Жетілмеген  бәсеке рыноктары. Абсолютті (таза) монополия рыногы

Таза монополия- бip фирма өнім өндіру жөнінен салада жалғыз ғaнa, оны ауыстыра алатындай басқа фирмалар жоқ. Өзге тән белгілер:              

1. Монополияның  өнiмін ауыстыратын басқа игілік  жоқ. Сатып алушының тұрғысынан бұл өнімге не игілікке басқа балама жоқ. Сондықтан сатып алушы осы өнімді монополистен сатып алуы керек немесе бас тартуы керек.               

2. Осы себептен  мұндай фирмаға жарнамамен айналасуға  қатты қажеттілік жоқ.Мысалы, таза монополист, бриллиантты сататын болса, мүмкін жарнамамен қызу айналасу арқылы бұл өнімге сұранысты одан ары арттыру үшін. Осының нәтижесінде көптеген адамдар бриллиантты сатып алады да, мысалы, демалыс орнына барудан бастартады.                     

 3.Егер жетілген бәсеке жағдайында жеке фирмабағаны бақылауды жүзеге асыра алмайды, ceбeбi әpбip фирма өнімдердің аздаған бөлігін өндіреді. Ал, таза монополист бағаға билік етеді, оны бақылауды жүзеге асырады, себебі ол барлық ұсынысты бақылайды. Яғни,  таза монополист фирманың өніміне сұраныс көлемінің қисығы төмендеп бара жатса, ондай жағдайда монополист  ұсынатын өнім көлемін қысқарту арқылы бағаға әсер ете алады.              

  4.  Таза монополистің тікелей бәсекелесі жоқ болғандықтан бәсеке де болмайды. Оның басты себебі - осы салаға енуге күшті тосқауыл қойылған. Ондай тосқауылдар экономикалық, техникалық, заңдық немесе басқаша болып, жаңа бәсекелестерді салаға енуге жол бермейді. Сол себебтен мыны тосқауылдарды қарастыруға болады: өндіріс ауқымының өсуіне байланысты болатын үнемдеу, шығындарды азайту,  табиғи монополистер; Үкіметтің патенттер мен лицензияларды беруі:  маңызды шикізат түрлеріне жеке меншіктің болуы, теріс бәсеке.              

 Айтылған  жағдайларды ескре отырып  біз ары қарай  монополия  рыногы жағдайында баға мен өндiрiс көлемiне байланысты міңез-құлықты  анықтауымыз керек.  Мұндай талдаудың басты шарты ретінде  біз  монополист фирма пайдасын неғұрлым ұлғайту үшін өндіріс көлемін  өзінің  шығынына және сұранысқа байланысты анықтай алады деп санаймыз. Тағыда біз таза монополист және таза бәсекелік сатушының арасындағы шешуші айырмашылық рыноктық сұраныспен байланысты болатындығын ескеруіміз қажет.   Алдыңдағы тақырыптан білетініміз: бәсекелі фирма нарықтық  бағаны қоя алмайды, бірақ оған икемделе  алады. Сатушы мұнда - баға алушы болып шығады және жетілген созымды (икемді) сұраныспен кезігеді. Түптеп келгенде, бәсеклік сатушы үшін шекті табыс тұрақты және өнімнің бағасына тең болады. Ал, мононополистің сұраныс қисығы жетілмеген бәсеке жағдайында бұдан мүлде басқаша сипатталады.  Ол салада жалғыз болғандықтан, оның сұраныс қисығы немесе сату көлемі  сол саланың сұраныс қисығы болып келеді, сонымен қатар,  созымды (икемді)  болмайды, яғни, керісінше, төменге қарай көлбейді. Осыған байланысты үш салдар тууы мүмкін. 1. Баға  шекті табыстан жоғары болады. 2.  Монополист бір уақытта бағаның деңгейін және өнімнің көлемін анықтауы керек. 3. Бағалық созымдылық.    

