Нарықтық экономика

Объективті талаптарға жауап  беретін қаржылық жоспарлауды ұйымдастыру  оның негізгі қағидаттарын саналы есепке алуды қажет етеді. Отандық экономикалық әдебиеттерде қаржылық жоспарлаудың қағидаттарын анықтауда әр түрлі көзқарас бар. Алайда қағидаттар басқарудың бұл стадиясының  негізгі ережелері ретінде дамудың  барлық дәуірі, кезеңдері үшін бірдей болады. Өзгеретін жоспарлаудың қағидаттары  емес, тек оларды іске асырудың механизмі, өндіргіш күштерідің, ғылымның және көптеген басқа факторлардың даму деңгейіне  байланысты оның әдістері өзгереді.

Қаржылық жоспарлауда  тарихи мына ұйымдық қағидаттар қалыптасты: ведомстволық, салалық, аумақтық және предметтік мақсатты. Ведомстволық және салалық қағидаттар экономиканы  бір орталықтан басқарудың (оның қатаң, әміршіл әдістерімен) кезеңіне сипатты  болды.

Нарықтық қатынастар жағдайында аумақтық және предметтік мақсатты қағидаттар кеңінен қолданылатын болды. Аумақтық қаржылық жоспарлау әміршіл аумақтық бөліністердің қаржы ресурстарын  анықтауға мүмкіндік береді; ресурстар  ауқымын шаруашылық қызметтің нәтижелеріне тәуелді ғып қоюға көмектеседі; объектиті себептер бойынша ресурстардың тапшылығы жағдайында аймақтың қолайлы  әлеуметтік дамуын қамтамасыз ету үшін оларды орталықтандырылған қорлар арқылы қайта бөлу мүмкін.

Қаржылық жоспарлаудағы  предметтік мақсатты қағидат белгілі  бір экономикалық, әлеуметтік, экологиялық, мәдени және басқа бағдарламаларды қамтамасыз ету үшін қаржы ресурстарын нақтылы қалыптастыруға және пайдалануға бағытталған.

Қаржы жоспарларын жасау  негізінен үш кезеңнен тұрады: бірінші  кезеңде есеп беріліп отырылған  мезгілдің қаржылық көрсеткіштердің  орындалуына экономикалық талдау жасалады. Қаржылық көрсеткіштерді талдау өндірістік мәліметтермен өзара байланысты жүргізіледі. Мұның өзі қаржыларды толық жұмылдырудың себептерін ашуға, оларды пайдаланудың тиімділігі дәрежесін  анықтауға, ішкі шаруашылықты резервтерді  табуға мүмкіндік бреді.

Екінші кезеңде әлеуметтік және экономикалық даму жоспарлары мен  бағдарламаларының көрсеткіштері  негізінде кірістер мен шығыстардың  нақтылы түрлерінің есеп қисаптары  жасалады.

Үшінші кезеңде сметедағы  тапсырмалар және кірістердің баптары  үйлестіріліп, теңестіріледі. Егер қарастырылған  шаралар мен жоспарлы тапсырмалар  ақша ресурстарымен сәйкес келмеген жағдайда табыстар мен қорланымдарды  көбейтудің көздері іздестіріледі, оларды аса тиімді пайдаланудың жолдары  анықталады, ал кейбір жағдайда шығындардың  жеке түрлерін тікелей қысқарту қарастырылады.

1.2.Қаржылық жоспарлаудың  жүйесі.

Қаржылық жоспарлаудың негізгі  құжаты болып келетін қаржы жоспары  шаруашылық жүргізуші субъектілердің, салалардың, аймақтардың және жалпы  мемлекеттің ақшалай табыстары (кірістері) мен қорланымдарын құрудың және пайдаланудың жоспары болып табылады. Қаржы жоспары ұлттық шаруашылықтың  ресурстармен қамтамасыз етілуін көрсетеді.

Басқарудың барлық деңгейлеріндегі  жасалынатын саны көп қаржы жоспарларын  бір жүйеге келтіру үшін оларды көптеген белгілері бойынша сыныптаған орындар. Экономикалық әдебиеттерде олар негізгі  екі топқа бөлінеді: жиынтық және бастапқы қаржы жоспарлары.

