Шағын кәсіпкерліктің мәні, мақсаты, міндеті оның түрлері

Шағын кәсіпкерліктің мәні, мақсаты, міндеті оның түрлері

Қазіргі уақытта Қазақстанда жекешелендіру процесі аяқталып қалады. Мемлекеттік кәсіпорындардағы жекешелендіру негізінен ұзақ, шағын және орта кәсіпорындарды құру арқылы жүзеге асырылып келеді және олар кәсіпорын мүлкі қауымдасу түрінде немесе жеке түрінде иелік етуге құқық береді. Мемлекеттік экономиканың барлық салаларының орталарында шағын нарықтық құрылымдарды қалыптастыру дүние жүзілік шаруашылықтың даму бағытына сәйкес, өйткені дүние жүзінің барлық елдерінде әр алуан түрілі, әр салаға қатысты шағын бизнестің кәсіпорындары жұмыс істейді.

Қазіргі уақытта қазақстанның экономикасында ірі, орта, шағын кәсіпорындар, сонымен қатар жеке және жанұялық еңбек негізінде жүзеге асырылатын кәсіпкерлік іс қызмет көрсетуде. Кәсіпорындардың көлемінің ауқыдылығы – ол жұмыс істейтін саласының сипаты, технологиялық еркешеліктігіне ісінің әсер ету қарқынына байланыста. Кебір салалар жоғары капиталдық сыйдылықпен және елеулі өндіріс көлемімен байланысқан. Ал кейбір салаларда үлкен кәсіпорындардың қажеті жоқ.

Қазіргі заман экономикаксы әр түрлі көлемдегі өндірістердің күрлі үйлесімен сипатталады. Үлкен кәсіпорындар монополиялық құрылымдарға талапынады, ал кіші кәсіпорындар көптеген факторлардың әсерінің арқасында пайда болды.

Бір жағынан ғылыми-техникалық погрестің тұрақты бағыты- өндірістің шоғарлануы болып табылады.Өйткені қомақты материалдық қаржылықты, еңбек ресурстарын, білікті мамандарды жалдап игеруге ірі кәсіпорындардың ғана мүмкіндігі бар. Олар кең көлемді ғылыми-техникалық жұмыстарды жүргізуге мүмкіндік береді, маңызды өзгерістердің болуына ықпал етеді.

Екінші жағынан соңғы жылдары елеулі капиталды жабдықтар көлемін, жұмыскерлерді қажет ететін шағын және орта кәсіпорындардың өсіп кле жатқандығы байқалады. Шағын және орта кәсіпорындардың өсуі, әсіресе тұтыну тауарларын өндіру және тамақ өнеркәсібі салаларында қарқынды дамып келеді.

Шағын кәсіпорындардың үлкен өндіріспен салыстырғанда жергілікті нарықтарға жақын болуы, тұтынушылардың сұранысын тез орындауға бейімделуі жағынан бәрқатар артықшылығы бар. Үлкен фирмаға шағын болатын өнімді аз көлемде шығару, басқарудың артық тізбегін алып тастау, т.б, кіші өндіріске өндірістік және жеке тұтынудағы сұраныстың дифференциациясы мен жекеленуі ықпал етеді.

Өз кезегінде шағын және орта бизнестің дамуы- экономиканың дамуына оң ықпал етеді;бәсекелестік орта дамиды; қосымша жұмыс орындары пайда болады; құрылымдық қайта құру жанданады; тұтыну секторы кеңейеді. Кіші кәсіпорындардың дамуы тауар мен қызмет нарығының толығуына, экспорттық мүмкіндіктердің жоғарлауына, жергілікті шикізаттық ресурстарды пайдалануына алып келеді.

Шағын кәсіпорындардың көп болуы еңбектің қолданылу шегін ұлғайтуға, жұмысқа тұруға мүмкіндік береді.

Кәсіпкерлік істің кез келген түрінің дамуы негізінен екі жағдайда тәуелді: мемлекеттегі экономиканың жағдайы және кәсіпкердің өзіне берілген құқықты шаруашылық істі жүзеге асыруға қолдана алу мүмкіндігі.Бұл факторлар шағын экономиканың дамуына үлкен әсерін тигізеді.

