1 – сурет. Ортаның бизнеске
макроықпалы
Экономикалық
факторлар Бизнесті мемлекеттік
реттеу
Ортаның бизнеске макро ықпалы
Әлеуметтік факторлар
Технологиялық
факторлар
Ресурстық факторлар
Ішкі немесе бақыланатын факторларға
кәсіпорын қызметіне байланысты
факторларды жатқызады. Енді әртүрлі
тәжірибесіне келейік.
АҚШ – ғы шағын бизнес .
Әдетте америкалық фирмалардың көлемі
жұмысшылардың санымен бағаланады: өте
ұсақ фирмалар – 20 адамға дейін жұмысшылары
бар, шағын 20-дан 99 адамға дейін, орташа
100-ден 499-ға дейін, ірі 500 адамнан көп (2
сурет). Көрсеткіштерді салалар бойынша
құрады: бөлшек саудада 100 жұмысшысы бар,
өңдеу саласында 500-ге дейін жұмысшылары
бар фирмалар шағынға жатады.
2 – сурет. АҚШ-ғы әртүрлі деңгейдегі
фирмалардың саны
Фирма көлемі Фирма саны
Ірі 1000
Орташа 134000
Шағын 2000000
Шағын кеңселер 3000000
АҚШ тәжірибесі көрсетіп отырғандай,
шағын бизнес ортаның өзгерісіне тез бейімделгіш.
Шағын кәсіпорындардың жаппай ликвидациясы
кәсіпкерлерге кері әсерін тигізбейді.
Жұмысшы күшінің және капиталдың территориялық
және саналық ағымы жақсарады, тұтынушы
сұранысының және жоғары өндіріс шағындарының
өзгеруіне өндіріс қимылының жеделдігі
жоғарылайды. Бір шағын кәсіпорындар жабылса,
екінші біреулері ашылады.
Қазіргі уақытта АҚШ халқының
53 % шағын және орта бизнес саласында
жұмыс істейді11. АҚШ тәжірибесі
шағын бизнес ірі өндірістің
өзгерістерге, жаңа міндеттемелерге бейімделуін
және икемділігін көтеретіндігін көрсетіп
отыр.
Енді АҚШ-та шағын кәсіпорындарға
мемлекет тарапынан көмекке келейік.
Шағын кәсіпорындардың қызметі
арнайы ұйымының – 1953ж АҚШ
Конгресі құрған шағын бизнес
әкімшілігінің құзырына кіреді. Сол жеке
сектордың құқықтық негізгі болып табылатын
шағын бизнес туралы Заң қабылданды. 1953ж
Эйзенхаур президент болған кезде елде
жұмыссыздық және инфляция болатын. Экономиканы
жандандыру үшін – шағын бизнес әкімшілігін
(ШБӘ) құрды. Ол өз қызметтерін дұрыс атқарды.
Қазіргі уақытта АҚШ-та шағын бизнесте
22 млн кәсіпорын бар, онда елдегі барлық
жұмысбастылардың 54 % қызмет етеді. Шағын
бизнес кәсіпорындарының өндіріс және
сату көлемі жалпы мемлекеттегі сату көлемінің
52 % құрайды, және 99,7 % кәсіпкерлер – бұл
шағын бизнес басшылары. Шағын бизнес
әкімшілігі - шағын кәсіпорындарға қаржылық
және кеңестік көмек көрсетеді. Басты
міндеті – шағын кәсіпкерлікті ұйымдастыру,
қолдау және өмір сүруін қамтамасыз ету.
ШБӘ өз қызметін басқа агенттіктер мен
комитеттер, соның ішінде қаржы, білім,
кәсіби ассоциациялар мен бірігіп отырып
жүзеге асырады. Мемлекет өнімнің ірі
тұтынушыларының бірі болғандықтан шағын
бизнес әкімшілігі шағын кәсіпорындарға
мемлекетпен мәміле орнатуға көмектеседі.
Әйел, мүгедек, ардагер – кәсіпкерлерге
ерекше назар аударады. шағын бизнес әкімшілігі
5 мың адам жұмыс істейді, оның 4 мыңы Вашингтоннан
тыс жерлерде. Ұйымның 10 аймақтық орталығы
және 66 территориялық бөлімшелері бар.
Олардың арасындағы байлаиыс аудан –
аймақ – орталық тізбегі бойынша жүзеге
асады. АҚШ-ғы шағын бизнес қоғамдағы ресми
белсенділікті сақтау үшін маңызды болып
табылады.
