Жұмыссыздықтың теориялық негіздері

                                             Мазмұны .

Кіріспе.....................................................................................................   3

1 бөлім.     Жұмыссыздықтың теориялық негіздері.

1,1. Жұмыссыздық   және  жұмысбастылық .........................................   5

1,2. Жұмыссыздық  түрлері  және  олардың  себептері ......................  11

11 бөлім. Қазақстан   Республикасындағы   жұмыссыздықты    талдау .

2,1.Жұмыссыздық  көрсеткіштері .Жұмыссыздық ұзақтығы ..............15

2,2. ЖҰӨ   және  Оукен  заңы ................................................................ 19

2,3.  Еңбек   нарығы ................................................................................. 21

111 бөлім. Халықты  жұмыспен  қамту  саясаты .

3,1. Жұмыспен  қамтудың  қазіргі  және  бұрынғы  теориясы .............25

3,2  Халықты  жұмыспен  қамту  туралы............................................... 29

    Қортынды...................................................................................................32

Пайдаланылған  әдебиеттер.....................................................................34

                              Кіріспе                                                          

       Қашанда  өзекті  мәселелердің  бірі  жұмыссыздық – еңбек  нарығының  бөлінбес  элементі . Дегенмен ,  экономиканың  тұрақтылығы  еңбек  нарығында  жұмысқа  деген  сұранысты  тудырады . Жылдан – жылға  жұмыссыздық  деңгейі  әр  қилы  болып  келеді .Бір  жылы  жұмыссыздық  деңгейі жоғары болса , келесі  жылы төмен  болады . Бұған  себеп  не ?  Бұл  мәселеде  көптеген себептерді  алға  тартуға  болады . Ол :мемлекеттің  экономикалық  деңгейі ,  халқымыздың  әлеуметтік  жағдайы , білім  деңгейі , инфляция , жұмыс  орындарының  аздығы  немесе  жұмысшыларға  қойылатын  талаптардың  жоғарылығы , қатаңдығы , тіптен  еңдек  шартының  өзі  де  жұмыссыздықтың  туындауына  әсер  етпек .

         Қазіргі  таңда  жоғары  білімі  бар  немесе  жоғары  оқу  орнын  тамамдап ,  өз  мамандығы  бойынща  қызметтерге  орналаса  алмай  жүрген  азаматтар  қаншщама .  Бәрінен  де  күрделі  жағдайға  келіп  тірелетін  оқу  орнын  жаңа    бітірген  жас  мамандар . Өз  мамандықтары бойынша  жұмысқа  орналасқан  болса ,  бұрын  соңды  жұмыс  істеген  өтілі  қажет  етіледі . Осыдан  барып  адамдардың  ағайын – туыс , жора – жолдас  арқылы  пара  беру  көмегімен  жұмысқа  орналасу  жолдары  пайда  болады .

   Басқа   қаладан  немесе  ауылды  жерлерден  келгендері  жұмыс  таба  алмаса  өз  жерлеріне  қайтып , бірнеше  жыл  бойы оқып , ауыр  еңбекпен  алған  дипломдары  жарамсыз  болып  қалады . Ал енді  біреулері  өз  мамандықтары  болмаса басқа  жұмыстарға  орналсып ,  өлместің  күнін көреді . Осыдан  барып жоғары  арнайы  мамандығы  бар  жастардың  мейрамханаларда ,

автокөлік  жуу ,  тағы  сол  сияқты  жерлерде  жұмыс  істеп  жатқандары  жиі кездесті .

          Нарық  жағдайындағы  күрделі  мәселелердің  бірі жастардың  еңбек  нарығына  тез  қалыптаса  алмауы . Жалпы  жұмыссыздық  деңгейінің  азаюына  қарамастан , кейбір  мәселелер  шешімін  таба  алмай  отыр .

            Жұмыссыздық  әр  мемлекетте  бар  және  нарықта  белгілі  бір  көлемде  болып  табады .  Жұмыссыздықтың  шамадан  тыс  болуы  халықтың  әл – ауқатына  кері  әсерін  тигізері  хақ .  Ал  бұл  жағдай  мемлекеттің  араласуын  талап  етеді .

       Жұмыссыздықтың   мынадай  саналуан  түрлері  болады:  жасырын,  фрикциондық,  маусымдық , құрылымдық , техналогиялық  және  т. б . 

         Жасырын  жұмыссыздық  -  Өндіріс  пен   мемлекеттік  аппаратта   артық  жұмыскерлерді   қолданған  жағдайда  орын  алады .  Шын  мәнінде ,  олардыңжұмысына  аз  ғана  жұмыс  күшімен  орындауға  болады .

          Фрикциондық  жұмыссыздық –еңбек  нарығында  бос  жұмыс  күші  туралы  ақпарат  жорқтығының  нәтижесінде  болады .

           Маусымдық   жұмыссыздық – ауыл  шаруашылығының  кейбір  салалағында ,

әсіресе  қайта  өңдеу  өнеркәсібінде  жұмыс  күші  тек маусымдық  кезеңдері  қолданылғанда  болады .

           Құрылымдық  жұмыссыздық  -  өндіріс  қуатының  жетіспеуінің  нәтижесінде ,

сондай – ақ  жынысының ,  жасының , ұлтының ,  мамандығының  және  басқа  жеке  қасиеттерінің  ерекшеліктеріне  байланысты  жұмыс  таба  алмаған  жағдайда  болуы  мүмкін .

            Техналогиялық  немесе  өтпелі  жұмыссыздық  адамдарды  машинамен  ауыстру  нәтижесінде  болады ,  ол  жұмыскерден  кәсібін  өзгертуді  немесе  мамандықта  игеруді  қажет  етеді .

             Жұмыс  істейтіндер  өндіріс  тауарлары  мен  көрсетілген   қызмет  түрлеріне  байланысты   жұмыстарды  атқарады , ал  жұмыссыздар  атқармайды ,  осыған  байланысты  жұмыссыздық  деңгейінің   жоғарылауы  нақты   ЖҰӨ  көлемінің  төмеңдеуіне  әсерін  тигізеді .Бұл  жұмыссыздық   деңгейі  мен  ЖҰӨ  көлемі  арсындағы  жағымсыз   тәуелділік ,  бірінші  болып  осы  тәуелділікті  зерттеуші , экономист  Артур  Оукеннің  есімімен  Оукен заңы  деп  аталады .

                  Енбек  нарығы  бұл  нарықтың  ерекше  түрі ,  онда  жұмыс  күші  тауарын  сату  және  сатып  алу  жүзеге  асады .Осы  жерде  оның  құны  мен  жалдану  жағдайы   бағаланады . Еңбек  нарығы – экономикаға  жағдай  көрсетудің  айнасы ,  тұрғындарды  жұмыспен  қамту көлемі  мен динамикасын ,

жұмыссыздықтың  сала  бойынша ,  кәсіби  біліктілік , демографиялық  және   басқада көрсеткіштерінің  құрылымын  байқатады . Осы  құбылыстар  АҚШ тағы  еңбек  рыногында  айқын  көрінеді . Осындағы  салалық  құрылымда   екі  тенденция  байқалады :  ауыл  шаруашылығымен  айналысатындар  санының  тез  қысқаруы  және  олардың  қызмет  көрсету  саясатында  артуы .  Себебі  бұл  сала  бойынша  ұлғая  түсті  және  ол  қоғамдық  еңбекті  қолданатын   басты  салаға  айналды . 

  Жұмыссыздық  мәселесін  шешуде  ерекше  орынды  еңбек  биржалары ( тұрғындарды  жұмыспен  қамту  орталығы )  алады .  Еңбек  биржасы – бұл  тұрақты  негізде  қызмет  жасайтын  мекеме , мұнда  еңбекті  жалдау  кезінде  жұмыскер  мен  кәсіпкер  арасындағы  делдалдық  іс - әрекет  жүзеге  асады         

Қазақстан  Республикасы   ˝ Тұрғындарды  жұмыспен  қамту  туралы ˝  жұмыссыздығы үшін  олардың ,  негізгі  жалақысының  50 % - нан  төмен  емес  мөлшерде  кепілдікпен  ақы  белгіленді . Ол  төлем  республикадағы   қалыптасқан  жағдайға ,  күн  көру  деңгейімен  төмен  болмауы  қажет . Салыстыру  үшін  жұмыссыздық бойынша   ақы  мөлшерін  келтірейік : АҚШ – да  жалақының  50 % - ын құрайды ,  Жапонияда  жұмыссыздардың  жас  ерекшелігі  мен  басқада  көрсеткіштеріне  байланысты 3 – 12 айдың  жалақысының  - 60 – 80 %  құрады ,  Францияда – 1 – 2,5  жылдағы  жалақының  42 % - ын  құрап ,  қосымша  күніне  40 франк  төленеді , ал 3 жыл  бойы  ерекше  ақы  төленеді . Ұлыбританияда  52  апта  бойы  28,5 фунт  стерлинг  төлейді . Жұмыс  істейтіндердің  жалақысынан шегеріліп , сол  жиналған  соммалардан  арнайы  қор  пар  құрылады . 

           Қалай  десек  те , жұмыссыздық  дерті – ауыр  дерт . Осыншама  жастарымыздың  жұмыссыз  болып , олардың  арасында  нашақорлық ,  түрлі  қылмыс  көбейе  түскендігіне  түк  тандануға  болмайды .

1. Жұмыссыздықтың  теориялық  негіздері .                                                                                                                    

                         1,1.     Жұмыссыздық.

            Қандай  мемлекет  болмасын  халықтың  тұрмысына ,  әл  ауқатының  деңгейінің   жоғары  болуы  сол  елдің  экономикасының  артып ,  барлық  жағынан   дер  қарқынмен  дәйекті  дамып  келе  жатқандығын  көрсетеді .  Осыған  байланысты  қазіргі  таңда  нарықтық  экономикамен  әлеуметтік  әділеттік  негізіндегі  жоғарғы  өркениетті  демократиялық  қоғам  құру  жолында  әртүрлі  оқиғаларды  басынан  кешіріп  отырған  республикамыздың бүгінгі  тіршілігіміздің  негізгі  мақсаты  мемлекеттегі  әрбір  азаматтың  бақытты  өмірін  және мұң  мұқтажсыз  ауқатты  тұрмысын  қамтамасыз  ету . Жұмыссыздық – Қазақстандағы  кедейшіліктің  басты  себебінің  бірі  болып  отыр . Кедейлік  себептерінің   қатарына  жұмыссыздықпен  қатар  халықтың  шағын  бизнеске  қатысуының  шектеулі  қол  жеткізуінің ,  жұмыс  істейтін  кедейлер  жалақысының  төмен  деңгейін ,  комуналдық  және  білім  саласындағы  қызметтерге  қол  жеткізудің  төмендігін,  әлеуметтік  қорғаудың  қазіргі жүйесінің  жеткіліксіз  тиімділігін   адамзаттардың жекелеген  санаттарының  масылдық , көңіл – күйін , сондай – ақ  кедей  халықтың  төмен  хабардарлығын  және  қоғам  өміріне  қатысу  дәрежесінің  төмендігін  жатқызған  жөн .