Жиынтық қаржы жоспарлары жалпымемлекеттік қаржы ресурстарының  қозғалысын негіздейді, мемлекеттің  қаржы жүйесі жүзеге асыратын қайта  бөлу процестерін белгілейді.

Нысаны бойынша олар әрқашан  жиынтық жоспарлар болып табылады, бірақ бұл оның жалғыз ғана белгісі  емес. Сонымен бірге министрліктердің, ведомстволардың қаржы жоспарларының  да құрамалық сипаты болады, бірақ  олар қаржы ресурстарының қозғалысын тек нақтылы саланың, ведомствоның шегінде ғана жобалайтындықтан, олар бастапқы жоспарларға жатады. Жиынтық  қаржы жоспарлары ең алдымен өзінің мазмұнымен, ресурстардың объектісімен және сферасымен, жоспарлау әдістерімен  және арналымымен ерекшеленеді.

Қазіргі кезде жиынтық  қаржы жоспарлары жалпымемлекеттік, салалық, аумақтық жоспарларды кіріктіреді. Мыналар жалпымемлекеттік болып  табылады: мемлекеттің жиынтық қаржы балансы, мемлекеттік бюджет, республикалық бюджет, бюджеттен тыс қорлар.

Жиынтық қаржы балансы  деп орта мерзімді (бесжылдық) кезеңге  арналған дамудың жалпымемлекеттік болжамының қаржылық бағдарламасын  айтады. Оны жасаумен Қаржы министрлігінің, Ұлттық  банктің белсенді қатысуымен экономика және бюджеттік жоспарлау  министрлігі айналысады. Аймақтарда баланстын есеп қисаптарын аймақтық органдар жүргізуі тиіс. Жиынтық қаржы  балансында мемлекеттің, меншіктің  барлық нысанының шаруашылық жүргізуші  субъектілерінің ақша қорларын қалыптастырудың  құрамы мен көздері және ұдайы  өндіріс пен қоғамдық , қажеттерге (әлеуметтік мәдени шараларға, қорғанысқа, басқаруға) оларды пайдалану қамтып көрсетіледі.

Баланстың кіріс бөлігі мыналарды  кіріктіреді: таза табыс, тұтынуға салынатын  салықтар (қосылған құнға салынатын  салық, акциздер, кеден баждары), амортизациялық аударымдар, сыртқы сауда операцияяларының түсетін түсімдер, салықтар мен алымдар, қысқа мерзімді несиелендірудің  ресурстары, ұзақ мерзімді несиелендірудің  көздері.

Шығыстар бөлігінің аса  маңызды көрсеткіштері: экономиканы  дамытуға жұмсалатын шығыстар (күрделі  жұмсалымдарды қаржыландыру, айналым  қаражаттарының өсіміне жұмсалатын шығындар, мемлекеттік субвенциялар); сыртқы экономикалық операциялар жөніндегі  шығыстар; әлеуметтік мәдени шараларға  жұмсалатын шығыстар; басқару мен  қорғаныс шығыстары; қысқа мерзімді кредит салымдарының және ұзақ мерзімді кредит беруге арналған қаражаттардың  өсімі.

Жиынтық қаржы балансы  сөйтіп ұлттық шаруашылықтын қаржы  ресурстарын сипаттайтын қаржылық көрсеткіштердің жүйесі болып табылады. Жиынтық қаржы балансына қамтылатын көрсеткіштердің құрамы оның елдің  әлеуметтік экономикалық даму жоспарының материалдық және қаржылық үйласімдерінің теңгерімділігін қамтамасыз етудің тетігі болып табылатындығын көрсетеді. Бесжылдық мерзімге (жылдарға бөле отырып) жасаған кезде бұл баланс қаржы және ақша кердеит қатынастарын дамытудың ауқымы мен сипатын  алдын ала айқындайды. Жиынтық  қаржы балансы ірілендірілген көрсеткіштер бойынша оларды министраліктер мен  ведомстволарға нақтылы бекітусіз  жасалынадын. Мәселен, онда қарастырылған  таза табыстың сомасы субъектілер, яғни мекен жайлары бойынша бөлінбейді. Шығыстардада сондай. Бұл баланстың  көмегімен мемлекеттік бюджет пен  шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы жоспарларын жасау процесінде жүзеге асырылатын атаулы қаржылық жоспарлау  үшін негіз қаланады.