Америкалық тәжірибе көрсетіп
отырғанындай кәсіпкерлік еркіндігін
шектейтін кез келген үкіметтік
немесе басқа да шектеулер
ресми белсенділікті төмендетеді. Сондықтан
шағын бизнестің барлық мүдделері АҚШ
конгресінің бақылауында. Сонда да ерекше
ролді шағын бизнес әкімшілігі шеңберіндегі
жобалар ойнайды. Мысалы, шағын бизнеспен
айналысқысы келетіндер үшін арнайы қызмет
қарастырылған, олар тегін кеңестер береді,
конференциялар ұйымдастырады, кездесу
және семинарлар өткізеді. Оның үстіне,
шағын бизнес бизнес - инкубатордың бастауымен
ақпарат беру, кәсіпкерлерді оқыту және
оларға әр түрлі сұрақтар бойынша кеңес
берумен айналысатын орталықтар ұйымдастырылған.
Бұдан басқа, 1976 ж. арнайы шағын
бизнес мүдделер қорғайтын Адвокаттық
кеңсе құрылды, ол тікелей Президент
пен Сенатқа бағынады. Адвокаттық
кеңсе негізгі міндеттері:
- мемлекеттік заңдардың, жобалардың,
ережелер мен салықтардың шағын
бизнестің дамуына әсерін зерттеу.
- Шағын бизнеске әсер ететін
факторларға экономикалық және
статистикалық зерттеулер жүргізу,
шағын бизнес потенциалын бағалау,
шағын бизнес мәселелері мен
қажеттіліктерін зерттеу т.б.
Қазақстандық тәжірибеде шағын
бизнеске көмектесудің «инкубаторлық»
жобасын қолданған жөн. «Инкубатор» термині
алғаш кәсіпкерлікпен айналысушыларға
көмек көрсету мақсатында университет,
ұйымдар, кампаниялар, федералдық үкімет
органдары жандарына ашылған ұйымдарға
қолданылады. «Инкубатордың» басты міндеті
– шағын, әсіресе иннновациялық бизнесті
алғашқы қолдау. Инкубаторлар жанынан
құрылған кәсіпорындар тәжірибе жинайды,
одан ары даму үшін көмек алады, нарықтағы
өз орындарын бекітеді. Дамудың белгілі
бір деңгейіне жеткеннен соң, әдетте үш
жылдан соң, фирмалар бизнес – инкубаторлардан
шығып өз бетінше қызмет етеді. Ал босаған
орындарға бизнесті нөлден бастап жатқан
жаңа фирмалар келеді.
Әдетте бизнес - инкубаторлар бірнеше
жаңа бастаушы орналасқан арнайы
ғимараттарда орналасқан. Олар ғимарттар
мен құрал – жабдықтарды бірігіп қолданып
ғана қоймайды, сонымен бірге бизнес-инкубатор
көрсететін барлық қызметтерге, бизнес
кеңестерге қол жеткізе алады. Кейбір
қызмет түрі, аренда құнына қосылған, көрсетілетін
қызметтердің басқа түрлерінің бағасы
төменірек.
Бизнес – инкубатордың негізгі ресурстарына
келесілер жатады:
а) бизнес- инкубаторлар персоналы,
соның ішінде кеңес берушілер;
б) құрал – жабдықтар, соның
ішінде ұйымдастыру техникалары
(көшірме машиналары, факс, компьютерлер
т.б.);
в) бір жылға жалданатын ғимарттар
мен жиһаздар;
Бизнес – инкубатордың басындағы
тұлға – директор немесе атқарушы
директор.
Америка Құрама Штаттарындағы
бизнес – инкубаторлардың 90% жуығы
– бұл коммерциялық емес ұйымдар,
олардың басты мақсаттары жаңа
кәсіпорындар құру және дамыту.
Қазақстан экономикалық дамуының қазіргі
кезеңінде бизнес – инкубаторлардың құрылуын
әлі ертерек дейді. Өйткені бизнес – инкубаторлар
коммерциялық ұйымдар ретінде мемлекеттік
және мемлекеттік емес демеушілер есебінен
қаржыландырылады. Біздер үшін ең қиын
қаржы көздерін табу. Соған қарамастан,
АҚШ тәжірибесі көрсетіп отырғандай, бизнес
– инкубаторлардың клиенті – 90 % жуығы
жоғары эффективті кәсіпорындар болып
табылады. Бұл факт Қазақстанда бизнес
– инкубаторларды құруда маңызды болып
табылады. Инкубаторлар мақсаты және қаржыландыру
көздеріне қарай фирмалық, мемлекеттік,
университеттік және жеке деп бөлінеді.