             Жұмыссыздық  деңгейі – экономикалық  белсенді халық  санындығы  жұмыссыздар  үлесі . 

       Еңбек  өндіріс  факторы, ерекше тауар болып табылады.  Оның  тауарлық формасының  ерекшелігі  мыналардан  тұрады :

1.      Бұл  ресурс,  әдетте,  өзінің  толық  көлемде сатылу  объектісі болып          

шықпайды.

2.      Жалдау  формасындағы  сату.

3.      Шамалы  жинақылық  (аймақтық, өндірістік  және  т.б.)

4.      Тұтас  еңбектің  бөлігі (әлеуметтік  формада)  тұрақты  өтімді 

таппайды.  Қорытындысында  тұрақты  құбылыс -  жұмыссыздық  туады.

              Жұмыссыздықтың  бөлінуінде  бірнеше  формалар  бар.

    Экономикалық  теорияда “жұмыссыздықтың  табиғи  деңгейі  деген  ұғымды  ”  пайдалану  қалыптасқан.  Оның  мөлшері  тапжылмастай  емес.  Әр  елдерде  ол мөлшер   2-ден  7 пайызға  дейін  әртүрлі  деңгейге  жетеді.

       Мемлекеттің  міндеті – жұмыссыздықтың  іс  жүзіндегі  деңгейінің  табиғи  деңгейден  асып  кетпеуін  бақылау  болып  табылады.

       Америкалық  экономист  А.Оукен  (Оукен заңы )  көрсеткен  заңдылық  бар.   

Жұмыссыздық  іс жүзіндегі  деңгейі  оның  табиғи  деңгейінен  1% -ға  жуық   артуы , іс  жүзіндегі  ЖҰӨ   көлемін  әлуеттік  көлемін  салыстырғанда  2.5%-ға

кейіндеуге  жаткізеді .

        Қазіргі   замандағы  жұмыссыздықтың  сипатына  бірнеше  факторлар  әсер  етеді :

           -  ғылыми – техникалық   процес;

           -  экономикадағы  құрылымдық  және  аймақтық  ілгері  басушылық;

           - сыртқы  экономикалық  бәсекелестіктің  күрт  күшеюі;

             Мұндай  жағдайларда   еңбек  рыногы  мынаған  міндетті:

       1.Өте  жоғары  жинақылыққа  жетуге  ( кәсіпқойлық,  біліктілік, аймақтық  және  халықаралық  көзқарастар  аясында )

       2.Үлкен  икемділікке  барып,  қазіргі  заманғы  жағдайларға  сай  өте  жақсы   бейімділік   танытуға .                                                                                                                                                                                              

       3.Еңбекақы   ставкаларын  дараландыру  ( еңбекақыны  нақтылы  жұмыскердің  ағымдық  еңбек  үлесімін  ғана  емес,  сонымен бірге  адамның  жұмысқа  лайықтылығын ,  әлеуметтік  мүмкіндігін  және  біліктілігінің  өсуін  есепке  ала  отырып  құру  керек )

                                       1 – ші  сызба .

      Сонымен  еңбек  рыногын    реттеу  формасы   болып  тек Қазақстан  Республикасындағы  күшінде  бар  жалпы  еңбек  заңнамасы   ғана  емес,  қайта  еңбек  келісімдер  институты   болуға  тиісті. 

    Қазақстанда  әлеуметтік  еңбек   сферасы  аса  бір  реттелінбеген,  дау  дамайлы  істердің  бірі  болып  табылады. Республика  әлдеқашан  басқа  дәуірге  өткен,  ал  әлеуметтік – еңбек  қатынастары  2000  жылдың  1 қаңтарына    дейін  Кеңес  өкіметі  кезіндегі  еңбек  ақымен  реттелініп   келеді.

        2000 жылдың  1 қаңтарынан  бастап  Қазақстан   Республикасының  “Қазақстан   Республикасындағы  еңбек туралы ”   жаңа  Заңы ,   сондай-ақ   Қазақстан   Республикасының    “ Халықты  жұмыспен  қамтылу  туралы ”  және  басқа   заңдары  күшіне  енді .  Ол   заңдар  азаматтардың   Қазақстан  Республикасындағы  еңбек  еріктілігіне    деген  конституциялық   құқықтарын  жүзеге  асыру  барысында  туындайтын  еңбек  қатынастарымен,  жұмыссыздарды  әлеуметтік  қорғау  шараларымен   қоса   халықтың   жұмыспен  қамтылу  сферасындағы  қоғамдық   қатынастарды  реттейді.

       Қазіргі  кезде,  әсіресе,  экономиканың   мемлекеттік  емес  секторларында  еңбек  қорғаудағы ,  шеккен  зияндарды  қайтарудағы,  мертігу  немесе  кәсіптік  сырқатқа   ұшырағандағы  көптеген   жұмыскерлер   құқығының   бұзылулары  әдетке  айналып  барады.

       1998  жылы  Халқаралық  еңбек  ұйымының  ( ХЕҰ )  басшылығымен  Қазақстанда   алғашқы  рет  ірі  масштабта  жүргізілген  мынаны  көрсетті ,- еңбек  қауіпсіздігі   болуға  тиісті   тексерілген  кәсіпорындардың  30 % -дан     астамында   арнайы   механизмдер ,  техникалар,  аспаптар  туралы  айтпағанның  өзінде ,  тіпті  әуелі  олардың  күзет  қызметтері  болмай   шыққан .

        ХЕҰ   есеп  беру  мәліметтері  бойынша  1998   жылда  Қазақстандық  өнеркәсіптегі   жұмыссыздық  елдегі   еңбек  ресурстарының  41 % -нан  астамынан  асқан . Ал  Қазақстандағы   еңбек  қауіпсіздігінің  жағдайын  ХЕҰ  дабыл   қағарлықтай  деп  бағалады .

         Өмір  деңгейіндегі   және  әлеуметтік   сфераны   дамытудағы  дағдарыстық

жағдайдың   асқынуы ,  демографиялық   көрсеткіштердің  нашарлауы әлеуметтік -  экономикалық   қатынасты  өзгертудің  объективті   қажеттілігіне  және Қазақстанның    бірқалыпты  әрі  орнықты   дамуын  қамтамасыз   ету   үшін  еңбек  ресурстарының    өндіргіш  күшінің   өсуін  қамтамасыз   ету  үшін    еңбек  ресурстарының   өндіргіш  күшінің   өсуін   қамтамасыз   етуге   институционалдық  және   қаржылық  механизмдердің   талдаулары  себепші  болды.

1,1.       Толық  жұмысбастылық  ұғымы .

           Толық  жұмысбастылық  жұмыссыздықтың   мүлдем  жоқтығы   емес .  Экономистер  уақытша  және  құрылымдық  жұмыссыздықты   болмай  қоймайды  деп  санайды ,  осыдан  толық жұмысбастылық   ұғымы   еңбек  күшінің  100 % - нан  аз  бөлігін  қамтитын  жұмысбастылық  кезіндегі  жұмыссыздық  деңгейі  уақытша  және  құрылымдық  жұмыссыздық  деңгейлерінің  қосындысына  тең .

             Басқа  сөзбен  айтқанда , толық  жұмысбастылық   кезінде  жұмыссыздық  деңгейі  цикілдік  жұмыссыздық   нөльге  тең  болған  жағдайда  ғана  жетеді . Толық  жұмысбастылық  кезінде  жұмыссыздықты  “ жұмыссыздықтың  табиғи   ( шынайы )  деңгейі ”  деп  те  аталады   Жұмыссыздықтың  табиғи  деңгейімен    қосарланған  ішкі  өнімнің  нақты  көлемі   “ экономиканың  өндірістік  әлуеті ” деп  аталады .  Бұл  толық  жұмысбастылық   кезіндегі  экономика  өндіре  алатын  өнімнің  нақты ( шынайы )  көлемі .  Толық   жұмысбастылық  кезіндегі  жұмыссыздық   деңгейі  немесе  жұмыссыздықтың  табиғи  деңгейі  еңбек  күші  нарықтары  тепе – теңдік  жағдайында  болғанда ,  яғни  жұмыс  іздеушілер  мен  бос  орындардың   саны  сәйкес  келген  жағдайда  орнады . Жұмыссыздықтың  табиғи  деңгейі  дегеніміз - өң  өлшем ,  өйткені  уақытша  жұмыссыздарға  сәйкес  бос  орындарды  табу  үшін  уақыт  керек .  Құрылымдық  жұмыссыздарға  да  жұмысқа  орналасу  үшін  уақыт  керек . Егер  жұмыс  іздеп  жүрген  адамдардың  саны  бос  жұмыс  орындар  санынан  көп  болса ,  онда  еңбек  күші  нарықтары  сәйкес  келмейді  деген  сөз ; мұндай  жағдайда  жиынтық  сұраныс  тапшылығы  мен  циклдік  жұмыссыздық  пайда  болады . Басқа  жағынан  қарағанда ,  жиынтық  сұранысы   артық  болған  жағдайда ,  жұмыс  күшінің  жетіспеушілігі  байқалады ,  яғни  бос  жұмыс  орындардың  саны  жұмыс  іздеп  жүрген  адамдар  санынан  артық  болады . Мұндай  жағдайда  жұмыссыздықтың  нақты  деңгейі  табиғи  деңгейінен  төмен  болады .  Еңбек  күші   нарақтарындағы  мұндай  тапшылық  инфляциямен  қатар болады . 

             “ Табиғи ”  термині  экономика  жұмыссыздықтың  табиғи  деңгейінде  жұмыс  істеп ,  өзінің  өндірістік  мүмкіндігін  қолданып  жатыр  деген  ұғым  бермейді .  Біздің  іскерлік  циклдары  қысқаша  шолуымызды  экономикадағы  жұмыссыздық  деңгейі  табиғи  деңгейінен  жоғары  болады  деп  айтып  кеттік . Бірақ  кейде  экономикадағы   жұмыссыздық  деңгейінен  төмен  де  болуы  мүмкін . 