Монополияның  экономикалық тиімділігін және теріс шығындарын  қарастыру арқылы қоғамның бұл мәселені қалай шешуге тырысатындығын көрсетуіміз керек. Өйткені экономистердің арасында таза мономполия қаншалықты ғылыми-техникалық прогресске, инновациялық дамуға алып келетіні жөнінде ортақ пікір жоқ. Сонымен қатар,  монополияның әлеуметтік шығындарға алып келетінің ескееруіміз қажет.   Үкімет монополияны реттеу арқылы  мұдай шығындарды болдырмауға немесе азайтуға тырысуы керек. Ол үшін «қоғамдық оптималды баға» қалай қалыптасатының қарастыру қажет.

Алайда монополияға  қатысты мемлекеттік саясатты, онымен жүргізілетін "күреске" ғана телуге болмайды. Экономикалық қызметтің кейбір салаларында монополистің өз кәсіпорнын өзара бәсекелі бірнеше кәсіпорындарға "бөлуі" немесе сондай өнім шығаратын "қапталдас" фирмаларды ұйымдастыру экономикалық  тұрғыдан  тиімді  емес. Себебі   бұл   өндірістің  өнімге немесе көрсетілетін қызметке жұмсалатын шығындарын көбейтуі мүмкін. Мұндай жағдайлардың мысалдарын қала шаруашылығынан табуға болады. Өзара бәсекелесетін екі метрополитенді қапталдастыра құрудың қажеті бар ма? Сірә де, керегі жоқ, өйткені ондай жағдайда бір жолаушыны тасымалдау шығыны көбейеді. Осындай себепке орай электрмен немесе газбен қамтамасыз ететін қапталдасқан өзара бәсекелестегі жүйелерді құрудың да ешбір жөні жоқ. Мұндай жағдайларда "табиғи" монополия орын алады деп жүр. Әдетте мемлекет табиғи монополиямен күреспейді, оны реттейді, оның ішінде олардың өнімдері мен қызметтеріне белгіленген баға қою жолымен де реттейді. Кейбір жағдайларда мемлекеттің жекеленген экономикалық субъектілерге монополиялық құқық беруі экономикалық тұрғыдан дұрыс та. Яғни, мемлекет кейде монополиямен "күреспейді", қайта оны колдан жасайды. Мысалы, мемлекет өнертапқыштың ашқан жаңалығына қажетті меншік құқығын заңды түрде ресімдеп,   оны қорғайды. Өнертапқыштың рүқсатынсыз және оған сыйақы бслгілемейінше ол жаңалықты пайдалануга ешкімнің де құқы жоқ. Әрине, өнертапқыштың монополиясы ашылған жаңалықты практикада кеңінсн қолдануды тежейді. Алайда, бір есептен мұндай тәртіп жаңа және өте тиімді өнертабысқа деген қуатты материалдық ынтаны тудырады.                

Шерман Дж.- “Шерман заңы” деп аталатын заң жобасының авторы.  "Антитрест заңы" трест түрінде немесе басқадай  түрлердегі бірлестіктерді,     сондай-ақ  сауданы  шектеугебағытталған қандай да болмасын келісімдерді заңсыз деп жариялады.

Баға дискриминациясы – бірдей тауарлардың әр түрлі тұтынушыларға әр түрлі бағамен сатылуы ( тұтынушының төлем қабілетіне байланысты).

Баға дискриминациясы  мынадай жағдайда пайда болады:

• егер де сатушы жоғарғы дәрежелі монополиялық  билікке ие болып, өндірісті басқарып, қадағалай алса;
• егер нарықты сегменттеу мүмкін болса, тұтынушыларды бірнеше топқа бөліп, сұраныстың баға бойынша  икемділігінің  әр түрлі дәрежеде болса;
• егер де, тауарды төмен бағамен сатып алған субъект, оны қымбат бағамен сата алмаса;

Баға мынаған  қатысты әр түрлі болуы мүмкін:

• тауар мен қызмет сапасы
• тұтыну көлемі ( оптылы сатып алатын тұтынушыларға жеңілдіктер)
• тұтынушы табысы, егер сатушы оны білсе;
• тұтыну уақыты ( күндіз, түнде, демалыс күндері және т.б.