Дүние жүзінің барлық елдерінде  оперативтік қаржы жоспары мемлекеттік  бюджет болып табылады. Оны жасаудың керектігі мемлекеттің ақша ресурстарының  көздері мен ауқымын анықтаудың және жалпы мемлекеттік қажеттіліктерді  қанағаттандыру үшін оларды ұтымды бөлудің  қажеттігімен туындайды.

Мемлекеттік бюджет қаржы  жоспарлары мен болжамдары мен жүйесінде  бастысы болып келеді, өйткені  олардың қалыптасуы мен орындалуына  ол белсенді ықпал етеді, мемлекеттің  түрлі шаруашылық жүргізуші субъектілері мен және халықпен өзара қатынастарын айқындай отырып оларды үлестіреді. Бюджет белгіленетін жалпы мемлекеттік  экономикалық және әлеуметтік бағдарламаларды  орындауда, демек, мемлекеттің функциялары  оның ішкі және сыртқы саясатын жүзеге асыруда маңызды рөл атқарады.

Бюджет баланс нысанында  жасалады, онда ағымдағы кезеңде арналған елдің, оның аумақтарының экономикалық және әлеуметтік бағдарламаларына сәйкес бүкіл кірістері мен шығыстары  жоспарланады. Сонымен бірге түсім  көздерінің толық жиналуына бюджет қаражаттарының ұтымды бөлінуіне және бюджеттің тапшылықсыз теңестірілуіне баса назар аударылады.

Аса маңызды оперативтік  қаржы жоспары болып табылатын  мемлекеттік бюджеттің жиынтық  қаржы балансының бірқатар елеулі айырмашылықтары  бар. Онда мемлекеттің барлық кірістері  емес тек оның орталықтандырылатын  бөлігі қамтып көрсетіледі. Жиынтық  қаржы балансында мемлекеттің кірістері  мен шығыстары туралы мәліметтер ірілендірілген түрде бүкіл ұлттық шаруашылық бойынша келтіріледі, ал мемлекеттік бюджетте олар тәптіштелініп (нақтыланып) көрсетіледі. Бюджетте оған түсетін төлемдерінің нақты атаулары мен оларды төлеушілер, арналымы және оларды алушылар көрсетілген.

Шаруашылық жүргізудің социалистік  жүйесі мен қаржы жүйесі барлық буындарын  мемлекеттендірудің жоғары дәрежесі жағдайында мемлекеттік сақтандырудың жиынтық  қаржы жоспарлары мен әлеуметтік сақтандырудың бюджеті сияқты орталықтандырылған қаржы жоспарлары да жасалды. Мемлекеттік  сақтандырудың жиынтық қаржы  жоспары бұл ұйымның барлық ақша түсімдері мен тиісінше стихиялық  апараттарды ескерту мен және оның зардаптарын жою мен байланысты ұйғарылған шығындарды анықтайтын. Мемлекеттік  әлеуметтік сақтандырудың бюджеті  әлеуметтік сақтандыру қаражаттарын жасау  мен бөлуді жоспарлайтын. Ол кәсіподақ  ұйымдарының барлық ақша ресурстарының, кәсіподақтардың, республикалық және облыстық кеңестерінің бюджеттері, халықтың әлеуметтік қажеттерін, ВЦСПС-тың орталықтандырылған қаражаттарын біріктіреді.

Кей жылдары бүкіл ұлттық шаруашылықтың, жеке республикалардың жиынтық қаржы жоспарлары да жасалады. Оларда бюджет ресурстарынан, мемлекеттік  сақтандырудың қаражаттарының басқа  мемлекеттік кәсіпорындардың қаражаттары  есепке алынады.