Кәсіпорынның нарықтағы тандаған ісіне қарай шет мемлекеттердің экономикасында шағын кәсіпорындардың келесі түрлері ажыратылады: коммунанттар, патиенттер, эесплеренттер.

Коммунанттар- бұл топтағы шағын кәсіпорындар әдетте, жеке, қосалқы бұйымдар мен бөліктерді дайындауға маманданған, кейбір уақытта аралық құрастыруға қатысып тұрады. Бұл кәсіпорындар мердігерлік, кооперациялық байланыстар жүйелері арқылы ірі кәсіпорындармен өте тығыз байланыста болады. Осы кәсіпорындардың көмегімен ірі өндіріс өкілдері көмекші тиімсіз өндірістен босанады. Бұл топтағы шағын кәсіпорындар ірі кәсіпорындарға тәуелді және өздерінің арасындағы бәсекелестік деңгейі өте жоғары.

Патиенттер – бұл топтағы кәсіпорындар түпкі (дайын) өнімді шығаруға мамандаеған және шектеулі сұранысы бар шығын өткізу нарықтарына, жергілікті шикізат пен метериал көздеріне бағытталған. Бұлар тамақ өнімдерін, киім, аяқ киім жасап шығару, құрылыс жұмыстарын жүргізу. Олар ісі кәсіпорындарға тәуелді емес. Кейбір кездерде өнімінің сапасы жөнінде бәсекелесе алады.

Эксплеренттер – бұл топтағы кәсіпорындар қаупке бас тетігін немесе инновациялық кәсіпорындар деп аталады. Негізінен ғылыми-конструкциялық жұмыстармен, техникалық жаңалық ашуларды, коммерциялық игеруді, тауарлардың тәжірибелік партиясын өндірумен айналысады.

Шағын кәсіпорындар өз ісін халық шаруашылығының барлық орталары мен салаларында бір немесе бірнеше істі орындай отырып, бірақ кейбір істің жеке түрлерінің жүзеге асырылуы, мемлекеттік кәсіпорындарға ғана рұқсат етілетін, ал бірқатар тауарларды өндіру арнайы рұқсат қағазының (лицензия) негізінде жүзеге асырылатынын естен шығармау керек. Шағын кәсіпорын өз шаруашылық ісін жүзеге асыруда өндірілетін өнімді, пайданы (салық және басқа төлемдерді төленгеннен кейін) өз еркімен иелік ете алады.

Кәсірорындағы қаржы нәтижесінің жалрылама көрсеткіш ретінде көрсеткіш пайданы алып қарауға болады. Кәсіпорынның шаруашылық ісінің маңызды кезеңі- жоспарлау болып табылады. Шағын кәсіпорын өз ісін өзі жоспарлайды және өндірілетін өнімге, сұраныстың көлеміне қарай даму мүмкіндігін анықтайды. Сонымен қатар жоспарлау барысында кәсіпорынның өндірістік және әлеуметтік дамуының, жұмыскерлердің жеке кірісінің жоғарлауының қамтамасыз етілуінің керектігі ескеріледі. Жоспар негізін өнімді жұмысты, қызметті тұтынушылармен (сатып алушылар) бекітілген келісімдер және жабдықтаушылармен бекітілген келісімшарттар құрайды.

Еркін баға жағдайында кәсіпорын өз өнімін, жұмысын, қызметін және өндіріс қалдығын, нарықтық немесе келісімді баға бойынша, ал ҚР заңдарында көрсетілген жағдайда, мемлекеттік баға бойынша сатады.

Қаржы ресурстарының көзі ретінде кәсіпорынның ұйымдастыру-құқықтық формасына қарай пайда, амортизациялық бөлулер, құнды қағаздарды сатудан түскен құралдар, үлестік немесе басқа жарналар, несиелер және заңға қайшы келмейтін басқа түсімдерді жатқызуға болады.

Ақша құралдарын сақтау, есептік, несиелік және кассалық операцияларды жүзеге асыру мақсатымен кәсіпорындар кез келген коммерциялық банкте есепшот аша алады. Банк немесе оның бөлімшелері кәсіпорынның талап еткен, тіркелген жерінде есепшот ашуға міндетті.