Сондықтан бірдей тауардың бірнеше тиесілі бағасы болады, әр түрлі баға шығындар шамасына байланысты емес.                                                                                                                                                                                                                                                                                                           
 
 

Теориялық тұрғыда  бұның мүмкіндігі шамалы процесс  сияқты, ал практикада мұндай жағдайлар  жиі кездеседі. Бұл  - кинотеатрға билеттің түнгі және күндізгі бағасы, мұражайға – балалар, жасөспірімдер, үлкендерге арналғанбилет бағасы және т.б.

Мысалға, музейге  кедушілерді екі топқа бөледі: қазақсатнық азаматтар және шетел  азаматтары,. Қазақстандық азаматтардың өзі үшке бөлінеді: балалар, студенттер, үлкендер. Сонымен музейге  келушілер тобын  4-ке бөлінеді.

Әр топқа байланысты арнайы баға тағайындалады, балалар  – Р, студенттер – Р1, үлкендер –  Р2,  шетел азаматтары – Р3. Мұнда дискриминациялық бағаны тағайындап отырған фирма тұтастай тұтыну шығынын жабуға тырысады. Баға шекті табыспен тең болғандықтан, шекті табыс қисығы сұраныс қисығымен сәйкес келеді. Сондықтан монополист күнделікті пайда табып қана қоймайды (АВСРмон) таппайды, сонымен бірге қосымша пайда түсіреді Rмон АРmax.     
 
 
 

Монополист жетілген бәсеке саясатын жүргізу нәтижесінде  тұтынушы ұтымын  түгелдей иемденіп алады. Бірде-бір тұтынушы ұтым ала-алмайды, себебі моноплист сатып алушының әрқайсысына төлей алатын ең жоғарғы деңгейдегі бағаны белгілейді. Сондықтан, тұтынушы ұтымы түгелімен  монополистке пайда ретінде келіп түседі. Мемелекеттік басқару ұжымдары бағалық дискриминация саясатына өте қатаң қарамайды, себебі монополистер бұндай саясат жүргізе отырып өнім шығару көлемін ұлғайтады.

Монополиялық  биліктің көрсеткіштері. Біз алдында атап өткендей, монополиялық билік фирманың өніміне сұраныс икемдігінің кері шамасы болып табылады (1/Е). Осы тұжырымға сүйене отырып, А.П. Лернер 1934 жылы келесі индескті ұсынды.                                       

Pm - MC                   

Il  = —————— = 1/E                                                                

Pm  

Мұндағы,    Il  - монополиялық биліктің Лернерлік индексі                    

Pm– монополиялық  баға                   

MC– шекті  шығындар                   

 Е - өнімге  сұраныс икемділігі

Жетілген бәсекелестік жағдайда МС = Р болғандықтан, Il  = 0. Ал егер,

Il  оң  шама болса (Il  > 0), онда фирма монополиялық билікке ие осы көрсеткіш неғұрлым жоғары болған сайын монополиялық билік көрсеткіші соғұрлым көп болады. Алада, бұл көрсеткішті есептеу нақты шекті шығындарды есептеудің  кезіндегі қиыншылықтарға  байланысты өте қиын болады. Сондықтан тәжірбие жүзінде шекті шығындарды орташа шығындармен алмастырады. Осы кезде алдыңғы формуланы келесідей жазамыз:     

                                P - АС           

         Il  = ——————                                   

P  

Егер, біз формуланың алымы мен бөлімін көлемге  көбейтсек, онда формуланың алымында пайданы, ал бөлімінде жалпы табысты жазамыз:                                             

(P – АC)*Q          

          Il  =  ——————   =   П/TR                                                       

P*Q

Сонымен, Лернерлік  көрсеткіш жоғарғы пайданы монополияның көрсеткіші ретінде қарастырады. Белгілі  бір деңгейді бұл әділ баға біру, ал кейбір жағдайда жоғарғы ықпалды монополиялық биліктің жалғыз ғана көрсеткіші бола алмайды. Бұл жағдайда экономикалық және бухгалтерлік пайда расындағы айырмашылық өте үлкен болса, яғни өзіндік капиталға  жұмсалынған шығындар ескерілмесе, әсіресе капиталы ауқымды салаларда табысты,  жұмыс атқарушы бизнесменнің кәсіпкерлік қабілетіне  төлем, жоғарғы тәуелділікті  операциялар ескрілмесе.