               Жұмыссыздықтың  табиғи  деңгейі  де  өз  алдына тұрақсыз  көрсеткіш . Ол  кезеңді  түрде  еңбек  күші  мен  институционалдық   өзгерістерімен  байланысты  демографиялық  қозғалыстар  әсеріне   түседі .                                                                                                               

             Күн  сайын  кейбір  жұмысшылар  жұмыстан  шығады  немесе  оларды   жұмыстан  шығарады ,  ал кейбір  жұмыссыз  жаңа  жұмыс  табады .  Бұл  үздіксіз  жұмыссыздар   қатарына  кіру  және  шығу  жұмыссыздық  жағдайдағы жұмыс  күшінің   үлесімен  анықталатын  факторды  көрсететін  жұмыс  күші  динамикасының  үлгісін   құрамыз .

              L – жұмыс  күші ,   E – жұмысшы  саны ,  ал   U – жұмыссыздар  саны .  Әрбір  жұмысқа  жарамды  адам  не  жұмысшы , не  жұмыссыз  болатындықтан, онда :                                                                                    

                                     L = E + U

        Ендеше ,  жұмыс  күшінің  жиыны  жұмысшы  мен  жұмыссыздар  санының  қосындысын  береді .  Жұмыссыздық  деңгейі   U / L  тең  болады .  Жұмыссыздық  деңгейін  анықтайтын  факторларға  бар  зейінді  шоғырландыру

үшін ,  жұмыс  күшінің  мөлшері  өзгермеген  деп  есептейміз   жұмысқа  орналасқандар  қатарынан  жұмыссыздарға  және  керісінше  ауысуы  2 – ші  сызбада  көрсетілген .  s – жұмысшылардың  жұмыстан  шығу  деңгейінің  көрсеткіші  , яғни  әр  ай  сайын  жұмыс  жоғалтқан жұмыс  істейтіндер  деңгейі ,  f – жұмысқа  орналасу  деңгейінің  көрсеткіші ,  яғни  әр  ай  сайын  жұмыс  табатын  жұмыссыздар  үлесі .

         Егер  жұмыссыздық  деңгейі  өзгермейтін  болса ,  яғни  еңбек  нарығы  тұрақты , онда  жұмысқа  жалданғандар  саны  жұмыстан  шығарылғандар  санына  тең  болуы  керек . fU – жұмысқа  жалданған  адамдар  саны ,  ал  sE – жұмысын  жоғалтқан  адамдар  саны  және  бұл  екі  шама  тең  болуы  керек :

                                         fU =sE                                                

         Бұл  теңдеуді  түрлендіру  арқылы  жұмыссыздықтың  тұрақты  деңгейін  тадуымызға  болады . E=L – U ,  яғни  жұмыс  істейтіндер  саны  жұмыс  күшінің  жиынтығынан жұмыссыздар санын азайтқанға тең . Бұл   fU = s( 1 – U/L)  екенін  білдіреді . Теңдіктің   екі  жағын  да  L – ға  бөлеміз , сонда :

                                        f ( U/L ) = s ( 1 + U/L )  шығады .          

            Теңдауді  түрлендірсек ,                              

                                         U/L = s/s + f 

             Бұл  теңдеу  U/L  жұмыссыздық  деңгейінің  жұмысқа  жалдану  мен  жұмыстан  шығарылу  деңгейлерінің  көрсеткіштеріне  тәуелді  болатынын   көрсетеді . Жұмыстан  шығарылу  деңгейі  қаншалықты  жоғары  болса ,  жұмыссыздық  та  соншалықты  жоғары . Жұмысқа  жалдану  деңгейі  қаншалықты  жоғары  болса , жұмыссыздық  деңгейі  соншалықты  төмен   болады .

            Мысал . Айталық ,  ай  сайын   1 %  жұмыс  жоғалтсын  дейік  ( s = 0.01 ) ,

ал  жұмыс  істейтіндер  қатарында  болудың  орташа  кезеңі  100  ай  немесе  8  жыл  шамасында  болады .  шамамен  20  %  жұмыссыздар   ай  сайын  жұмыс  табатын  болсын  ( f = 0.20 ) .  Бұл  жұмыссыз  болудың  орташа  беңгейі  5 айға  созылатынын  білдіреді . Берілген  нақты  жағдайда  жұмыссыздықтын  тұрақты  деңгейі  

                         U/L = 0,01/( 0,01 + 0,20 ) =0,0476                                                                                                                                                               

                       Демек ,  берілген  мысалда  жұмыссыздық  5 % деңгейде   болады .

              Жұмыссыздықтың  табиғи  деңгейінің  үлесі  қарапайым ,  бірақ  маңызды  қорытынды  шығады . Кез  келген  жұмыссыздықтың  табиғи   деңгейін  төмендетуге   негізделген  экономикалық  саясат  не  жұмыстан  шығару  деңгейінің  төмендеуіне ,  не  жұмысқа  орналасу  деңгейінің  артуына  себепші  болуы  керек . Осыған  сәйкес  көрсеткіштерге  әсер  ететін  кез  келген  саясат  жұмыссыздақтың  табиғи  деңгейін  де  ауыстырады . 

     Бұл  үлгі  жұмыссыздық  деңгейінің  көрсеткіші  және  жұмыстан  шығару  мен  жұмысқа  орналастыру  деңгейлерінің  көрсеткіштері  арасындағы   байланысты  көрсетсе  де , ол  негізгі  сұраққа  жауап  бермейді .  Егер  адам  кез келген  уақытта  тез  жұмыс  табатын  болса ,  жұмысқа  олналасу  деңгейі  өте  жоғары ,  ал  жұмыссыздық  деңгейі  нөлге  жақын  болар  еді .  Жоғарыда  келтірілген  жұмыссыздық  деңгейі   жұмыс  іздеу  үрдісі  қандай  да  бір  уақытта  жалғасатынын  болжайды .  Келесі  екі бөлімде    жұмыссыздық  орын  алуының  екі  негізгі  себебін  қарастырамыз , олар: жұмыс  іздестіру  проблемалары  мен  жалақының  қатаңдығы .

              Жұмысы  барлар қатарынан  жұмыссыздар  қатарына  ауысу  және

                керісінше .  Белгілі  уақыт  аралығында  жұмыс  істейтін  адамдар 

                бөлігі  ( s )  өзінің  жұмыс  орындарын  жоғалтады ,  ал  жұмыссыздар 

                бөлігі  ( f )   жұмыс  табады . Жұмысқа  орналасу  мен  жұмыстан  шығу                                                                       

                көрсеткіштері   жұмыссыздық  деңгейін  анықтайды .

                         Жұмыс  іздеу  және  уақытша  жұмыссыздық

           Жұмыссыздық  себептерінің  біріне  жұмыс  күші  құрылымы  мен  бос  жұмыс   орындары  арасындағы  сәйкестікті  орнату  үшін  белгілі  уақыт  кезеңінің  қажеттілігі  жатады . Еңбек  нарығының  тепе – теңдік  үлгісі  жұмысшылар  жұмысшылар  деңгейінің  бос  жұмыс  орындарына  сәйкестігін  болжайды ,  жұмысшы  кез  келген  жұмыс  орнына  лайықты . Егер  ол  шынында    солай   болса ,  еңбек  нарығы  тепе – теңдік  жағдайда  болып ,  онда  жұмыс  орнын  жоғалту  жұмыссыздықты  тудырмайтын  еді :  еңбек  нарығына  шығарылғандар  тез  арада   нарықта  белгіленген  жалақысы  бар  жаңа  жұмыс  табар  еді .

               Уақытша  жұмыссыздықтың  белгілі  бір  деңгейі  әрқашан   ауысып  тұратын  нарықтық  экономиканың  жағдайында  шарасыз . Әр  түрлі  тауарларға  деген  сұраныс  ұдайы  тербелісте ,  ал  ол  осы  тауарларды  өндіретін  жұмасшылар   еңбегіне  деген  сұраныстың тұрақсыздығын  білдіреді . Мысалы ,  дербес  компьютерді  енгізу  жазу  машиналарына  сұранысты  қысқартты ,  ал  ол  жазу  машинкаларын  шығаратан  өндірістегі  еңбекке  сұранысты   төмендетті . Сол  уақытта  электронды  өнеркәсіптегі  еңбекке  сұранысты  төмендетті . Сол  уақытта  электронды  өнеркәсіптегі  еңбекке  сұраныс  өсті . Одан  кейін ,  ір  аймақ  әр  түрлі  тауар  өндіретіндіктен  еңбекке  сұраныс  бір  уақытта  елдің  бір  бөлігінде  өсіп ,  ал  екіншісінде  қысқаруы  мүмкін .  Мысалы ,  мұнай  бағасының  өсуі Атырау  сияқты  мұнай  өндіретін  жерлерде   жұмыс  күшіне  сұранысты  арттырады .  Экономистер  осындай   аймақтар  мен  салалар  бойынша  еңбекке  сұраныс   құрылымындағы  өзгшерістерді  құрылымдық  ығысу  деп  атайды .                         

               Құрылымдық  ығысу  ұдайы  болғандықтан  және  жұмысшыларға  жұмыс  ауыстыру  үшін  белгілі  уақыт  қажеттігінен  уақытша  жұмыссыздық  тұрақты  сипатта  болады .

               Құрылымдық  ығыстырулар  жұмысшылардың  ұдайы  босатылуы  мен  уақытша  жұмыссыздық  жалғыз  себебі  емес .  Одан  басқа  егер  фирма  банкротқа  түссе ,  егер  олардың  жұмысының  сапасы  қанағаттандырылмаған   жағдайда  немесе  олардың  нақты  мамандығы  қажет  етілмесе жұмысшылар  аяқ  астынан  жұмыстан  шығарылады . Жұмысшылар  өздерінің  мамандық  қызығушылығын  өзгерткен  жағдайда  немесе  елдің  басқа  ауданына  көшкен  кезде  өз  тілегімен  жұмыстан  шығады .  Еңбек  нарығында  фирмалар  арасындағы  сұраныс  пен  ұсыныстың  тұрақсыздығынан  уақытша  жұмыссыздық  әрқашан  болады .

1,2                 Жұмыссыздық  және  оның   түрлері

        Шеттелдік  мамандар  жұмыссыздықтың   себептерін   талдай   отырып ,  оның   әртүрлі  нысандарын   тудыратын  нақты  факторларын   қаады. Жұмыссыздықтың   мынадай  саналуан  түрлері  болады:  жасырын,  фрикциондық,  маусымдық , құрылымдық , техналогиялық  және  т. б . 

         Жасырын  жұмыссыздық  -  Өндіріс  пен   мемлекеттік  аппаратта   артық  жұмыскерлерді   қолданған  жағдайда  орын  алады .  Шын  мәнінде ,  олардыңжұмысына  аз  ғана  жұмыс  күшімен  орындауға  болады .