Қазір бүкіл әлемде бизнес бизнес – инкубаторлар
шағын кәсіпкерлікті қолдаудың тартымды
әдісі болды.
Ұлыбританиядағы шағын бизнес.
Ұлыбритания тәжірибес көрсетіп отырғандай,
шағын бизнес, өндіріс көлемін ұлғайтуда,
тауарлар мен қызметтер ассортиментін
кеңейтуде, өнім сапасын көтеруде маңызды
рол ойнайды. Шағын бизнес адамдарға өзінің
творчествалық мүкіндіктерін көрсетуге
мүмкіндік береді. Ұлыбританияда шағын
кәіспкерліктің дамуына консервативті
үкімет саясаты – қаржылық жеңілдіктер,
кеңес беру қызметтері мен бизнес техникасын
оқытатын курстардың болуы ықпал етті.
Ұлыбританияда шағын кәсіпкерліктің
дамуының үш үлгісі бар: қызмет
масштабын кеңінен статус – квосын
сақтай отырып консервациялау; ресми белсенділікті
ақырын кеңейту; шағын кәсіпорындарды
орташаға, сосын ірі компанияларға өзгерту.
Көптеген зерттеулер көрсетіп отырғандай,
шағын кәсіпорындар иелерін біраз бөлігі
одан әрі өсуге тырыспайды. Олардың ең
басты мақсаты – тұрақтылықты қамтамасыз
ету.
Үкімет шағын бизнес саласына
жалпы кәсіпкерлік қызметтің
әлеуметтік – экономикалық шарттарын
қамтамасыз ету арқылы ықпал
етеді (салық салу, жекешелендіру,
еңбек заңдары саласындағы шаралар),
сонымен бірге әр түрлі экономикалық,
ұйымдық, құқықтық нормалар мен әдістерді
қолданды. 1991 ж. Ұлыбританияда ұсақ кәсіпорындарға
оларды басқару мәселелері бойынша көмек
беруге мамандандырылған фирмалардың
қызметінен зерттеу жүргізілді. Шағын
кәсіпорындардағы мәселелермен кеңес
берушілер танысып, кеңес берумен ғана
шектеліп қоймайды, сонымен бірге өз ұсыныстарының
фирманың жүзеге асуына ат салысады. Бұл
көмектің болуы және орта және шағын бизнестің
даму стратегиясының болуы бұл саланың
Ұлыбританияда гүлденуіне әкеледі.
Франциядағы шағын бизнес.
Кәсіпорындарды шағын фирмалар
категориясына жатқызудың кең
таралған қағидаларының бірі
– ондағы жұмысшылардың саны.
Мысалы, он адамнан аз жұмысшылары
бар фирмалар ұсақ болып табылады,
10-49 адамдар – шағын, 50-499 – орташа,
500 көп - ірі фирмалар. Экономикалық саясатты
жүзеге асырарда мемлекеттің мақсатттарының
бірі – шағын фирмаларды қолдау. Шағын
бизнеске ерекше жағдай жасау концепциясы
Францияда кеңінен тарады. Шағын бизнесті
дамыту үшін үкіметтен қаржылық, салықтық
және і\әкімшілік шараларды қосатын жоба
дайындалды. Француз үкіметі қаржылық
ынтаға көп көңіл бөледі. Ол жаңадан кәсіпорын
құруға, фирмалардың басқа аймақтарға
ауысуына, инвестицияның өсуіне, шағын
және орташа фирмалардың ынтымақтастығын
реттеуге арналған жеңілдіктерді ұсынады.
Мемлекет ұсақ және шағын фирмаларға несие
беретін бірқатар ұйымдар құрды. Оның
ішінде – аймақтық даму қоғамы, өнеркәсіптік
даму институты, жаңалық енгізуді қаржыландыратын
компаниялар және т.б. Францияда несиелерді
кепілдендіретін 50 жуық ұйымдар бар12.
80 жыл басында несиелерді кепілдеудің
Ұлттық қоры құрылды. Қор шағын және орташа
фирмаларды тәуекел капиталды ұсынатын
компапияның қарамағында. Ол шағын бизнеске
әр түрлі қаржылық ұйымдармен ұсынылатын
займдардың 65% кепілдеуді қамтамасыз етеді.