Монополиялық  биліктің көрсеткіші ретінде нарықтық концентрация деңгейін анықтайтын көрсеткіш  те қолданылады. Бұл көрсеткішті ұсынған Хиршман индексі деп аталады. Көрсеткішті есептеу үшін фирма өнімінің саладағы меншікті салмағының деректері қолданылады. Сонымен, фирманың  өнім саласындағы  меншікті салмағы көп болады.  Барлық фирмалар ең көбінен азына сарылады.                  

 І нн  = S1² + S2²+  S3²  +…………………….+ Sn²  

Мұндағы,  І нн  - Хиршман индексі, S1 – ең ірі меншікті салмағы, S2 – көлемі, Sn – ең кіші фирманың меншікті салмағы.

Егер, салада тек  қан бір фирма жұмыс істесе, яғнм таза монополия, онда S1 = 100%,  ал І нн  = 10,000 тең болады. Егер салада 100 бірдей фирмалар болса, онда  S1 = 1%, ал І нн  = S1² * 100 = 100.

АҚШ-та жоғарғы  монополия  Хиршман индексі  бойынша 1800-ге тең. Бұл индекс антимонополиялық тәжірбиеде кеңінен қолданылады, алайда бұл индекс  отандық нарықтағы шетел фирма өнімінің меншікті салмағы ескерілмесе,  жағдайды толық ашпайды.

Монополистің  өнім өндіруді шектеуге тырысады деген тұжырым дұрыс емес. Саланың монополизациялануы шығын мен сұраныстың өзгеруіне әкеледі. Шығынға екі  қарама-қарсы фактор әсер етеді:                  төмендетуші және жоғарлатушы.  Төмендетуші, өндіріс масштабының өсуіндегі оңтайлы эффектіні толық монополияны  қалыптастыру элементінің  бірі деп қарастырға және қолдануға болады. Басқа жағынан, оны көтеру тенденциясы да орын алады, ол басқарудағы  бюрократияның күшеюіне, ал инновациялық тәуекелділіктің  төмендеуімен сипатталады. Бұл тенденцияны  Х.Лейбенстай Х-тиімсіздік деп атады.

Лейбенцтің айтуы  бойынша, х-тиімсіздік  өндірістің кез келген көлеміндегі фактілі шығындардың  жалпы орташа шығындардан көп болғанда пайда болады.

Жетілген бәсекеде х-тиімсіздік болуы мүмкін. Бұл жағдайда фирма өндіріс көлемін, шекті  және орташа шығындардың  жанасу нүктесіне дейін, ал а-суретте минимум АТС-ға  (А-нүктесіне) дейін өндірі алады. Егер нақты шығындар минималды АТС-дан көп болса (АВ), онда өндірісте х-тиімсіздік пайда болады.  Еркін бәсекелестікте бұндай жағдайдың болуы сирек, өйткені ол фирманың  жұмысты  тоқтауына әкеледі. Ал монополиялы жағдайда х-тиімсіздік мүлдем басқа сипат алады,  өндіріс көлемі Qc –тан         Qm – ға  дейін азаяды, х-тиімсіздік (СD кесіндісі) артады.                 

Қорытынды

1. Таза монополия – салада тек бір фирма үстемдік ететін және фирма мен саланың шекаралары сәйкес келетін жағдай.
2. Жетілген бәсекелестіктің кемдегенде бір белгісі сақталмаған бәсекелестік жетілмеген бәсеке деп аталады.
3. Монополист –сатып алушының монополист – сатушымен кездесуінде екі жақты монополия пайда болады.
4. Монополияға қарсы заң бәсекелестік нарықтық экономиканың мақсаттары мен қоғамның барлық мүшелерінің мүдделерін қорғаудың ең тиімді құралы.
5. Баға дискриминациясы –бірдей тауарлардың әр түрлі тұтынушыларға әр түрлі бағамен сатылуы ( тұтынушының төлем қабілетіне байланысты).