          Фрикциондық  жұмыссыздық –еңбек  нарығында  бос  жұмыс  күші  туралы  ақпарат  жорқтығының  нәтижесінде  болады .

           Маусымдық   жұмыссыздық – ауыл  шаруашылығының  кейбір  салалағында ,

әсіресе  қайта  өңдеу  өнеркәсібінде  жұмыс  күші  тек маусымдық  кезеңдері  қолданылғанда  болады .

           Құрылымдық  жұмыссыздық  -  өндіріс  қуатының  жетіспеуінің  нәтижесінде ,

сондай – ақ  жынысының ,  жасының , ұлтының ,  мамандығының  және  басқа  жеке  қасиеттерінің  ерекшеліктеріне  байланысты  жұмыс  таба  алмаған  жағдайда  болуы  мүмкін .

            Техналогиялық  немесе  өтпелі  жұмыссыздық  адамдарды  машинамен  ауыстру  нәтижесінде  болады ,  ол  жұмыскерден  кәсібін  өзгертуді  немесе  мамандықта  игеруді  қажет  етеді .

             АҚШ  Конгресінің ,  экономикалық  статистика   комиссиясының  жұргізген  зерттеуінің  мәліметі  бойынша  қазір  шет  елдерде   жұмыссыздықтың   70 – ке  жуық   нысандары  және   олардың  болуының  ерекше   себептері  бар  екен . Батыс  елдерінің  мамандары  жұмыссыздық  нысандарын  2 үлкен  негізгі  топқа  бөледі . Біріншісіне  - жиынтық   сұранымының  жетіспеуіне  байланысты  болатын ,  соның   ішінде  ең  алдымен  цикілдік  жұмыссыздықты  жатқызады .  Екіншісіне  - жиынтық  сұранымын  өзгеруіне  байланыссыз  болатын – жұмыссыздықты  ( фрикциондық , құралымдық ,технологиялық  және  басқа  нысадары  )  жатқызады .

              Біздің  елдегі  жұмыссыздықтың  негізгі  нысандары  жасырын  және  функционалдық  жұмыссыздық    болып  табылады . Нарық  қатынастарының  қалыптасу  барысында жасырын  жұмыссыздық   ашық  жұмыссыздыққа   айнала  бастады .1992  жылы   жасырын  жұмыссыздықтың   ауқымы  кеңи  түсті .  Осы  аталған  жылдың  желтоқсан   айының  өзінде – ақ  138  мыңға  таяу  адамы  бар  160 кәсіпорындар  жұмыссыз  тоқтап  тұрды . Осындай  кәсіпорындардан  2  мыңнан  астам   жұмыскер  еңбектен   босатылды ,  25 мың  адам  еріксіз  демалысқа  жіберілді .                                                                   

              Жұмыссыздықтың   зардабын   бәсеңдететін  факторлардың  бірі  ғылыми – техникалық  прогрес . Ғылыми – техникалық  прогрес ,  жаңа  қосымша  жұмыс  күшін   қажет  ететін  жаңа  өндіріс  түрлері  мен         

  шаруашылық  салаларын  тудырады ,  ол  материалдық  өндіріс саласында  еңбек  етуге  қабілеті  бар  тұрғындарды  жұмыспен  қамтуды  көбейтеді . Жалпы , ғылыми – техникалық   ревалюция  жағдайында   жұмыспен  қамтуды  тұрақты  түрде  өсіру ,  негізінен,  өндірістік емес  салалардың  дамуы  арқылы   жүзеге  асырылады .  Оның  ұлғаюы ,  тұрғындардың  әртүрлі  қызмет  тұрлеріне  деген  шығынның  тез  өсуімен  және  халық  шаруашылығының   орташа  көрсеткішіне  қарағандағы  жоғары  еңбек  ауқымдылығымен  сипатталады . Мысалы , 80 – шы  жылдары  жұмыспен  қамтуды  көбейтуде  өндірістік  емес саланың  үлесі  АҚШ  пен Жапонияда  80 -90 % , ал  Батыс  Европада   100  %   құрады .

                Қандайда  жұмыссыздық  болмасын  қоғамдағы  аса  ауыр  экономикалық  және  әлеуметтік  қайшелық . Батыс  елдерінде  жұмыссыз  болу – тек  қана  жұмысты  жоғалту  ғана  емес ,  сонымен  бірге  адам  өзінің  ар – намысын , абырой – беделін   жоғалту  деп  те  есептеледі .

                 Шетелдердегі  бағалау  бойынша ,  жұмысты  жоғалту ,  өзінің  қасірет – жағынан  жақын  туыс  адамның  өлімі  немесе  түрмеге  түсуден  ғана  кейін  тұрады  екен . Кәсіпорынның  жұмысының  түпкі  нәтижесінен  тәуелсіз ,   жаппай  жұмыспен  қамту  жұмыскерлердің  өндіріс  тиімділігін  арттыруға  деген   жеке  мүдделіліктеріне  кері  әсер  етті , олардың  өндірісті  басқарудан  шеттелуіне  әкеліп  соқтырды .  Осының  бәрі  еңбек  тәттібінің  шұғыл  құлдырауына  үлкен  экономикалық  шығындарға  жол  берді .     

            Бұдан  тиімді  түрдегі  жұмыспен  қамту  жолы  еңбек  нарығында  жатқаны  айқын  бола  түседі .  Еңбек  нарығы – бұл  жұмыс  күшін  ( адамның  еңбек  ету  қабілеті ) тауар  түрінде  сату – сатып  алуға  байланысты  болатын  экономикалық   қатынастар  жүйесі . Еңбек  нарығы  жоғары  квалификациялы  еңбектің  беделінің  сөзсіз  көтерілуіне  әсер  етеді ,  осының  арқасында  әрбір  жұмыс орнының  бағасы  артады ,  жұмыскерлерге  және  олардың  еңбегінің  сапасына  деген  талап күшейеді.

               Еңбек  нарығына  барынша  қабілетті  және  іскер  жұмыскерлерді  қатал ,  аяусыз  түрде  іріктеу  тән . Олар  жалқауларды , әлсіздерді  және  еңбек  етуге  қабілетсіздерді  аямайды . Еңбек  нарығы  жұмыс  күшін  толық  бағалауды  қамтамасыз  етеді ,  оның  жоғары  жылжымалылығына ,  қозғалысына , ширақтығына  себепші  болады ,  іскерлік  пен  белсенділікке   ынталандырады . Нарықта  жұмыс  күшіне  сұраным  мен  ұстаным  заңы  әрекет  етеді , ол  еңбекке  төленетін  ақының  шамасын  белгілейді . Бұл  жерде  жұмыс  күшін  сатушылар  мен  сатып  алушылар  кездеседі .  Өзінің  жұмыс  күшін ,  яғни  еңбек  ету  қабілетін ұсынушы  жұмыскерлер  сатушылар  болып  табылады .  еңбек   ұжымдары  мен  кәсіпкерлер  жұмыс  күшінің  сатып  алушылары  болады .  Бір  сөзбен  айтқанда ,  еңбек  нарығын  мойындау  жұмыс  күшінің  әлеуметтік – экономикалық  табиғатын  және  оның  өндіріс  құрал  жабдықтарымен  қосылу  тәсілін  түбегейлі  өзгертеді . Қазіргі  біздің  экономикамызда жұмыс күшінің тауартабиғатыжөніндегі ғылыми  дау       

негізінен  аяқталды  деуге  болады .  Еңбек  нарығының  әрекет  ету  жағдайында  жұмыс  күші  тауарға  айналады ,  ал  оны  өндіріс  құрал  жабдықтарымен  қосу  нарықтық  тәсілмен – сату – сатып  алу  арқылы  жүзеге  асады .                    

            Егер  де  жұмыс  күші  тауар  болса ,  онда  оның  құны  туралы  сұрақ   туады .  Ол  қалай  анықталады  және  қазіргі  кездегі  оның  шамасы  қандай ?  Жұмыс  күшінің  құны ,  оны  қайта  өндіруге  қажетті  өмір  сүру  құралдарының  құнымен  анықталады .  Әзірше ,  дүние  жүзінің  көтеген  елдеріне  қарағанда  біздің  елімізде  адамның  еңбегі ,  оның  жұмыс  күші  төмен  бағаланады .  Мысалы ,  Швейцарияда  дір  сағаттық  еңбек – 30 ,  Германияда – 28 ,  Австрияда – 22 , Францияда – 15  доллар  тұрады . Біздің  есебіміз  бойынша  бұл  көрсеткіш ,  қазіргі  таңда  Қазақстанда , орта  шамамен  0,10  доллар  ( инфляцияның  деңгейін  ескеру  керек ) құрады .                       

               Толық  жұмысбастылық  ұғымына  анықтама  берудің  алдында  жұмыссыздықтың  3  түрімен  танысуымыз  керек . Олар : уақытша , құрылымдық  және  цикілдік .

                        Уақытша  жұмыссыздық. 

               Кейбір  адамдар  өз  мамандықтары  бойынша  қызмет  түрлерін  таңдау  мүмкіншіліктері  бар  кезде  “ жұмысаралық ”  жағдайда  қалады . Кейбіреулерін  жұмыстан  шығарып  жіберіп ,  олар  басқа  жұмыс  орнын  іздеп  жүреді .Басқа   біреулер  тұрақты  жұмысын  жоғалтқандықтан уақытша  жұмыссыз  болады   

( мысалы ,  құрылыстағы  қолайсыз  жағдайы ) .  Сонымен  қатар  жастар  арасында  алғаш  рет  жұмыс  іздеп  жүрген  адамдар  санаты  болады .

               Осы  жұмыссыз  адамдар  жаңа  жұмыс  орнына  немесе  уақытша  жоғалтқан  жұмысқа  қайтып  келген  кезде ,  олардың  орнын  басқа  жұмассыздар  басады . Сондықтан , әр  түрлі  себептермен   жұмыссыз  қалған  адамдар   санаты   құрамын  өзгертсе  де , осы  жұмыссыздық  типі  қала  береді .  Жұмыс  іздеп  жүрген   немесе  жұмыс  орнын   алуын  күтіп  отырған  адамдарға  экономистер  « уақытша  жұмыссыздар »  деген  термин  қолданылады  ( Ол  жұмыстың  қайта  жаңғыруымен  немесе  іздеумен  байланысты )   

              Уақытша    деген  анықтама   бұл  құбылыс  мәнін  нақты  көрсетеді :  еңбек нарығында  жұмыс  орны  мен  жұмыс  күші   арасындағы  сәикестілік  орындалмайды .  Уақытша  жұмыссыздар  еңбек  нарығына  ұсынатын 

« білімдері »   бар  деп  есептелінеді .

