Нарықтық экономика

Нарықтық экономика мемлекеттік іріктеу.

Мазмұны

1 Толығырақ

2 Нарықтық экономика артықшылығы

3 Нарықтың маңызды элементтері

4 Нарықтық экономика үлгілері

5 Экономиканы мемлекеттік іріктеу факторлары

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Либералды қоғам.

Нарықтық Экономика, рыноктық экономика, базарлы экономика – еркін кәсіпкерлік, өндіріс құрал-жабдығына меншік нысандарының көптігі, нарықтық баға белгілеу, шаруашылық жүргізуші субъектілер арасындағы шарттық қатынастар, мемлекеттің шаруашылық қызметке шектеулі түрде араласуы қағидаттарына негізделген экономика, яғни тауарлар мен қызметтерді өндіру, бөлу, оны бағдарламалау және реттеу саласы нарықта біріктірілетін экономика.

 

Толығырақ

Рынокта бәсеке барысында  сұраным мен ұсыным, баға құралады. Сұраным мен ұсынымның өзара  әрекеті нарықтық экономиканың тиімділігін  қамтамасыз ететін тетік болып табылады. Баға кәсіпорындар мен тұтынушыларға  нарықта қалай әрекет ету керектігін – осы тауарды көп өндіру керек  пе, жоқ па оның шығарылымын қысқарту немесе тоқтату керек пе, жоқ па дегенді хабарлайды. Бағаның құралу тетігімен қатар рыноктағы бәсекеге ерекше назар аударуға тура келеді, яғни бір-бірімен бәсекелесуші бірқатар фирмалар (кәсіпорындар) болса және олардың бірде-біреуі баға белгілеу үдерісін басқара алмаса – олар тұтынушылар алғысы келетін және төлей алатын тауарларды өндіруге мәжбүр болады. Алайда тауарлардың белгілі  бір санаттары үшін баға тетігі жұмыс  істемейді (мыс., қорғаныс), кейде тауар  өндіруге жұмсалған барлық шығынды  көрсетуге дәрменсіз болады, демек, баға мен шығын оның қоғамдық нәтижесін  көрсетпейді. Нарықтың осы және басқа  кемшіліктері нақты өмірде ұдайы  кездесіп отырады, сондықтан “таза” нарықтық экономика, сұраным мен  ұсынымның қандай үлгісінде құрылса  да, болмайды. Нарық әрқашанда бірге  әрекет етуші кәсіпорындар мен монополиялар, түрлі ұйымдар, саяси өкімет тарапынан  араласу – реттеу арқылы толықтырылып, шектеліп отырады. Сонымен бірге  нарықтық шаруашылық пен баға белгілеу тетіктерін толық алып тастап, оның орнына экономиканы толық басқару  әкімш. және саяси шешімдермен шешілетін  болса, онда “таза” жоспарлы экономика  дейтін пайда болады.

 

 

 

 

Нарықтық экономика  артықшылығы

Бұл жүйенің артықшылығы  жұмыссыздықты толық жоюдың, ал жалақыға жұмсалатын шығынды қоса жаппай бақылау  арқылы табысты (пайданы) да қалағандай бөлуді іске асырудың мүмкін екендігінде. Екі үлгінің де – жоспарлы үлгінің  де, нарықтық үлгінің де – елеулі кемшіліктері бар. Егер нарықтық экономиканы  реттеудің түрлі нысандарын енгізуіне  тура келетін болса, онда жоспарлы экономиканың нарықтық тетіктерді енгізу жолымен  жоспарлауды “жұмсартуына” тура келеді. Батыс экономистерінің пайымдауынша, қандай да экономика аралас экономика  болып табылады және онда жоспарлы шаруашылықтың да, нарықтық шаруашылықтың  да белгілері бар. Қазіргі заманғы  нарықтық экономикаға тән сипат: көп жүйелілік, дамыған инфрақұрылым, мемлекеттің белсенді реттеушілік  рөлі, ресурстар қарқынды түрде үнемделетін  экон. өсу шарттары ретіндегі жоғары деңгейде дамыған технологияның  пайдаланылуы. Қазақстанның өтпелі экономикасының дүниежүзілік нарықтық экономикаға  тең құқылы жағдайда кіруі өркениетті және әлеум. тұрғыдан бағдарланған нарықтық құрылымды қалыптастыру жөнінен  ұзақ та жүйелі жұмыс жүргізуді қажет  етеді.

