Тауар қорларын басқару модельдері

1. Тауар қорларын  басқару  модельдері

 

      Тауар қорлары  - пайдалануға болатын, бірақ  уақытша қажетке жаратылмайтын  экономикалық ресурстардан тұрады. Мысалы, шикізат , сатуға дайындалған бұйымдар , машинаға қажетті бөлшектер т.б тауар қорларын құрайды.  
Өндірісте бұйымдарды шығару процесінде  қандай да бір тауардың түрі қажет болып, ол дәл уақытында табылмаса, онда дифицит пайда болады. Мүмкін өндіріс тоқтап – та қалуы мүмкін. Сондықтан мүмкіндігінше мұндай жағдайда  өндірісте болсын, тұрмыс та болсын болдырмауға  тырысу керек. Әрине, әр түрлі бұйымдарды қажетке жарар деп запастай берсе, оған сәйкес оны сақтауға төлейтін төлем ақы да көбейеді.

      Халықшаруашылық объектілерін материалдық ресурстармен  жабдықтау негізінен үш кезеңне  тұрады. Олар:

1. Жоспарлау
2. Өндіру
3. Өндірілген өнімді тұтыну.

      Көп жағдайлар да дайын өнім алғашқы  жоспарға сәйкес  келіп түскенде, оған  деген сұраным өзгеріп қалады. Не сұраным азайып, өнім толық өтпейді, не сұраным көбейіп, өнім жетпей қалады. Мұндай жағдайлар  сауда орындарының жұмысының тиімділігіне қатты әсер етеді. Бөлшек сауда орындары айға, кварталға, тіпті бір жылға бірақ шарт жасасып қояды. Ол шарттарда тауардың қай мезгілде, қандай мөлшерде  келіа түсуі, қаншама керектілігі көрсетілмейді, не қадағаланбайды. Тауардың мөлщері қай мезгілде келіп түссе де шарт орындалады деп есептелінеді. Мұндай жағдайлар көбінесе кооперптивтік саудада көп орын алған.  Сондықтан осы істі ұйымдастырудың ғылыми методтарына көңіл бөлу керек. Тауардың оптималдық запасын жасауда экономикалық – математикалық негіздіе жүргізсе, сауда орындарының жұмысының тиімділігі артатындығы сөзсіз.

      Қор жинау қажеттілігі мына факторлар  тудырады.

1. Тұтыну үздіксіз, ал тауарды жеткізу дискритті

2. Кездейсоқ ауытқулар ( екі тауар жеткізу     аралығындағы сұранымның         өзгеруі, тауар жеткізу мөлшері мен мезгіліндегі ауытқулар).

3. Келешектегі конъюктураның өзара ықтималдығы (сұранымның

    мезгілдік өзгеруі, өндірістің мезгілдік өзгеруі, алдағы бағаның өзгеруі).

      Кейбір  факторлар  тауардың қорын  көбейту, ал кейбіреуі қорды  азайту тенденциясын тудырады.

      Таурдың қорын азайту факторлары мыналар:

1. Тауардың қорын сақтауға кететін шығын
2. Қордың мөлшеріндегі ( кебу, буліну т.б) және сапасындағы ( тұтыну қасиеттерінің төмндеуі) шығындары.

3. Жатып қалған қордың құнының біраз бөлігін басқа тиімді іске жұмсағанда түсетін пайдадан айырылу.

      Қорды  басқару тауардың жеткізілу мөлшерін және оның мезгілін көрсету болып  табылады. Мұның өзге материалдық  өнімді тұтынушыларға жеткізуге  кететін шығындарды минималды етуге  тығыз байланысты. Осы мақсаииа жүргізілетін шаралардың жиынтығын қорды басқару стратегиясы деп атайық. Қорды басқарудың оптималды стратегиясының математикалық моделі қарастырылып  отырған реалдық жағдайға байланысты. Дегенмен, модельдердің негізгі элементтерін көрсетелік:

      Олар:

1. Жабдықтау  системасы
2. Тауарларға сұраным ( системадағы )
3. Қорды толықтыру мүмкіндігі
4. Шығындар функциясы
5. Әр түрлі шектеулер
6. Қорды басқарудың стратегиясын қабылдау.

 

2. Қорды басқару модельдерінің  классификациясы.

 

      Реальдық  ситуацияның көптігі қорды басқару есептерінің көптген варианттарын тудырады. Сондықтан оларды жүйелі түрде реттеу қажет. Классификациялау есептің мақсаты және оның қолданылатын математикалық аппараттары да ескереді. Реттеу алғашқы параграфта көрсетілген негізгі элементтерге сүйеніп жүргізіледі.

      Жабдықтау жүйесі тауарларды сақтайтын қоймалар жиынтығынан тұрады. Қоймалар арасында тауарларды алмасу операциялары орындалады. Шығындар функциясы әрбір қоймаға жеке- жек емес, бүкіл жүйеге бірақ құрылады да минималдандырылады.