                Уақытша  жұмыссыздық  міндетті  және  ерікті  болып  белінеді .  Жұмысшылардың  көпшілігі  жұмысаралық   жағдайға өз еркімен түседі , олар - өздерінің   төмен  жалақылы  жұмыстарын   жоғары  жалақылы  жұмысқа  араластырады .  Бұл   жұмысшылардың   өздеріне  үлкен  табыс  әкеледі  және  еңбек  ресурстарының  ұтымды  пайдасын  арттыру  дегенді  білдіреді . Яғни ,      жалпы  экономикадағы  нақты  өндіріс  көлемінің  ұлғаюы .

                            Құрылымдық  жұмыссыздық .                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                            

                 Уақытша жұмыссыздық  ақырындап  “Құрылымдық  жұмыссыздық ” деп  аталатын екінші санатқа  ауысады . Экономистер  “ құрылымдық ” терминін  құрамдық деген  мағанада қолданды. Уақыт өте келе технология   мен      

-сұраныс  құрылымында  өзгерістер  болды , олар  өзалдына  еңбек  күштеріне  жиынтық  сұраныс  құрылымын  өзгертеді . Осы  өзгерістердің  нәтижесінде  кейбір  мамандықтарға  деген  сұраныс  азаяды  немесе  мүлде  жойылады . Басқа  мамандықтарға , соның  ішінде   жаңаларына  сұраныс  көбейеді . Бұл  жағдайда  еңбек  күші  еңбек  орындарының  құрылымындағы  жаңа  жаңа  өзгерістерге  бірден  және  толық  жауап  бере  алмағандықтан  жұмыссыздық  пайда   болады . Кейбір  қызметкерлердің  өздерінің  мамандық   тәжірибелері  нарық  сұранысына  сәйкес  келмейтіндігіне  көздері  жетеді ; олардың  тәжірибесі  мен  іскерлігі  технология  мен  сұраныс   сипатында  болған  өзгерістерге  байланысты  ескіріп ,  керексіз  болып  қалады . сонымен  қатар  жұмысбастылықтың  географиялық  құрылымы    әрдайым  өзгеріп  отырады .  Бұдан  соңғы  10 жылда байқалған  жұмыс орындарының “қысқы  белдеуден ” -  “ жазғы   белдеуге ”  миграциясы  мысал  бола  алады .

                Уақытша  және  құрылымдық  жұмыссыздық  арасындағы  айырмашылық  анық  емес . Уақытша  жұмыссыздар  да  “ сатуға  болатын ” тәжірибе  бар , ал  құрылымдық  жұмыссыздар  жаңа  жұмыс  орнына  орналасуы  үшін  арнайы  оқу  курсын  өтуі  керек ,  ал  кейде  тұрғын  жерін  де  ауыстыруы   керек . Уақытша   жұмыссыздық  қысқа  мерзімді , ал  құрылымдық  жұмыссыздық  ұзақ  мерзімді ,  сондықтан  ол қауіпті  болып  снылады .                                                                     

                  Циклдік  жұмыссыздық .

          Циклдік  жұмыссыздық  құлдырау  кезеңінде ,  яғни  жалры  немесе  жиынтық  шығындардың   жетіспеушілігімен  сипатталатын  кезеңдепайда  болады .  Тауарлар  мен  қызметтерге  жиынтық  сұраныс  азайғанда , жұмысбастылық  төмендейді , жұмыссыздық  өседі . Сол  себепті  циклдік  жұмыссыздықты  кейде “ сұраныс  тапшылығына  байланысты  жұмыссыздық ” деп  атайды .                   

              2 Қазақстан  Республикасыдағы  жұмыссыздықты  талдау                                                                                        

                   2,1.         Мемлекеттік  саясат  және  уақытша  жұмыссыздық .

               Уақытша  жұмыссыздықты  түсіру  жолымен  жұмыссыздықтың  табиғи  деңгейін  төменднту  көптеген  мемлекеттік  бағдарламалардың  мақсаты  болып  табылады .  Мемлекеттік  жұмыс  қызметі  жұмыспен  қамтылмаған  еңбекке  жарамды  халықты  жұмыспен  қамтуда  тиімділікті  көтеру  үшін  бос  орындар  туралы  хабарлама  тарады . Мамандықты  ауыстыру  жөніндегі  мемлекеттік  бағдарламалар  жұмысшылардың  кейбір  салалардан  тез  өсетіндерге  өтуін  жеңілдетуге  бағытталған .  Бұл  бағдарламалар  жұмысқа  орналасу  деңгейінің  өсуіне  қаншалықты  мүмкідік  туғызса ,  соншалықты  олар  жұмыссыздықтың  табиғи  деңгейін  төмендетеді .

               Керісінше  жұмыссыздықтан  сақтандыру  жүйесі  жұмыссыздардың  санын ұлғайтатын  мемлекеттік  бағдарлама  болып  табылады .  Осы  бағдарлама  бойынша  жұмысын  жоғалтқан  жұмыссыздар  белгілі  уақытта  шамалап  жалақы  алуы  мумкін . Бірақ  жұмыссыздық  бойынша  жәрдемақа төлеудің  нақты  шарты  жылдан  жылға  өзгеріп  отыратындықтан  жұмыссыздықтан  сақтандыру  бағдарламасымен  қамтылған  жұмысшылар  әр  түрлі  жалақы  алады .

               Жұмыссыздықтан  сақтандыру  жұмысты   жоғалтудың  экономикалық  зардаптарын  жеңілдетіп ,  бір  уақытта  жұмыссыздардың  санын  ұлғайтады  және  жұмыссыздықтың  табиғи  деңгейін  көтереді .  Жәрдем  алатын   жұмыссыздар  жұмасты  белсенді  іздемейді  және  олар  көбінесе  жалдау  қарқанының  көрсеткішін  түсіретін  көзқарасы  бойынша  ұнамсыз  ұсыныстарды  қабылдамайды .  Одан  кейін  жұмыссыздықтан  сақтандыру  жүйесінің   болуы  кәсіпкерлердің  жұмысшыларды  жұмыстан  шығару   шешімін  тез  қабылдануына  әсер  етеді ,  ал ол  жұмыстан   босату  қарқыны  көрсеткішінің  өсуіне  әкеледі .

                 Жұмыссыздықтан  сақтандыру  деңгейінің   көтерілуі  туралы  факт ,  бұл  саясаттың   қажеттігін  білдірмейді . Осының  жағымды  жағы – жұмысшылардың  нақты  табыс  алатындығына  сенім  тудырады . Осыдан  кейін   жұмысшылардың  ұнамсыз  жұмысқа  қарсы  болуына  жағдай  жасап , бұл   саясат  мүмкін  жұмыс  күші  мен  жұмыс  орындары  құрылымының  сипаттамасы  арасындағы  тура  сәйкестікті  орнатуға  жағдай  тудырады . Салыстырмалы  нәтижелік  пен  жұмыссыздықтан  сақтандырудың  әр  түрлі  жүйелерінің  құнын  бағалау  қиын  проблема 

           Жұмыссыздықтан  сақтандыру  мәселесін   зерттейтін  экономистер , көбінесе  жұмысшылар  санын  қысқарту  үшін  бұл  жүйені  реформалау  жолдарын  ұсынады . Сондай  ұсыныстардың  бірі   жұмысшыны  жұмыстан  шығаратын  фирмаға  жұмыссыздық  жөніндегі  жәрдемақыны    толық  көлемде  төлеуді  ұсынады .  Бұндай  жүйе  жүз   пайыздық  өтем  жүйесі  деп  аталады ,  себебі  әр  фирманың   жұмыссыздықтан  сақтандырудағы  жарнасы  жұмыссыздықтың  масштабын  бейнелейді .  Қолданыстағы   боғдарламалардың   көбіішінараөтем  жүйесіне негізделген .Осығансәкес жұмысшыны   -  жұмыстан  шығаратын   фирмадан  осы  жұмысшыға  жұмыссыздығы  үшін берілетін  демінің тек бір бөлігі ғана алынады .Фирмаға жұмыстан босатылған   жұмысшылардың  өмір  сүру  деңгейін  сақтау  шығынының бір  бөлігі  түсетіндіктен , оған  уақытша   сұраныстың   төмендеуі  кезінде  артық  жұмысшалардан   құтылу  пайдалы .  Өтемақының   өсетіндігі  көбінесе  уақытша  жұмыстан  босатуды  шектеуге  мүмкіндік  туғызады .  

               Нақты  жалақының  қатаңдығы  және  жұмыссыздықты  күту .

          Жұмыссыздықтың  екінші  себебі – жалақының   қатаңдығы ,  яғни  оның  икемді  өзгере  алмайтандығынан .  Тепе – теңдік  еңбек  нарығының  үлгісіндегі  нақты  жалақы  сұраныс  пен  ұсынысты  теңестіруден   өзгеріп  тұрады . Бірақ  шын мәнінде жанақы  әрқашан  икемді  болмайды . Кейде  нақты  жалақы  тепе – теңдіктен  жоғары  деңгейде  болады .

            Бұл  мысал  жалақы  қатаңдығы  не  себептен  жұмыссыздыққа  әкелетінін  көрсетеді .  Жалақы  сұраныс  пен  ұсыныс  тепе – теңдігіне  сай  келетін  деңгейден  жоғары  тұрғанда ,  нарықтағы  еңбекке ұсыныс  оған  сұраныстан  артық  болады . Фирмалар  тапшы  орын  санын  барлық   талапкерлер  арасында  таратуға  мәжбүр  болады . Сондықтан ,  нақты  жалақының  қатаңдығы  жұмысқа   орналасу  ықтималдығының  көрсеткішін  төмендетеді  және   жұмыссыздық  деңгейін   жоғарылатады .

                Жалақының  қатаңдығы  салдарынан   болатын  жұмассыздық  және  осыдан  шығатын  жұмыс   орнының  жетіспеушілігі  жұмыссыздықты  күту  деп  аталады .  Жұмысшылар  жұмыссыз  болуының  себебі  олардың  мамандығына  сәйкес  ең  жоғары  дәрежедегі   жұмыс   іздеуінен  емес ,  берілген  жалақы  деңгейінде  еңбек  ұсынысынан   фирмалар  жағынан  еңбек  сұранысы  артық  болғандығанан .  Жұмысшылар  тек  жұмыс  алу  мүмкіндігін  күтеді .