 

Нарықтың маңызды элементтеріне  нарықтық инфрақұрылым жатады. Нарық  тауар биржаларының көтерме және бөлшек сауда құрылымдарының құрылып, қызмет етуін талап етеді. Нарық  экономикасы әрекеттерінің механизмі  үш басты принциптерге негізделеді:

маржиналдық (шекті) талдауға;

балама тандау шығындарына;

экономикалық рационалдыққа.

 

Маржиналдық талдау принциптері негізінде нарық субъектілерінің іс-кимылы жүріп отырады. Олардың әрекеттеріне әсер ететін орташа емес шекті шамалар болады. Осының нәтижесінде нарықты тауарлармен толық қамту, нарықтық бағаның өзгеруі, нарық экономикасының бір жағдайдан басқашаға ауысуы бірте-бірте жүріп отырады. Жаңа шекті субъектінің пайда болуы нарық экономикасына, ондағы ұсыныс пен сұранысқа, мәнді әсер етпейді. Жетілген нарық жағдайында, яғни үлкен және үнемі болатын ұсыныс кезінде, шаруашылық жүргізушілер өте көп болғанда, олардың әрқайсының нарықтағы жеке үлес салмағы шексіз аз шамада болады. Маржиналдық бағыт нарықтық ортаның үзілмей қызмет етуін қамтиды деуге болады; сұраныс пен ұсыныстың күрт тербелуіне жол бермейді; тауар өндірушілер мен тұтынушылар тепе-тендік болмысын қамтамасыз етіп отырады.

 

Балама таңдау шығандарының припциптері. Балама таңдау шығындарына, тікелей шығындар жөне ресурстарды пайдаланудың, немесе, кәсіпкерлік әрекеттердің осыдан басқа, өзгеше әдістерінен бас тартудың салдарынан түспеген, табыстың және тікелей шығындардың жиынтығы жатады. Нарық экономикасының ерекшелігі мынада: барынша қолданылмаған мүмкіндіктердің варианттарының ішінен, ең ұнамсыз болса да, әйтеуір күмәнсіз табысқа жеткізетін варианты тандап алынады. Балама тандау шығындары принципі өндірушілерді, олардағы бар ресурстарды тиімді қолдануға ынталандырады.

 

Экономикалық, рационалдық принципі табыс пен шығындарды салыстырып отыруға негізделеді. Рационалдык тандау өзгеріп тұратын варианттардан жасалады. Осы варианттардың ішінен, мүмкін болатын пайда ең аз көлемде болса да, күмәнсіз табысты қамтамасыз ететін вариант алынады. Рационалдықтың критериі — табыс төтенше құқықтың болуымен байланысты. Фирма неғұрлым өзінің пайдасын көбейтуді көздейді, ал тұтынушылар — капиталды шектеп пайдалана отырып, барынша өздерінің қал-ахуалын жақсартуды көздейді. Нарық экономикасын осы аталған принциптер негізінде құру, тепе-тендік болмысына жетуді қамтамасыз етеді. Осы болмыс нарық механизмінің орталық проблемасы. Бұл жағдай екі қарама қарсы күштерді қолдануға негізделеді — бір жақтан, сұраныс пен ұсынысты, екінші жақтан, нарықтағы бағаны.

 

Сирек кездесу нарық экономикасының өте маңызды шарты болып табылады. «Сиректік» деген түсінік экономистер үшін өте маңызды методологиялық құрал, әсіресе тауардың пайдалылығын дәлелдеуде қолданылатын. Демек, шекті пайдалылық теориясында «сиректік» деген түсінік негізгі жөне ешқандай түсіндірме тілемейтін, физикалық ақиқат болып табылады. Сиректік мәселелерін зерттеу, белгілі бір тұрғыда кейбір игіліктердің тапшылығын дәлелдеуге мүмкіндік береді.