Қоғам шағын фирмаларға құрал алу үшін
және оны жұмыс бабында ұстап тұру үшін
қаржылық ресурстар бөледі.
Шағын және орташа кәсіпорындағы
жұмысшылардың жалпы саны 16 500 000
адам. Орташа және шағын кәсіпорындардың
орташа көлемі – 7 жұмысшыдан.
Шетелдегі француздық шағын және орташа
кәсіпорындар – 1400. Мемлекеттің жалпы
экспорт көлеміндегі шағын және орташа
кәсіпорындар пайдасына жүргізілетін
француз үкіметінің саясаты экономиканың
бұл саласына мемлекеттің қызығуын дәлелдейді.
Ол үкіметтің екі декретінде көрінеді:
- «Франциядағы ұсақ және орташа
кәсіпорындары» және «шағын және
орташа кәсіпорындардың пайдасына
37 шара».
Құжаттардың атының өзі мемлекеттің
шағын бизнестің дамуына қандай
маңыз беретінін айтады. Егер
алғашқы құжат қаржылық – экономикалық
қолдауды қарастырса, онда екіншісі ұйымдық
- әкімшілікті қарастырады. Ондағы ең басты
пункт болып тіркелу орталықтарында шағын
кәсіпорындарды құруға арыздарды қарастыруға
бұрынғы 5 күннен 24 сағатқа дейін қысқарту,
«шағын кәсіпорындарға даму банкін» құру
табылады, сонымен бірге әрдайым ірі банктер
және қаржылық ұйымдармен ынтымақтастықта
болу жағдайды жақсартуға және шағын кәсіпорындардың
пайдасына қаржыландыру тиімділігін ұлғайтуға
мүмкіндік береді. Оған мысал ретінде
территориялық орналастыру және аймақтағы
қызмет жөніндегі Делегацияны – DATAR келтіруге
болады, ол аймақтарда шағын және орта
бизнесті дамытумен айналысады. DATAR өндірістік
жобаларға егер олар келесідей міндеттерге
жауап берсе дотация бөледі:
1. Кәсіпорын территориялық құрылымның
жоспарына айрықша зонада орналақан болса
2. Кәсіпорынның қалпына келу жөніндегі
құрылған жұмыс орындарының саны
(алғашқы қызметінің 3 жылы – 20жұмыс
орны)
Жобаны қолдауда DATAR дотацияларға
үштен бірін жобаның басында
ұсынады, ал қалған бөлігін
– жобаны жүзеге асыру барысында
кезеңдік төлемдер жолымен жүзеге асады.
Франция Үкіметінің басқа шаралары өнеркәсіптік
меншік субъъектілеріне салықты қысқарту
қағидасын, өнеркәсіпті зерттеу және даму
орталықтарын құруды білдіреді.
Израильдегі шағын бизнес.
60 ж. бастап Израилде экономикаға үлкен
ықпалды акционерлік қоғамдар түріндегі
ірі кәсіпорындар көрсетті. Дәл осы сектор
үлкен табыс берді, бірақ 80 ж. аяғындағы
Шығыс Европа және КСРО елдеріндегі экономикалық
және саяси жағдайдың тұрақсыздану ірі
масштабты иммиграцияға әкелді. Осы кезде
Израиль Үкіметі алдында жаңа азаматтарды
жұмысқа орналастыру сұрағы туды. Соған
байланысты шағын және орта бизнесті дамытуды
жылдамдатты. Израиль тәжірибесіене келесідей
шараларды:
1. Технопарктердің қызмет ету
қағидалары бойынша технологиялық
«жылы жайларды» құру және дамыту. Технологиялық
«жылы жай» тәуелсіз заңды тұлғаны, фирма
немесе ассоцияцияны білдіреді. Ол қажетті
инфрақұрылымы, ғылыми – зертттеулер
құралдары, жұмыс жасау орындары бар кішкентай
ұжымдар біріктіреді. Оның қызметі жарғы
немесе қоғамдық комитетпен реттеледі.
Технологиялық «жылы жайлар» жаңадан
құрылған фирмаларды қолдайды. Кейде өнім
өткізу кезеңіне дейін жеткізеді.
2. Бизнес «жылы жайларды» құру.
Олар өз басқару органдары,
директорлар кеңесі және де
экономистер, заңгерлері, бухгалтерлер