                 Жалақы  қатаңдығы  және  жұмыссыздықты  күту  ұғымын  түсіну  үшін ,  ең  алдымен  еңбек  нарығы   неге  тепе – теңдік  жағдайға   келмейтінін   білу  керек . Жалақының  нақты  деңгейі  тепе – теңдік  нүктесінен  жоғары  болғанда ,  ал  еңбек  ұсынысы  сұраныстан  көп  болса ,  жұмыс  берушілердің  жалақы  төмендетулерін  күтуге  болатын  еді .Жұмыссыздықты  күту  болуының   себебі ,  еңбек  ұсынысы  артық  болса  да ,  фирмалардың  жалақы  деңгейін   түсіре  алмауын айтады

                              Жұмысқа  жалданған  жұмысшылар  саны .

             Ендігі  жалақы   қатаңдығының  үш  есебін  қарастырайық : ең  төменгі  жалақы  туралы  заң  қабылдау ,  кәсіподақтарда  монополиялық  күштің  болуы  және  фирмалардың   ынталандыратын  жалақы  тағайындауы .

              Үкімет  жалақы  қатаңдығын  сақтауды ,  оны  тепе – теңдік  деңгейге  дейін   түсіруге  кедергі  жасауға  мүмкіндік  туғызады .  Ең  төменгі  жалақы  туралы  заң  барлық   фирмалар  үшін   міндетті  болатын  еңбекақының  ең  төмен  мөлшерін  белгілейді .

               Мысал : 1938  жылы  әділетті  еңбек  жағдайлары   заң  қабылданған  кезде ,  АҚШ – тың федеральді  үкіметі  өнеркәсіптегі  орташа  жалақының   30 бен  50 пайыз  шекарасында  болатын  жалақының  ең  төменгі  деңгейін  тағайындайды . Көп  жұмысшыларға  бұл  деңгей  проактикалық  мағына  бермейді , себебі  олар  белгіленген  төменгі  шектен  анағұрлым  көп  табады .  дегенмен   кейбір  жұмысшыларға ,  әсіресе  мамандығы  және                

тәжірибесі   жоқтарға    белгіленген  төменгі  шек  тепе – теңдік  нүктесінен  жалақыны  көтереді ,  ал  ол   фирмалардың  осындай  еңбекке   суранысын  қысқартады .

                 Есеп  бойынша ,  жалақының  шегін  белгілеу  жасөспірімдер  арасындағы  жұмыссыздыққа  әсер  етеді , өйткені  әдетте  жасөспірімдер  жалақысының  тепе – теңдік   деңгейі  өте  төмен . Оған  екі  себеп  бар :

                  Біріншіден ,  жасөспірімдер  ең  аз  маманданған  және  тәжірибесі  аз  жұмыс  күшіне   жататындықтан , олардың  еңбегінің  шекті  өнімі  де  үлкен   болмайды .

                  Екіншіден ,  жасөспірімдерге  көбінесе  ақшалай  түрде   емес,  белгілі  бір  « өтем »   түрінде  өзінің  жұмыс  орнында   мамандықты  тегін  оқып -  үйренуге мүмкіндік  беріледі . Оқыту  жүйесі  классикалық  мысал  болып  келеді . Сондықтан  жасөспірімдер  үшін  жалақының  тепе – теңдік  деңгейі  төмен  болып  келеді  және  жалақының  шегін   белгілеудің   жұмысшылардың  осы   тобы  үшін  үлкен  мәні  бар .

                 Көптеген  экономистер  жасөспірімдер  арасындағы  жұмысбастылыққа  төмен  жалақының  әсерін  зерттеген .  Зертеушілер  жұмысқа  орналасқан  жасөспірімдер  санының   белгілі  уақыт  аралығында  өзгеруі  мен  ең  төмен   жалақының  өзгеруін  салыстырған .  Бұл  зерттеулер  ең  төмен   жалақының  10  пайызға  өсуінен  жасөспірімдер  арсындағы  жұмысбастылық  шамамен  1 – 3 пайызға  төмендегенін  көрсетеді .

                  Жасөспірімдік   жұмыссыздыққа  төмен  жалақы  туралы  заңның  әсерінен  жеңілдету  үшін  кейбір  экрномистер  мен  саясатшылар  ол  заңның  жас  жұмысшылардың  еңбек  төлеміне  таратылуына  қарсы  шығады .  Бүл  жасөспірімдер  арасында   жұмыссыздықты  қысқартуға  және  оларға  оқып – үйренуге  және  еңбек  тәжірибесін  алуға  мүмкіндік  береді . Осындай   түрдегі  шектелген  вариантта  ең  төмен  жалақы  туралы   заңға  түзету  1990  жылы  шықты .  Алайда  бұл  шараның  қарсыластарға  оның  мамандандырылмаған  ересек   жұмысшыларды   жасөспірімдермен   ауыстыруды  туғызатындығын , соның  салдарынан  халықтың  басқа  топтары  арасында   жұмыссыздықтың  көбеюіне  әкелетінін  айтты .                                                                                           

               Енді  жұмыссыздықты  сипаттайтын  кейбір  қосымша  мәліметтерге   жүгінейік .  Олар  жоғарыда   қарастырылған   жұмыссыздық  теориясын  және  оны  қысқартуға  бағытталған  мемлекеттік  саясаттың  шараларын  бағалауға  көмектеседі .

                Айталық ,  сіз  жұмыстыңыз  деп  есептейік ,  сіздің  ұзақ  уақыт  бойы  жұмыссыз  болуыңыздың  ықтималдылығы  қанша ?  Жауабы  өте  маңызды ,  өйткені   ол  жұмыссыздық   себептетін  және  мемлекеттік  саясаттың   лайықты  шараларын  көрсетеді .  Бір  жағынан  егер  жұмыссыздық   қысқа  мерзімді  сипатта  болса ,  оның  уақытша  және  мүмкін  шарасыз  болуын  болжауға  болады . Адамдарға  мамандығына  және  тілегіне  жоғары  дәрежеде  сай  келетін  жаңа  жұмысты  табу  үшін  уақыт  керек  етеді .  Басқа   жағынан , ұзақ  мерзімді  сипат  алатын   жұмыссыздық - өзге  құбылыс ,  себебі  лайықты -жұмыс  табу  үрдісі  ұзаққа  созылмауы  керек .  Ұзақ  мерзімді  жұмыссыздық   көбінесе  жұмыссыздықты  күту  болады . Осыдан ,  жұмыссыздық                

ұзақтығы  туралы  мәліметтер  біздің  оның  себептері  туралы  көзқарасымызға  ықпал  етуі  мүмкін       

       Өткен  жылдың  соңғы  көрсеткішітері  бойынша  15–24 жас  аралығындағы  жұмыссыздардың  жалпы  саны  19.106 мың  адамды  ( 29 % )  құрады . Бұл  көрсеткіш  2003 жылмен  салыстырсақ  3 мың  адамға ,  яғни  1,6 % - ға аттық  екенін  көрсетті . Жастардың  арасындағы  жұмыссыздық  деңгейі  14,3 % - ды құрап  отыр , яғни  бұл  мемлекет  бойынша  жұмыссыздықтың  орташа  5 – 9 % - ын  құрады .

           Жұмыссыздықтың  деңгейі  жылдан  жылға  әр  түрлі  көрсекіштермен  сипатталады . 2004  жылдың  жұмыссыздық  деңгейі  8,4 % - ға   дейін  жетті , егер бұл  көрсеткішті  2000  жылмен  салыстырар  болсақ ,  мұнда  жұмыссыздық  деңгейінің  4,4 % - ға  төмендегенін  байқауға  болады .  Жұмыссыздардың  жаппы  саны 658,8 мың  адам , яғни  бұл  көрсетілген   уақыт аралығында  247,6 мың  адамға ,  яғни  24,3 % - ға  және  де 13,3  мың адамға      2 % - ға  қысқарған .  Қалалы  жердегі  жұмыссыздардың   жалпы  саны  416,7  мың  адам  ( 63,3 %) ,  соның  ішінде   жұмыссыздар  деңгейі   9,4 % ,  ал  ауылды жерлерде   сәйкесінше  242,1 мың  адам  ( 36,7% )  және   7,1 % .

            Біздің  облысымыздағы  статистикалық  мәліметтерге  қарасақ  өткен  жылы 11868 жаңа жұмыс орны ашылып,жоспар181,5 пайызғаорындалды. Нақтылай  айтсақ ,  тоқтап  тұрған  2  мекеме ,  21 жаңа  мекеме  іске  қосылды , 18 кәсіпорын  кеңейтіліп ,  жаңа  өнім  түрлерін  шығару  жолға  қойылды .  

          Жұмыссыздарға  көрсетілетін  келесі  әлеуметтік  көмек – ақылы  қоғамдық  жұмыстар . Бағдарлама бойынша  межелеген  8000  жұмыссызды  осы  жұмыстарға  тартуға  облыстық  бюджеттен  54,8 млн  теңге  қаралған . Іс  жүзінде  9530  адам  жұмысқа  тартылып , бөлінген  қаржы толығымен  игерілді .               Қарыз жоқ  Бағдарлама  көрсеткіші  119,1 пайызға  орындалды . Бұл  жұмыстарды  ұйымдастыруда  тек  бюджет  қаржысынан  ғана  емес , жұмыс  берушілер  есебінен  1000 – нан  аса  жұмыссыздавр  тартылып , 3,6  млн  теңгенің  қаржысы  игерілді .

            Қоғамдық  жұмыстардың  әлеуметтік  маңызын  арттыру  мақсатында  16 пилоттық  жоба  жүзеге  асырылды . ˝ Тәртіп ˝ жобасы  бойынша 182  жұмыссыз   тәртіпті  сақтау  шараларына  қатысты . Оған  2,2 млн  теңге  жұмсалды . Екінші  әлеуметтік  маңызы  бар .˝ Әлеуметтік  жұмыс  орындарын  ашу ˝  жобасының  ерекшелігі , нысаналы  топтағы 150  жұмыссызды  6 ай  көлемінде  ақылы  қоғамдық  жұмыстарға  жібере  отырып  , нәтижесінде тұрақты  жұмысқа  орналастырылды . Бұл  мақсатқа  4,5 млн  теңге  жіберілді . 

           Еңбек  нарығының  мамандарға  деген  сұраныстың  өсуіне  сәйкес  жұмыссыздардың  кәсіби  деңгейін  арттыру ,  негізгі  бағыттардың  бірі .  Жұмыссыздарды  кәсіби  даярлау  үшін  оқу  орындарын  іріктеу  конкурстық  негізінде  мемлекттік  сатып  алу  басқармасы  арқылы  жүргізіліп , 10 оқу  орны жеңімпаз  деп  танылды .