 

Классикалық мектептің өкілдері Д.Рикардо, А.Смит «сиректік» түсінігін құнмен байланыстырады. Олардын, айтуы бойынша сиректік еңбектің санымен қатар, тауардың құнын белгілейтін маңызды факторларға жатады. Осы замандағы нарықтық қатынастар теориясында «сиректіктің» түсінігі белгілі трансформацияға ұшырап отыр. Егер бұрын сиректікті табиғи және әлеуметтік факторлармен байланыстырған болса, қазір сиректік нарықтың қызмет ету мерзімімен байланыстырылып отыр. Сұранысы мол жаңа игілік бір мезетте және толығымен қажеттіліктерді қамтамасыз ете алмайды. Бүл үшін белгілі уақыт мерзімі қажет. Осыдан тұжырым: сиректігі мол болған сайын, осы игіліктің қажет санын өндіруге соншама мол уақыт керек.[2]

Қазіргі уакытта Қазақстанда барша шаруашылық жүргізудің экономикалық жүйелік қызметтерінің нарықтық үлгісі жасалуда. Осы жағдайда нарық экономикасы жоғары дамыған елдер қолданып отырған үлгілердің ерекшелігін білу өте қажет. Алдымен назарымызды барлық нарықтық жүйелер жөне олардың даму бағыттары тәуелді болатын жағдайларға көңіл аударайық:

географиялық орналасу;

табиғи ресурстардың бар болуы;

тарихи даму жағдайлары;

халықтың дәстүрі, әдет-ғүрыпы;

өндіргіш күштердің даму дәрежесі;

қоғамның өлеуметтік бағытгалуы.

Шаруашылық жүргізудің нарықтық шарттарының әр елдердің өзіне тән ерекшеліктері болады. Сонымен қатар барлық нарықтық үлгілердің ортақ көрсеткіштері болады:

меншіктің әр алуан формаларының болуы;

тауарлар мен қызметтерге көбінесе еркін баға болуы;

еркін бәсекенің дамыған жүйесі;

кәсіпкерлік әрекеттердің кең тарауы;

экономиканы мемлекеттік реттеудің белгілі жүйесі.

 

Қазіргі заманда қолданылатын нарықтық үлгілердің бірнешесін атап өтуге болады.

Американдық үлгі

Жапониялық үлгі

Неміс үлгісі

Шведтік үлгі

Француздық үлгі

Оңтүстік Кореялық үлгі

Қытайлық үлгі

 

Теориялық зерттеулерге сүйене отырып, ККП XVII съезі экономикалық реформа жүргізудің негізгі принциптерін белгіледі. Олардың бастысы: меншік құқын шаруашылық жүргізу құқынан ажыратыд, мемлекет секторындағы көсіпорындардың шаруашы лық іс-әрекетгерін жандандыру. Бұл үшін шаруашылық жүргізудің әр түрлі формаларын — кәсіпорындарды ұжымдар мен жеке адамдарға жалға беру, еркін сатуға кәсіпорындардың акциясын шығару — пайдалану көзделіп отыр. Кәсіпорындар арасындағы тікелей шаруашылык байланыстарды белсенді дамыту ұсынылады. Нарықтар жүйесін, оның ішінде қор, қызметтер, информация, техника және технология нарықтарын құруға үлкен мағына беріліп отыр. Шаруашылық жүргізудің нарықтық әдістеріне көшу, макроэкономикалық релеуді жетілдіру мен нығайтуды қатар жүргізу керек деген талап қойылып отыр.

 

Экономикалық реформалар ауылда өнеркәсіптің дамуын жандандырды. Өткен 10 жылда ауылда 80 млн. жұмыс орындары пайда болды.

 

Өнеркэсіптегі экономикалық өзгерістердің нәтижесінде, меншіктің әртүрлі формаларын және шаруашылық жүргізудің әрқилы әдістерін қолданудың негізінде жаңа шаруашылық механизмі пайда болды. Бұрынғыша жетекші рөл меншіктің қоғамдық формаларында сақталған. Демек, өнеркәсіп өнімдерінің 56% мемлекеттік секторда шығарылды, 36% — үжымдық кәсіпорындарда және 5% — жеке меншік секторында шығарылды. Жаңа механизм кәсіпорьшдарына жоспар шеңберінен тыс өнімдерді сатып алу, өндіру, сату мүмкіндігіне жол берді. Бұның нәтижесінде жоспардан артық өнімдер өндіру молайды. Кәсіпорындар жоспардан артық өндірілген өнімді ашық нарықта мемлекет белгілеген бағадан 20% қымбат дәрежеде сатуға мүмкіншілік алды. Осының барлығы экономиканы жандандыруға жол ашты. Ақырғы жылдарда Қытай өнеркәсіпті дамытуда дүние жүзіндегі ең жоғарғы дәрежеге жетті.

