол бермейді. Бұған дейін олар бюджетке төлем беріп, несиені қайтарып қояды.

Олар еңбек ақы, жұмыскерлерді сыйақымен марапаттауға, дивидендті

төлеуге және өндірісті дамытуға табыстың бір бөлігін бағыттауды өз бетінше

анықтай алады.

Мысалы, коммерциялық есептеу жағдайында тарифтік ставка мен тарифтік

коэффициентті, сондай-ақ лауазымдық айлықты бекіту кәсіпорынның өз

шешімімен қабылданады. Мемлекеттік тарифтік ж‰йе кәсіпорын ‰шін жұмысты

тарификациялар процесінде тек бағыт беруші болуы м‰мкін, ал кейбір

жағдайларда - әрт‰рлі квалификациядағы жұмыскерлердің ең төменгі

(минималды) жалақысын анықтайды.