1147      жұмыссыз  азаматтар  кәсіби  біліктілігін  15  мамандық  бойынша

оқып  шықты . Осы  бағдарлама  бойынша  жұмыспен  қамтылмаған  1247  жұмыссыз  жастар ˝ Шынайы  өмір ˝ жобасы  бойынша  еңбек  рыногында  жұмыс  іздеу,  оның ішінде  интернет  арқылы  және  өзін  жұмыспен  қамту  мақсатында  бизнес – жоспарлау негізіне  оқытылды . Мониторинг  көрсеткендей ,  курсты  бітіргендердің  54  пайызы  өздеріне  жұмыс  тапқан .

  Дей  тұрсақ  та , облысымызда  әлі  де  болса жалпы  жұмассыздар  санының  кему  деңгейі  ойландырады . Жалпы  саны  75000 – ға жуық  адам . Жұмыссыздық  деңгейі  7,6  пайыз .

   Кәсіби  оқу  бітірушілердің  тұрақты  жұмысқа  орналасуы  қиынға  соғуда . Жыл  қорытындысы  бойынша  оқуға  жіберілгендердің   2  пайызы  ғана  тұрақты  жұмысқа  орналасты .

Оралмандарды  тұрақты  жұмысқа  орналастыру – шешімін  күттірмейтін  мәселе . Жұмыс  іздеген  242  оралманнан  93 – і ғана  жұмысқа  орналастырылды . Бұған  олардың  сауатының  және  кәсіби  біліктілігінің   төмендігі  де  әсер  етуде .

                    2,2.          ЖҰӨ  және  Оукен  заңы .

                  Жұмыссыздық  пен  нақты  ЖҰӨ  көлемі   арасында  қандай  тәуелділік  бар ?  Жұмыс  істейтіндер  өндіріс  тауарлары  мен  көрсетілген   қызмет  түрлеріне  байланысты   жұмыстарды  атқарады , ал  жұмыссыздар  атқармайды ,  осыған  байланысты  жұмыссыздық  деңгейінің   жоғарылауы  нақты   ЖҰӨ  көлемінің  төмеңдеуіне  әсерін  тигізеді .Бұл  жұмыссыздық   деңгейі  мен  ЖҰӨ  көлемі  арсындағы  жағымсыз   тәуелділік ,  бірінші  болып  осы  тәуелділікті  зерттеуші , экономист  Артур  Оукеннің  есімімен  Оукен заңы  деп  аталады .

             Суретте  Оукен  заңы  Құрама  Штаттар  деректері бойынша  көрсетіледі . Суретте   пиктограмма  болып  табылады ,  ондағы  әрбір  нүкте  бір  бақылаудың  нәтижесі  болып  табылады  ( бұл  жағдайда – белгілі  бір  жыл  бойынша ) .  Горизонталь  ось  бойынша  өткен  жылмен  салыстырған   жұмыссыздық  деңгейінің  өзгерісі  көрсетілген , ал  вертикаль  ось  бойынша –  пайыз  түріндегі  нақты  ЖҰӨ  көлемінің  өсім  қарқыны  көрсетілген . Суретте  жұмыссыздық  деңгейінің  өзгерісі  нақты  ЖҰӨ  көлемімен  тығыз  байланысты  екендігі  анық  көрсетілген .  Жұмыссыздықтың  өзгермейтін  деңгейінде  заң  өлшемділігі   болады , яғни  мұнда  нақты  ЖҰӨ  көлемінің   өсім   қарқыны  тұрғын   халықтың  өсімімен ,  капиталдың  жиналуымен  және  ғылыми – техникалық  прогрестің  өсімімен  белгіленіп , 30  пайызды  құрады .  Сонымен  қатар ,  әрбір  жұмыссыздық   деңгейінің  жоғарылауын  1 пайызға ,  нақты  ЖҰӨ  көлемінің  өсім  қарқынын  2  пайызға  төмендетеді .  Сол  себепті , жұмыссыздық   деңгейінің  6  және  8  пайызға  өсімі   нақты  ЖҰӨ   көлемінің  өсімін  былай  құрайды : 3 – 2 х ( 8 – 6 ) = - 7 %

                Осыған  байланысты ,  Оукен  заңы   бойынша ,  экономиканың   төмендеуімен  нақты  ЖҰӨ  көлемі  1 пайызға   төмендейді .

           Оукен  заңы  жұмыссыздық  деңгейі   мен  ЖҰӨ  арасындағы  байланысты  көрсетеді :

                        Y – Y *   - β (U –U* )

                   ————

                         Y*

          Мұндағы            Y       -   нақты  өнім  көлемі ;     

Y*-   потенциалды  ЖҰӨ ;

U-           нақты  жұмыссыздық  деңгейі ;

U*-табиғи жұмыссыздық деңгейі;

β –эмпирикалық коэффициент.                            

Жұмыссыздық деңгейінің қозғалысы

6-сурет. Оукен заңы. Сурет пиктограмма болып табылады, мұнда горизонталь ось бойынша жұмыссыздық деңгейінің өзгерісі көрсетілген, ал вертикаль ось бойынша- нақты ЖҰӨ көлемінің өзгерісі пайыз түрінде көрсетілген. Әрбір нүкте белгілі бір жылға сәйкес. Осы екі ауыспалылардың арасында теріс тәуелділік әр түрлі бағыты көрсетеді, ол әрбір жұмыссыздықтың нақты ЖҰӨ көлемінің төмендеуімен байланысты екендігін көрсетеді.                    

                                           2,3.              Еңбек  нарығы

                  Енбек  нарығы  бұл  нарықтың  ерекше  түрі ,  онда  жұмыс  күші  тауарын  сату  және  сатып  алу  жүзеге  асады .Осы  жерде  оның  құны  мен  жалдану  жағдайы   бағаланады . Еңбек  нарығы – экономикаға  жағдай  көрсетудің  айнасы ,  тұрғындарды  жұмыспен  қамту көлемі  мен динамикасын ,

жұмыссыздықтың  сала  бойынша ,  кәсіби  біліктілік , демографиялық  және   басқада көрсеткіштерінің  құрылымын  байқатады . Осы  құбылыстар  АҚШ тағы  еңбек  рыногында  айқын  көрінеді . Осындағы  салалық  құрылымда  екі  тенденция  байқалады :  ауыл  шаруашылығымен  айналысатындар  санының  тез  қысқаруы  және  олардың  қызмет  көрсету  саясатында  артуы .  Себебі  бұл  сала  бойынша  ұлғая  түсті  және  ол  қоғамдық  еңбекті  қолданатын   басты  салаға  айналды . 

                Адамзат  тарихының  тәжірибесі ,  адамның   еңбекке  деген  ең  жақсы  ынтасы , яғни ,  талаптануы ,  тек  нарық ,  оның  ішінде  еңбек  нарығы   жайында  ғана  іске  асатындығын  көрсетті .  Еңбек  нарығы  дегеніміз  бұл  ең  алдымен  жұмыс  күшіне  сұраным  мен  ұсыным .  Әрине ,  бұл  тым  ерекше , өзгеше  нарық . Жұмыс  күшін  реттеуде  оны  әкімшілдік - әміршілдік  әдіске  қарама – қарсы  әдіс  деп  қарауға  болады . Еркін  еңбек – бұл  тиімді  экономиканың  негізі .

                Осы  уақытқа  дейін  біздің  елімізде  еңбек  нарығы  болмады . Мамандарды  қайта  дайындаудың   тым  қарапайым  жүйесінің  болуы – тұрғындарды  толық ,  біреқ  тиімсіз  түрде  жұмыспен  қамтуға  жағдай  туғызды ,  өмір  сүру  ресурстарын   болуде  теңгермешілікке  жол  берілді ,  ал  ол  белгілі  бір  дәрежеде  қоғамның  өндіргіш  күштерінің   дамуын   тежеді . Әкімшілдік - әміршілдік басқару   жүйесі  жағдайында  мемлекет , жұмыспен  толық  қамту  мәселесін  өндіргіш  күштерді  орналастыру  бағдарламасына  сәйкес  орталықтанған  жоспар  бойынша  өндіріс  салалары  мен  аймақтарына  бөлу  арқылы  шешіп  отырды .  Жаңа  жұмыс  орындарын  жасау  еңбек  етуге  қабілеті  бар  тұрғындардың  санына  асып  кетіп  отырды ,  ал  ол  өз  кезегінде   жұмыс  күшінің  тапшылығын  тудырды . Және  де ,  бұл  кардарлық  экстенсивті  типтегі  шаруашылық  механизмінен  қолдау  тауып  отырды : кәсіпорынның   жалақы  қоры  жұмыскерлердің  санына  тәуелді  болды ,  олардың   санының  өзгеріп  отыруы   еңбек  өнімділігінің   төмендігінің  және  жұмыскерлердің  өндірістегі  негізгі  жұмыстарынан  ауыл  шаруашылық  және  басқа  жұмыстарға  пайдаланудың  орнын  толтыруға  тиіс  еді .

               Оның  есесіне  жұмыскерлерге ,  белгілі  жұмыс  орнына  ие  болуға  нақты  кепілдік  берілетін  және  оны  жұмыстан  шығару  іс  жүзінде  мүмкін  болмайды .  Соның  нәтижесінде  жұмыс  күшіне  деген  сұраным  еркіндігі  мен ұстаным  еркіндігі  қатаң  шектеледі . Мемлекет  жұмыскерлердің  белсенділігі  мен  қозғалысына  қатаң  бақылау  жасап  отырды ,  олардың  өздерінің  жұмыс  күшін  қолдануына  тек  қана  мемлекет  белгілеген  еңбек  нысандарының  шеңберінде  ғана  рұқсат  етілді .

                Кадрларды  тұрақтандыруда  “ жас  маман ”  институты , белгілі  бір  кезеңдегі  мерзімдік  шартқа  қол  қою  сияқты   тікелей  әдістер ,  тиісті  жұмыс  уақыты  өтелгеннен  кейін  пәтер  беруге  уәде  ету ,  бір  кәсіпорында        істеген  үзіліссіз  жұмыс  стажын  жоғалту  қатері  сияқты  жанама   әдістер  де  қолданылады .  Өздерінің  қабілетін  толығырақ  көрсетуге  және  лайықты  өмір  қалпын  қамтамасыз  етуге  мүмкіндік  беретін  жұмыс  іздеу  ұмтылысы – қалада  төлқұжат  тәртібі  түрінде ,  елде  керісінше  колхозшыларға  төлқұжат  бермеу ,  жұмыстан  шығаруға  кедергілеріне   тірелетін .  Бір орында  ұзақ  уақыт  жұмыс  істеу  экономикалық  тұрғыдан  да  және  әлеуметтік  тұрғыдан  да  ынталандырды . Соның  нәтижесінде  еңбекті  ауыстырудың  экономикалық  заңы  бұзылды .  Оның  мәні – адам  өзінің  экономикалық  жағдайын  жақсарту  үшін  белсене  жұмыс  істеу  керек , ал  ол ,  үнемі  өзін - өзі  жетілдіруді  қажет  етеді ,  соған  сәйкес  жұмыс  істейтін  өмірінің  барлық  кезеңі  бойында  әңбек  ету  нысанын  ауыстырып  отырады .