Экономиканың қандай жағдайлар  мемлекеттік іріктеуін объективті қажеттілігін қарайды:

1)Таза қоғамдық тауарлар  – бұл нарықтық экономикаға  бағынбайтын немесе нарықтық  экономиканың механизмдерінің ықпалын  қабылдамайтын қызметтер, тауарлар: мемлекет қауіпсіздігін қамтамасыз  ету, қоғамдық тәртіпті қамтамасыз  ету, мемлекетті басқару, азаматтардың  заңды құқықтарын қорғау, қоршаған  ортаны қорғау және т.б. жұмыстар  жатады. Бұл айтылған қызметтер  экономикада мемлекеттің араласуынсыз  іске асырылмайды.

 

 Себебі, нарықтық экономика  әрбір өндірістік ұжымның ең  басты міндеті өндіріс нәтижесінде  пайда келтіру. Пайда – бұл  өндіріс көзі. Әрбір өндірістік  ұжым жоғары аталған жұмыстар  жүйесін, біріншіден, бүкіл мемлекет  шеңберінде атқара алмайды. Екіншіден,  мұндай жұмыстар оны тікелей  қаржы жұмсауға қызықтырмайды.  Бірақ та , бұл қызметтер жалпы  халық үшін, жекелеген адамдар  үшін, осы қоғамның әлеуметтік  – экономикалық дамуы үшін, мемлекет  көлемінде өте қажет.Сол себепті,  бұл қызметтердің іске асырылуы  қоғам өмірінде мемлекеттік реттеудің  объективті қажеттілік екендігін  айқындайды.

2)Қоршаған табиғи орта  жер қойнауының байлығы, оларды  ұтымды, тиімді пайдалану. Осы  мақсатында мемлекет 3 бағытта жұмыс  шараларын жүргізуді талап етеді.  Олар:1) орталықтандырылған қаржы  көздері арқылы ағымдағы және  болашақтағы табиғи ортаны қорғау  шараларын іске асыру.2) шаруашылық  субъектілеріне табиғи ортаның  байлығын және қоршаған орта  нормаларын, нормативтерін, құқықтық  – әкімшілік шектеулерін белгілеу 3) табиғи ресурстарды тиімді пайдалануды  ынталандыру механизмін қалыптастыру  және бақылау

3)Орталықтандырылған әлеуметтік  шығындар. Іріктеу процесінде өндірістік  тиімділігі нашарлары жабылып,  жұмысшылары белгілі уақыт аралығында  жұмыссыз қалады, олар жұмыс тапқанша не істеулері керек? Қалай өмір сүрулері керек? Сонымен бірге қоғамның кәрі адамдары немесе мүгедектері қалй өмір сүруі керек? Бұл сұрақтарды шешу мемлекет мойнындағы негізгі жұмыстардың бірі және экономикаға мемлекеттің араласуын қажет ететін фактор. Бұл жағдайларды реттеуде мемлекет көз жеткізу тәсілін қолданады. Көз жеткізу тәсілінің нәтижесі әлеуметтік қамқорлық, көмек көрсетуді жанжандыру, ал екінші тәсіл нетижесінде түсімге, табысқа, салық мөлшерлерін белгілеудің құқықтық негізін белгілеу және мемлекеттің әлеуметтік бағыттағы шараларын орталықтандырып, қайта бөлумен қаржыландыруды іске асцыру.

4)Барлық экономикалық  жүйе дамуының мақсаты. Осы  орайда мемлекет қоғам мақсатын  анықтау, оның барлық жүйелерінің  даму жолдарын белгілеу. Олардың  іске асырылуы талдау, бақылау,  мемлекеттік реттеуді объективті  қажет етеді.

5)Экономиканың дамуына  жағдай жасайтын ақпараттық ағымда  қозғалысын қамтамасыз ететін  өндірістік инфроқұрылымдардың  кешенді дамуы