Нарықты мемлекеттік реттеу

Нарықты  мемлекеттік  реттеу 

    Мемлекет пен нарықтың өзара қатынасы нарықты қоғамда маңызды мәселелердің бірі, себебі бұл зерттеу және сегменттеу жүйеде мемлекет ерекше қызметтерді атқарады. Кез-келген елдің зерттеу және сегменттеу жүйесіндегі мемлекеттің ролі оның қызметі арқылы байқалады. Зерттеу және сегменттеу қызметтің түрлері өте көп, сондықтан оны топтап, негізгі блоктарға біріктіру қажет:

            Біріншіден, нарық  жағдайында мемлекет мына қызметтерді  өз мойнына алады: стратегиялық, зерттеу  және сегменттеу, құрылымдық, техникалық, әлеуметтік, демографиялық болжау мен  жоспарлау;

            Екіншіден, мемлекет иығына мемлекеттік кәсіпкерлік  қызметі жатады. Ол қоғамға қажет  мемлекеттік кәсіпорын мен өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымды жасайды. Олар: темір жол мен жалпы ұлттық шоссе жолдары, көпір, каналдар, газ  бен мұнай құбырлары, байланыс, аурухана, мектеп т.б. объектілер;

            Үшіншіден, нарықты  жүйе қалыпты қызметін қамтамасыз ету. Сатып алушы мен кәсіпкер мүдделерін қорғау, стандарт қызметін құру, өнім сапасы мен салмағын өлшеу, бәсекені қолдай отырып, нарықты зерттеу және сегменттеуда монополизмнің болуына барынша  күрес жүргізу, ол үшін белгілі құқықтық база жасалады. Мемлекет бұл жағдайда өзіне қоғамдық әрбір қызметін алғаны жөн;

            Төртіншіден, мемлекет дағдарысқа қарсы саясатты жасау  мен өткеру қызметін атқаруды бюджет саясатының көмегімен ұлттық табысты  үлестіру арқылы жүргізеді. Тұрғындардың толық жұмыспен қамтамасыз етілуін  қолдап, зерттеу және сегменттеуны тұрақтандыру қызметін жүзеге асырады;

            Бесіншіден, мемлекет тұрғындарды әлеуметтік қорғау жұмыстарын өзіне алады. Оларға-оқушылар, студенттер, зейнеткерлер, мүгедектер мен көп  балалы отбасын жатқызамыз.

     Нарықты реттеу тәсілдері-бұл мемлекет пен мекемелердің ұдайы өндіріс процесінде мақсатты бағыт беру әдісі.Ол нарықты маеханизм қызметіне қалыпты жағдайы қамтамасыз етуге әсер етеді. Реттеудің мұндай элементтері алғашқы рет бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде пайда болды.Реттеуші субъектілеріне байланысты реттеу тәсілін шартты түрде былай жіктеуге болады: мемлекеттік және мемлекеттік емес, ал нарықты тепе-теңдікке әсер ету әдісіне қарай-тікелей және жанама.

    Реттеудің тікелей тәсілі зерттеу және сегменттеу процестің өзіне және оның параметріне өктемділеу әсер етумен байланысты. Әдетте, олар белгілі объектіге бағытталып, адрестік сипатқа ие болады. Нарықты тікелей реттеу тәсіліне жиынтық сұраныс төлем қабілеттілігінің қалыптасуы үшін және халық шаруашылығы тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін орталықтан қолданатын әдістер жатады..

    Реттеудің жанама тәсілі негізінен адрессіз болғанымен, бірақ барлық шаруашылық субъектілеріне міндетті болады. Олар зерттеу және сегменттеу қызметтің жағдайы мен нәтижесіне әсер етумен байланыстырылады.

  Тікелей  және жанама тәсілдер арасындағы  шекара шартты түрде ғана. Нақты  өмірде олар араласып кеткен  және меншік типі мен объектіге  әсер етуіне байланысты жіктелген  күйде, әртүрлі тармақтарда қолданылады. 

Мемлекттік  реттеудің ең маңызды инструменттеріне мыналар жатады:

• Фискалдық саясат;
• Несие-ақша саясаты;
• Баға мен табысы реттеу саясаты;
• Әлеуметтік саясат;
• Сыртқы зерттеу және сегменттеу саясат;
• Әкімшілік реттеу;
• Қысқа мерзімді реттеу;
• Ұзақ мерзімді реттеу;
• Аймақтық реттеу.

            Фискалдық саясат мемлекеттік бюджетпен байланысты қаржыны реттеуді қамтиды. Ең алдымен оған мемлекеттік сатып алуды ұлғайту мен қысқарту, күрделі қаржы бағдарламасы, әлеуметтік төлемдер, бюджеттен жекелеген сала мен кәсіпорын үшін дотация мен субсидиялар, салық шаралары жатады.

Фискалдық саясаттың ең маңызды бөлігі салықты  реттеу болып табылады. Салықты реттеудің  ең кең тараған түрлері мыналар  болып табылады:

- кейбір  зерттеу және сегменттеу процестерді  ынталандыру мен шектеу мақсатында  салық ставкасын өзгерту.

- ставканы  өзгертпей сақтай отырып, салық  төлемі ережесін өзгерту.

-салық  жеңілдіктерін алып тастау немесе  ендіру.

            Несие-ақша саясаты.Келесі түрлері жие қолданылады:

- банктің  есептеу ставкасын өзгерту.

- эмиссиялық  банктегі міндетті минималды  салымның көтерілуі.

- «ашық  нарықтағы операциялар».

            Баға  және табыстарды реттеу саясаты. Фискалды және несие саясаты тәсілдері көбінесе баға мен табыстарды реттеуде тиімсіз құрал болып қалады.

            Әлеметтік сасат өзіне табысты индексациялау, төменгі өмір сүру деңгейін бекітуді қоса отырып, қоғамдағы кедей топқа көмек көрсету бағдарламасын жүзеге асыруға күш салады.

            Сыртқы  зерттеу және сегменттеу реттеуге мыналар енеді: мемлекеттің сауда саясаты, валюталық курсты басқару, сыртқы сауда тарифтер жүйесі, квота, лицензия.

            Әкімшілік реттеу әртүрлі бақылау шараларын жүзеге асырады. Олар арнайы кейбір оқшауланған салаларға байланысты қолданылады, мысалы, қоғамдық, қолдану салаларын реттеу, қор биржасы мен несие банк мекемелеріне әкімшілік бақылау, жеке бәсекелестіктің ережесін сақтауды бақылау.

            Қысқа мерзімді реттеудің негізгі мақсаты-бағаның тым қарқынды өсуімен күресу, инфляцияны тоқтатуға күш салу болады. Оны дефляциялық саясат деп те атайды. Ұзақ мерзімді реттеудің мақсаты зерттеу және сегменттеудің белгілі ұзақ өсу қарқынын қолдау, оны зерттеу және сегменттеу өсу саясат деп те атайды.