Дамыған нарықтық экономикасы  бар елдерде бюджеттен басқа  жалпы мемлекеттік бағдарламаларды  қаржымен қамтамасыз ету, сондай-ақ барлық бюджеттен тыс қорлардың бюджеттері түрінде басқа да орталыұтандырылған қаржы жоспарлары жасалады. Көптеген елдерде әлеуметтік, табиғатты қорғау сипатындағы немесе басқа арнлымдардың маңызды шараларын қаржыландырудың  арнаулы көздері ретінде қалыптастырылады. Бюджеттен тыс қорлар, әдеттегідей, жалпымемлекеттік қаржы жүйесінің дербес буыны болып табылады. Айрықша көздер есебінен құрылады және өзінің ресурстарын функциялық міндеттерді орындауға жұмсайды. Сондықтан олардың қаржы жоспарлары ағымдағы жылға түсетін барлық түсімдер мен шығындарды анықтайтын құндық баланстар болып келеді.

Жиынтық қаржы жоспарлары тек қаржы жүйесінің буындары бойынша емес, сонымен бірге қаржы  ресурстары қозғалысының деңгейі бойынша  да: жалпымемлекеттік немесе жеке аймақтардың (республикалық және жергілікті) жоспарлыры болып ажыратылады.

Салалық (ведомтволық) қаржы  жоспарларының жүйесі материалдық  өндіріс салалары министрліктерінің (ведомстволарының) кірістері мен  шығыстарының балансын, өндірістік емес салалар министрліктерінің шығындарының құрама сметаларын, қоғамдық ұйымдардың және т.б. қаржы жоспарларын кіріктіреді.

Аумақтық қаржы жоспарларына мыналар жатады: аймақтардың жиынтық  қаржы баланстары, жергілікті бюджеттер, тиісті аумақтағы қоғамдық ұйымдардың және тағы басқа жоспарлары жатады.

Қаржы жоспарларының барлық түрлері өзара байланысты: мәселен, салалық жоспарлар ведомстволар қарасты ұйымдардың жоспарларын  біріктіреді; аумақтық, әдеттегідей, жалпымемлекеттік немесе салалық жоспарлардың бөлігі болып келеді. Мезгіліне қарай  қаржылық жоспарлау жылдық, ортамерзімді (үшжылдық, бесжылдық) және перспективалық болып бөлінеді. Қазіргі кезде  жоспарлардың жоғарыда аталған барлық түрлері бір және бесжылдық мерзімге жасалынады.

Шаруашылық баланстар  мен экономика теңдестігінің  бұзылуына, дағдарыстан туған шаруашылық органдарының іс-әрекет ету факторларының  екі ұштылығына байланысты бес жылдық және перспективалық жоспарлау нарыққа  өтпелі кезеңде қатаң шектелінген. Арналымына байланысты бес жылға  жиынтық қаржы балансы, бірқатар басқа жиынтық жоспарлар жасалуы  тиіс, мемлекеттік бюджеттің кірістері  мен шығыстарының негізгі көрсеткіштері  бойынша есеп-қисаптар жүргізілуі тиіс.

Бастапқы қаржы жоспарларының  саны жиынтық қаржы жоспарларына қарағанда едәуір көп және нысаны мен мазмұны әр түрлі. Бұл толып  жатқан, өзінң қызметі, ұйымдастыру  типі, басқару әдістері мен қаржыландырылуы  әр алуан шаруашылық жүргізуші субъектілердің, ведомстволардың қаржы жоспарлары. Бастапқы қаржы жоспарларының ортақтығы (бірлігі) олардың шаруашылық жүргізудің нақты субъектісінің ақша қаражаттарының жеке дара айналымын негіздеу қабілетінде  болып келетіндігі, осыдар барып  олардың айрықша арналымын бұл  объектінің кірістер мен шығыстарын, оның қызметінің қаржылық нәтижелерін  және қаржы ресурстары қозғалысын ортақтастыратын  тиісті қатынастарды анықтау.

Бастапқы қаржы жоспарларын  топтастырудың негізіне кірістердің, шығыстардың құрамы мен оларды есептеудің әдістемесіне, сондай ақ мемлекетпен  және ұдайы өндірістік процестің  барлық қатысушыларымен қаржылық өзара қатынастардың қалыптасуына ықпал жасайтын түрлі белгілер қойылуы  мүмкін. Оларға ең алдымен меншік нысандарын жатқызуға болады. Мәселен, мемлекеттік, жалгарлік, кооперативтік кәсіорындардың, акционерлік қоғамдардың, бірлескен шетелдік кәсіпорындардың, жеке меншік фирмалардың, қоғамдық ұйымдардың қаржы жоспарлары болып ажыратылады.