      Жабдықтау жүйесі қоймаларда сақталатын тауарлардың номенклатурасына, сақталатын тауардың қасиеттерінің тұрақтылығына (бұзылмайтын немесе тез бұзылатын) және жүргізілетін операциялардыңмезгілдік сипатына қарай классификацияланады.

      Сұраным:

• стационарлық немесе стационарлық емес
• детериндік немесе стахостік
• үздіксіз немесе дискретті
• басқа тауарларға сұраным тәуелді немесе тәуелсіз болуы мүмкін.

      Дискретті сұраным жағдайында әрбір жекелегенталап өзінің мөлшерімен сипатталады. Талаптың көлем мөлшері тұрақты немесе айнымалы кездейсоқ болуы мүмкін.

      Қорды толықтыру талапта көрсетілген мезгілден әрқашанда кештеу орындалады. Мұның өзі әр түрлі кездейсоқ себептерден болады. Модельді оңайлатуға әртүрлі алғы шарттар қойылады.

1. ілездік жеткізу
2. жеткізу белгілі бір уақытқа кешеуілдейді.
3. үлестіру заңдылығы белгілі кездейсоқ уақыт интервалын жеткізудің кешеуілдеуі.

      Шығындар  функциясы қабылданған стратегияның тиімділік критериін жасайды  және сақтауға байланысты шығындарды транспотрттың және жаңа партияларға  заказ беру шығындарын, айып шығындарын ескереді.

      Шектеулер түрлері әртүрлі болып келеді. Қордың max көлеміне немесе салмағына, құнына кем шығу ықтималдығына т.б қойылады.

    Стратегия – партияның көлемі мен орындалу мерзімін анықтайтын ережелер-қолданбалы есептерде белгілі деп есептеледі де, есеп стратегияның параметрлерін (тұрақтыларын) табуға бағыттайды.

    Әрбір реалдық ситуацияда көтерме және бөлшек саудадағы қордың мөлшері, партияның  мөлшері мен жеткізу мерзімі  тұтынушылардың тауардың әрбір түріне деген сұраным деңгейіне байланысты анықталады. Ал сұраным деңгейін регрессиялық әдістер арқылы табады. 

3.  Жеткізуді белгілі бір уақыттқа кешеуілдеткен жағдайда бір қоймадығы біртекті тауарлар қорларын басқару. 

      Қоймалар  саны бірнешеу, олардың әрқайсысында тауардың бірнеше түрі бар, жеткізу  кездейсоқ уақытқа кешеуілдеуі  мүмкін.

      Ситуацияны  оңайлату үшін мынадай шарттар орындалады деп қарастырамыз:

1. тауарлар бір-біріне тәуелсіз жабдықтаушылардан   жеткізіледі.
2. айып шығыны барлық тауарлар түрлері бойынша қосылып есептеледі немесе                  бір жола жоқ.
3. стратегия параметрлеріне ортақ шектеулер қойылмайды немесе олардың әсері жоқтың қасы.
4. әрбір қойманың шығындарының қосындысы осы қойма бойынша қорды басқару критерий болады.
5. жеткізудің кешеуілденуінің ортақ квадрат ауытқуының кешеуілденуінің орта мәніне қатынасы аз шама.

 

4. Тауарлар қорын басқарудың детерминдік  моделі.

       

        Модельді құру үш этаптан тұрады:

1. Уақыттың қабылданған бірлігіне шаққандағы

    орташа шығындардың өрнегі табылады.

2. Модельдің айнымалылары арасындағы байланыстарды

     пайдаланып өрнектерді айнымалылар саны азайтылады.

3. Орташа шығындарды минималдандыратын

     айнымалылардың  мәндері анықталады.

      Тауарлар  қорының моделін құру үшін мынадай  жорамалдар жасаймыз:

1. қоймадағы сақталатын тауарлар бір топтікі болсын.

2. тауарға деген сұраным белгілі және уақыт бойынша бір келкі болсын.

3. қоймаға тауардың келіп түсуі тұрақты нормада (көлемде) қатал көрсетілген уақытта болсын.
4. қоймадағы операциялардың құны тауарды заказдауға және сақтауға кеткен шығындардан тұрсын.

      Белгілеулер енгізейік:

S – қоймадағы тауар қорының max деңгейі.

q – заказдалған бір партия тауардың көлемі.

Т – тауар қорының өзгеруінің уақыт интервалы.

С_х - тауарды сақтауға кететін бірлік мөлшерге шаққанда бірлік уақыт ішіндегі шығын (тауарды сақтау құны).

r – сұраным нормасы.

К – тауардың қоймаға түсу темпі.

U – қойманың бір өлшем сыйымдылығына сәйкес тауардың көлкмі.

Q – қойманың сыйымдылығы.

a – қойманың бір өлшем қосымша орнына бір өлшем уақыт үшін арендалық төлем.

б – қоймадағы тауардың қоры