Тұтынушының таңдауы әр уақытта оның бюджетімен және тауардың бағасымен шектеледі. Тұтынушылық тепе-теңдігі, яғни тұтынушының  табысына сай тепе-теңдік, мына қатынаспен сипатталады: 

                                        (2.1) 

    мұнда МП_А және МП_Б – сәйкесінше А және Б тауарларының маржиналды (шекті) пайдалылығы; Б_А және Б_Б – сәйкесінше А және Б тауарларының бағасы.

    Тұтынушы  шекті пайдалылықтың бағаға қатынасы тең болатын тауарлар жиынтығын  сатып алып, пайдалылықты барынша арттырады. Тауардың сапасы – бұл оның жеке және өндірістік мұқтаждықтарды қанағаттандыра аларлық қасиеттерінің жиынтығы болып табылады. Маркетингтік зерттеулердің нәтижесі бойынша тұтынушылар үшін олардың тауардың сапасы бағадан тікелей тәуелді жоғарғы және төменгі шектері болады. Төменгі шектен төмен баға өте төмендетілген болып табылады, ал жоғарғы шектен асқан баға - өте қымбат баға болып табылады.

    Тәжірибе  жүзінде тауардың пайдалылығы мен  бағасы төменде келтірілген баға қалыптасуының параметрлік әдістері бойынша анықталады.

1. Салмақты баға әдісі. Бұл әдіс бойынша баға тауар сапасының негізгі параметрінің құнын есептеу арқылы есептеледі (қуаты, өнімділігі және т.с.с.). Есептеу формуласы келесідей:

 

 немесе    немесе        (2.2) 

    мұнда Б_б – базалық өнімнің бағасы; Б_ж – жаңа өнімнің бағасы; П_б – базалық тауардың негізгі параметрінің мәні; П_ж – жаңа тауардың негізгі параметрінің мәні.

2. Баллдық әдіс. Бұл әдіс тұтынушы үшін тауар сапасының параметрлері сараптамалық бағалауға негізделеді. Сапа параметрлеріне техника-экономикалық, эстетикалық және басқалар жатады. Есептеу үшін келесі формула қолданылады:

 

                                           (2.3) 

    мұнда б_б және б_ж – сәйкесінше базалық және жаңа өнім баллдарының қосындысы.

3. Регрессялық талдауға негізделген әдіс, яғни бағаның тауар сапасы параметрлері өзгергерістерінен тәуелділіктерінің формулаларын (регрессиялық теңдеулерді) анықтау болып табылады.

    Параметрлік әдістердің көмегімен жаңа тауарлардың  бағасын анықтап қана қоймай, сонымен  қатар тауардың бәсекелестік қабілетін  бағалауға да болады. Қалай анықтау  керек екендігін мысал арқылы қарастыралық.

    Кәсіпорын техникалық құралдың A үлгісін өндірумен айналысады делік. Онымен бәскелестік құратын кәсіпорындар B, C және D үлгілерін жасаумен шұғылданады. Осы үлгілерді А үлгісімен салыстыру қажет. Тауар үлгілерінің техникалық көрсеткіштері 2.2-кестеде берілген. 

2.2-кестеде 

Тауар үлгілерінің бәсекелестікқабілетін бағалау 

 

    Тауарлардың бағалары: A үлгісі – 450 мың теңге, B – 400 мың теңге, C- 600 мың теңге, D – 500 мың теңге.

    Тауар сапасының (бір баллдың) құнын анықтаймыз. А үлгісі үшін: 

 теңге. 

    Сәйкесінше, В үлгісінің сапасы 125 мың теңге, С үлгісінің сапасы 136,4 мың теңге, D үлгісінің сапасы – 138,9 мың теңге  деп бағаланады.

    Сонымен, аталған тауардың А үлгісі баға және сапа қатынасы бойынша бәсекелестік қабілеті ең жоғары деп бағаланады.

    Ал  енді өндірушінің қандай мақсатты көздейтінін қарастыралық. Тауар өндіруші кәсіпорын алатын табысын барынша арттыруға ұмтылады, яғни өнімді сатудан түскен сома мен оны өндіруге кеткен шығындардың айырамасының оң нәтиже беруін мақсат етеді. Демек, өндіріс көлемі туралы шешім қабылдау барысында өндіруші барынша үлкен табыс алып келетін өндіріс көлемін таңдай білуі қажет.

    Осылайша  біз түрлі бағалар мен өндіріс  көлемдерін пайдалана отырып, өнімді сатудан түсетін табыстың нұсқаларын есептеу барысына да жеттік. Әрине, әрбір келесі өндірілетін өнім тек сатудан түскен табысты арттырып қана қоймай, сонымен қатар шығындардың да өсуін талап етеді. Басқаша айтсақ, өнімнің қосымша бірлігін өндіру жалпы сатылым сомасын белгілі бір шамаға арттырады (шекті сатылым), сонымен қатар жалпы шығындардың шамасын да арттырады.

