Нарық шаруашылығы

lign="justify">    Маклер (нем. makler) – бұл биржаның мүшелерінің арасындағы келісімдерді жасауды белгілейтін және сол үшін мадақтар – куртаж алатын биржалық сауданың қатысушысы. Көбінесе маклерлер келісім шарттарды жасауды негіздейтін биржалардың қызметкерлері болып табылады.

    Дилер (ағ. dealer) – тауарлар мен бағалы қағаздарды өз атынан және өз  есебінен сататын жеке және заңды тұлғалар. Дилердің пайдасы сатып алу бағасы мен қайта сату бағасының арасындағы айырмашылықпен анықталады.

    «Өгіз» - бұл тауардың бағасының көтерілуімен ойнайтын сауданың қатысушысы: тауарды белгілі бір уақытта кейіннен қымбатқа сату үшін сатып алады.

    «Аю»  - бұл бағаның түсуімен ойнайтын сауданың қатысушысы.

    Биржа бір жағынан рыноктық экономиканың инфрақұрылымына кіреді, екінші жағынан  – кәсіпкерліктің дербес формасы  болып табылады.

    Енді, банк туралы айтайық. Ең бірінші банктер  ежелгі шығыста      (б.э.д. ҮІІ-ҮІ ғғ.)  пайда болған. Банктік істің ары қарайғы дамуы антикалық, содан кейін орта ғасыр дәуірінен белгілі.

    Ең  бірінші осы заманғы типтік банкі  – ХҮ ғ.басында Генуядағы қасиетті Георгий Банкі болатын.

    Қазіргі кезеңдегі банктер жеке кәсіпкерлік қызметтің ерекше түрі және қарыз капиталдарын бөлу мен қорландыруды іске асырады. Олар несие берушілер мен қарыз алушыны байланыстыратын қаржылық делдалдар ретінде қалыптасты.

    Банктер бастапқыда төрт негізгі қызмет атқарған:

1. несиедегі делдалдық;
2. төлемдегі делдалдық;
3. қор жинаулар мен ақшалай табыстардың таралуын жұмылдыру;
4. айналыс құралдарын құру (банкнот, чектер және т.б.)

    Қазіргі әлемде банктік кәсіпкерліктің ең кең  тараған формасы коммерциялық банк. Коммерциялық банктер несиелік операцияларды  іске асырады. Несиелік операциялар активтік және пассивтік болып бөлінеді.

    Пассивтік операциялар ақшалай қор жинаулар мен табыстарды жұмылдыруды көздейді, олар үшін банк салымшыларға проценттер төлейді.

    Активтік  операциялар – несие беруді қамтамасыз етеді, банк ол үшін процент алады.

    Пассивтің негізгі саласы салымдар (депозиттер) бойынша ерекшеленеді. Олар екі категорияға  бөлінеді: шұғыл және талап етуге  дейінгі салымдар.

    Шұғыл салымдар – бұл ертерек бекітілген мерзімдегі депозиттер (ай, 6 ай, жыл  т.б.). Шұғыл салымдар проценттері талап етуге дейінгі салымдарынан жоғары келеді.

    Талап етуге дейінгі салымдар ағымдық  және мерзімсіз деп бөлінеді.

    Банк  шоғырланған қаражаттардан өз резервтерін  қалыптастыруы керек, яғни салымшылардың  бірінші талабы бойынша ақша беру үшін қолма-қол активтерді қалыптастыру керек. Банктер шұғыл салымдарға көбірек ынталанған.

    Рынок қызметі. Рыноктың басымдылығы  мен кемшіліктері. Рынок келесі қызметтерді атқарады:

• делдалдық (рынок сатушылар мен сатып алушыларды біріктіреді);
• баға белгіленімі (сұраныс мен ұсыныс негізінде рынокта тауардың бағасы қалыптасады);
• реттеуші (пайдасы аз емес капитал саласынан одан да көп пайдасы бар салаға ығысады);
• ынталандырушы (сұранысы бар тауар өндіретін тауар өндірушіні ынталандырады);
• сауықтандырушы (экономиканы тиімсіз және керек емес шаруашылық қызметінен «тазартады»).

    Рынокта белгілі бір  басымдық пен кемшіліктер  болады. Рыноктың басымдылығы:

• ресурстарды тиімді бөлу;
• тіпті шектелген ақпараты бар кезіндегі оның жақсы қызмет ету мүмкіндігі;
• өзгерісті жағдайға жоғары нәтижелерді оңтайлы пайдалану;
• тұтынушы мен кәсіпкерлердің іс-қимылы және таңдау еркіндігі;
• тауар мен қызметтердің сапасын көтеру, әр түрлі тұтынуды қанағаттандыру қабілеті.

Рыноктың  кемшіліктері:

• өндірілмеген ресурстардың сақталуын қамтамасыз етпеуі;
• қоршаған ортаны қорғаудың экономикалық тетіктері жоқ;
• жалпы адамдық ресурстарды пайдалануды реттей алмайды;
• ұжымдық пайдалану қызметі мен өндіріс тауарларын ынталандырмайды;
• еңбек құқығы мен табысқа кепілдеме бермейді;
• ғылымдағы фундаменталды зерттеуді қамтамасыз етпейді;
• тек ақшасы бар сұраныстарды қанағаттандыруға бағытталған;
• осы инфляциялық үдерістерге тән тұрақсыз дамуға ыңғайланған.

 

    Сұраныс пен ұсыныстың  өзара іс-қимылы. Рыноктық тепе-теңдік. Сатушылар сатқысы келетін, тауар көлемімен, сатып алушылар алғысы келетін тауар көлемімен сәйкес келетін тауар бағасы ойдағыдай болғанда рынокта тепе-теңдік пайда болады. (7.3 – сурет).

    Баға  – Р рынокта ұсынылған тауар  көлемі, сұраныс берілген тауар көлеміне тең, бұл бағаның тепе-теңдігі  деп аталады. Басқа бағалар теңдестірілмеген деп аталады. Р₀ бағасына сәйкес келетін тауар көлемі Q₀ тауар көлемінің тепе-теңдігі деп аталады.

       Р Д

      Р₀

      7.3-сурет.

      S 

      Q₀ Q 

    Сұраныс пен ұсыныстың төрт ережесі бар:

1. Сұраныстың көбеюі теңдестірілген бағаның және тауар көлемінің тепе-теңдігінің де өсуіне әкеледі.
2. Сұраныстың азаюы теңдестірілген баға мен теңдестірілген тауар көлемінің төмендеуіне әкеледі.
3. Тауар ұсынысының өсуі теңдестірілген бағаның төмендеуіне әкеліп, тауар көлемінің теңдесуін арттырады.
4. Ұсыныстың қысқаруы теңдестірілген бағаның көбеюіне әкеліп, тауар көлемінің тепе-теңдігін азайтады.

      

Р₂ 

Р_{0                                                                               7.4.  рыноктағы дефицит және артық өндіру}

        _S Д

Р₁ 

            Q

                 Q 

    Егер  рынокта Баға Р₁ белгіленсе, (Р₀-ден Р₁ аз), онда сұраныс көлемі ұсыныс көлемінен асып түседі (7.4 – сурет). Мұндай жағдайда, рынокта тауардың тапшылығы орын алады(артық сұраныс). Егер баға тепе-теңдік деңгейінен жоғары болса (Р₀-ден Р₂ үлкен), сұраныс көлемі ұсыныс көлемінің деңгейіне жетпей қалады. Мұндай жағдайда, артық ұсыныс орын алатын болады (қайта өндіріс).