    Сонымен ең негізгі сұрақ: табысты барынша  арттыру үшін өндірілетін тауардың қандай көлемін өндіру және оны қандай бағамен сату керек? Бұл үшін табысты  сатылымнан түскен соманың шамасы жалпы  шығындардың сомасынан артық болады деп есептейміз. Есептеу үшін 2.3-кестенің мәліметтеріне жүгінелік.

    2.3-кесте ең тиімді сатылым көлемі әрқайсысының бағасы 840 теңгеден 6 дана өнім сатқан кезде болатынын көрсетеді. Басқа ешқандай нұсқалар кәсіпорынға мұншалық жоғары табыс (1040 теңге) алып келмейді.

    Шекті пайдалылық теориясының негізіне сүйене отырып тұжырымдалық. Шекті сатылым  сомасын (6-баған) шекті шығындармен (7-баған) салыстырып көрелік. Өндіріс көлемі ұлғайған сайын сатылым көлемі шекті шығындардан басым болса, онда өндірісті және сатылым көлемін тауардың қосымша (шекті) бірлігі табыссыз ұлғайта беруге болады. Шекті шығындар шекті сатылым көлемінен басым бола бастаған сәттен бастап, өндіріс көлемін қысқартуға тура келеді. 2.3-кестеге байыппен қарасаңыз, шекті шығындар азайған сайын табыс көлемі арта береді. Сондай-ақ, шекті шығындар арта бастаған сәтте де табыс біршама уақыт, яғни шекті шығындар шекті сатылым көлемінен басым болғанға дейін, арта береді. Тек соңғы жағдай орындалған жағдайда ғана табыс тауардың әрбір келесі данасын өндірген сайын төмендей бастайды.

    Сонымен, кәсіпорынға барынша үлкен табысты  шекті шығындар шекті сатылым  көлеміне барынша жақын болғанда немесе тең болған жағдайдағы өндіріс  көлемі қамтамасыз етеді. Бұл нұсқа  өндірушіге ең жоғары субъективті пайдалылық – барынша үлкен табыс алып келеді. Осы ережемен толық келісе отырып, ең тиімді нұсқа деп әрқайсысы 840 теңгеден 6 бірлік сатылатын нұсқаны есептейміз.

 

3.3. Кәсіпорынның тиімді  баға стратегиясын  қалыптастыру 

     Баға стратегиясы дегеніміз –  бұл кәсіпорын үшін барынша үлкен  табысты қамтамасыз етуге бағытталған бірнеше баға нұсқаларынан тиімді бағаны таңдап алуын айтамыз. Баға қалыптасуының қазіргі таңдағы тәжірибесінде баға стратегияларының тармақталған жүйесі қолданылады. Оның жалпы бейнесі 2.1-суретте берілген. 

    Нарықтық  шегерімдер стратегиясы мәмілеге байланысты айнымалы және тұрақты шығындармен байланысты болады. Кәсіпорын тауарды сатуға байланысты мүмкін болатын шығындарды қарастыра отырып, тұтынушыларды тарту мақсатында нарықта әр түрлі баға шегерімде қолдана алады.

    Мезеттік  шегерімдер стратегиясы тұтынушылардың түрлі категорияларының сұраныстарына негізделе отырып қалыптасады. Мәселен, компьютерлік қызметтерді тұтынушы тұлға осы қызметтің лицензияланған немесе лицензияланбаған екендігіне қарап әр түрлі баға береді. Кәсіпорын мұндай жағдайларда қызметтің екі нұсқасы бойынша түрлі шерерімдер ұсына алады.

    Кездейсоқ шегерімдер стратегиясын ресми түрде  анықтау және болжамдау өте қиын. Мұндай шегерімдер көп жағдайларда  кезеңдік тауарларға (мысалға, қысқы  және жазғы киімдерге) немесе халықтың қазіргі жағдайдағы сән үлгісінде пайдаланатын тауарларына қолданылады.

    Нарыққа ену стратегиясы өндіріс көлемін  арттыру арқылы қаражаттар үнемдеуге  негізделеді. Кәсіпорын нарыққа  жаңа енген сәтте тұтышыларды  тарту үшін төмен бағалар ұсынып, нарықты игерген сайын өндіріс көлемін арттырып, баға қалыптасу саясатына өзгерістер енгізіп отырады.

    Тәжірибеге  сай стратегия кәсіпорынның өзінің бәсекелестерімен салыстырғанда жинақталған  тәжірибесінің артықшылықтарын  қолданумен сипатталады. Кәсіпорын  басқа тауар өндірушілермен салыстырғанда нарықтағы өзгерістерді бағалауға, соған сәйкес шешімдер қабылдауға аз шығындар жұмсап, тимімді баға саясатын қалыптастыра алады.

    Бағалармен  белгі беру стратегиясы өндірушінің  өзге бәсекелестер қалыптастырған баға механизміне тұтынушың сенімін  пайдаланумен түсіндіріледі. Кәсіпорын  нарықтағы басқа өндірушілер  қалыптастырған бағадан төмен немесе жоғары баға белгілеп, тұтынушылардың көзқарасын байқап алады, содан кейін қорытынды шешімдер қабылдайды.