             Мысалы ,  аметикандықтар  еңбек  ететін  өмір  бойында ,  есеппен  7,5  рет  жұмыс  ауыстырды . Жапонияда ,  бір  бөлегі   өмір  бойы  жалдаумен  қамтылған  жұмысшылар  206  рет  жұмысын  ауыстырады  екен . Батысевропада  бұл  көрсеткіш  Жапонияға   қараған  жоғары  болды , бірақ  АҚШ – тағыдан  төмен .  Бұл процесс ,  нарықтық  принцптерге  көшіп  жатқан  экономикаға  тән  көрініс . Мысалы  Финляндияда  өндірісте  және  басқа  салаларда  жұмыс  істейтіндердің  үштен  бірі  мамандықтарын  ауыстырады  немесе  басқа  жұмысқа  ауысады .

             Қазірде  жұмыспен  қамту  саласында ,  өндіріске  қажетті   жұмыс  күші  мен  олардың  жұмыстың  жағдайына  қоятын  талабы  арасында  еле,улі  қайшылық  бар . Оның  шиеленісуі – кадрлар  тұрақсыздығынан  көрінеді . Миллиондаған  адамдар ,  өздерінің  экономикалық  және  әлеуметтік  жағдайын  жақсартам  деп  біраз  уақыт  жұмыссыз  қалады .  Ол көбінесе  2  айдан  6  айға  созылады .  Сонымен  бірге  миллиондаған  дипломы  бар  мамандар  да  ондай  дайындық  деңгейін  талап  етпейтін  қызметтерде  жұмыс  жасайды ,  ал  бұл  құрылымдық ,  яки  салалық   жұмыссыздықтың   орын  алып  отырғанын  көрсетеді .

            Бұл  жағдайлар ,  қазірде  нарықтық  экономикаға  өту  кезеңін  бастан  кешіріп  жатқан  біздің  елімізге  де  тән  бола  бастады . Атап  өту  керек – бұл  процес  өте  шиеленіскен   жағдайда  өтуде . Мемлекетсіздендіру  мен  жекешелендірудің  нәтижесінде  көп  укладты  экономика  орнығуда , ал ол ,  өз  кезегінде  мемлекеттік  секторда  жұмыспен  тұрақты  түрде  қамтылған  жұмыскерлердің  босауын  жеделдетуде . Кәсіпкерліктің  және  де  басқа  шаруашылық  нысандарының  баяу  қалыптасуы , жұмыстан  босап  қалған  жұмыскерлерді  жұмыспен  қамтуға  мүмкіндік  бермей  отыр.  Қалыптасқан  шаруашылық  байланысының   үзілуі ,  соның  салдарынан  шикізаттың  және  жабдықтардың  кадырлардағы  өндіріс  қуатының  пайдаланылмауына ,  көптеген  кәсіпорындардың  банкротқа  ұшырауына  әкеліп  соқтыруда .  қорыта  айтқанда  жұмыссыздық  нарықтық  экономикаға  тән  құбылыс  болып  табылады . Бірақ   оның  әр  елдің  ішкі  жағдайына  байланысты  белгілі  бір  мөлшері  болады . Егер  жұмыссыздар  сол  мөлшерден  асып  кетсе  немесе   кеміп  кетсе  нарықтық  экономикаға  залалын  келтіреді . Ал  қажетті  деңгейдк  тұрса ,  онда  экономиканың  тиімді  дамуына  қолайлы  жағдай  жасайды .

               Нарықта  сұраным  мен  ұсыным  заңы  жұмыс  жасайды  және  ол  еңбек  ақыға  әсер  етеді . Мұнда  жұмыс  күшін  сатушылар  мен  сатып  алушылар  кездеседі .  Өзінің  жұмыс  күшін  ұсынатын  жұмыскерлер , яғни өзінің  жұмысқа  қабілеттілігін  сатушылар  болып  табылады .  Біздің  елімізде  еңбек  рыногын  мойындау  үшін  жұмыс  күшінің  әлеуметтік – экономикалық   табиғаты  мен  оның  өндіріс  құрал  жабдығымен  қосылу  әдісін  түбегейлі  өзгерту  керек .  Жұмыс  күшінің  өндіріс  өндіріс  құрал – жабдығымен  қосылуын  нерықтық  әдіспен – сатып  алу – сату  жолы  арқылы  жүзеге  асады .

               Егер  жұмыс  күшін  тауар  десек , онда  оның  құны  жайлы  әңгіме  туындайды . Шын  мәнінде ,  жұмыс  күші  құнын  өмір  сүру  жабдықтары  қажетіліктер  құнына  теңестіруге  болады , яғни жұмыскер  мен  оның отбасының    отбасының  өмір  сүруі  осы  қажеттіліктер  құнына  пара  пар  болады .

                Қазіргі  кезде  діздің  Қазақстанда  басқа  көптеген  елдермен  салыстарғанда   адамның  еңбегі төмен  бағалануда . Мысалы , Шветцияда – 30 , Германияда – 28 , Австралияда – 22 , Францияда – 15 долларды  құрайды . Ал  Қазақстанда  0,10 доллар .

                 Қазақстан  Республикасында  тәжірибесінде  енді  ғана  тұрғындарды жұмыспен  қамтудың  нарықтық  механизмге  өтуі  қарастырылуда . Қазіргі  кезде  жұмыспен  қамту  қатынастары  терең  дағдарысты  басынан  кешіруде . Оның  себебі  әміршілдік  экономика  жағдайында  жұмыспен  қамту  қатынастары  тоталитарлық  орталықтан  жоспарланған  еді . Бұрынғы  әміршілдік  қоғам  толық  жұмыспен  қамту  міндетін  және  тұрғындардың  тиімді  еңбекпен  қамтылуын  шеше  алмады .

                 Еңбек  нарығы   нарық  түрінің  ішіндегі  ең жетілмегені   болып  табылады . Өзінің  жұмыс  күшін  ұсынатын  жұмыскерлер , әдетте ,  олардың  еңбегіне  сұранымның  бар  немесе  жоқтығы  туралы  мәліметтермен  толық  ақпараттанбаған . Олар  өзінің  қаласының  шеңберіндегі  бос  жұмыс  орнының   барлығын  толық  білмейді .  Ал басқа  аймақта  жұмыс  орнының  болуы  туралы   тіпті  хабарсыз .  Нарық   жағдайында  экономикалық  еңбекті  ауыстыру  заңы  жұмыс  атқарады .Оның  мәнісі  мынада : өзінің  экономикалық  жағдайын  жақсарту  үшін  белсенді  жұмыс  жасау  керек , ол  болса  тұрақты  жетілдіруді  қажет  етеді  және  бүкіл  өмір  бойы  еңбек  еткен  кезеңде қызмет  сапасы  түрін  өзгерткені  абзал .

                Мысалы  американдықтар  өмірінің  еңбек  еткен  жылдарында  жұмыс  орындарын  орташа  7,5  рет ,  Жапонияда  2,6 рет , ал  Батыс  Еуропада  бұл  көрсеткіш  Жапонияға  қарағанда жоғары  .  Дамыған  елдердегі  рынок  өзінің  өзгермелі  коньюктурасына  қарай , жұмыскерлердің  үштен  екісін  үнемі  оқуға  итермелейді . Жапонияда  мысалы ,  әрбір  екінші  жұмысшы  әйтеуір  бір  жерде  оқиды . Осы  елде  сапа  үйірмелері ,  тәжірибемен  алмасу  тобы , жаңа  технология  және  еңбек   тәсілдерін  игеру  құбылыстары  кең  тараған . Швецияда еңбекке  байланысты  арнайы  заң  қабылданған .  Заң  талабына  сай ,         

әрбір  жұмыскерге  жұмыс  уақытының  есебінен  кез  келген  курста  оқуға  құқылы  және  ешқашан  жалақысын  жоғалпайды . Сондықтан  да  жұмыскердің   оқуы  мен  білім  дәрежесі  жоғары  бағаланды . Бұл  процес – нарықтық    принципке  көшетін  экономика  үшін  қажетті  құбылыс .  Финляндияда ,  мысалы  осындай  орташа  мерзім  кезінде  мамандық  та  өзгертіледі  немесе  халық  шаруашылығында  айналысатындардың  үштен  бір  бөлігі  басқа  жұмысқа   ауысады .

                Еңбек  нарығында  тепе – теңдік   сұраным  мен  ұсыным  көмегімен   бекітіледі . Еңбекке  деген  сұраным  мөлшері  жалақы  мөлшерінен  кері  пропорционалды  байланыстылықта  болады .  Жалақы  мөлшері  көтерілген   кезінде  фирмалар  тарықтық  тепе – теңдікті  сақтау  мақсатында  жұмыс  күшіне   сұранымды  төмендетуі  қажет ,  ал  жалақы  мөлшері  төмендегенде  еңбекке  сұраным  артады . Жұмыс  күшіне  деген  ұстаным  нақты  байланысқа  іс - әрекет етеді .

                Американ  ғылым  экономисі  П.  Самуэльсонның  ойынша ,  қоғамдағы  еңбекке  деген  ұстаным  төмендегідей  факторлармен  анықталады :      

-         тұрғындардың  жалпы  санымен ;

-         жалпы  тұрғындар  санындағы  өз  бетінше  тұратындардың  үлесімен  құралады ;

-         жыл  немесе  апта  бойынша  жұмысшының  атқаратын  орташа 

     санымен ;

- жұмысшының  жұмсайтын  еңбегінің  сапасы , саны  және біліктілігімен ;         

                        3. Халықты  жұмыспен  қамту  саясаты .

3,1.    Жұмыспен қамтудың бұрынғы және қазіргі теориясы.

            Жұмыссыздық – экономикалық теорияның бұрынғы және қазіргі тарихындағы ең өткір мәселелерінің бірі. Жұмыссыздықты әр түрлі мектеп өкілдері әр түрлі түсіндіреді. Мысалы, мальтузиандық теория жұмыссыздықтың пайда болуын тұрғындардың тым артып кетуімен түсіндіреді. Кейнстік теория бұл құбылысты рыноктық сұраныстың жетіспегендігімен түсіндіреді, еркін кәсіпкерлік мектебінің теориясы- жұмыссыздық жалақы деңгейінің жоғарылауымен туындайтынын айтады, яғни ол еркін болып табылады. Еркін кәсіпкерлік теориясы  қазіргі өкілдері- «монетаристер»- осы көзқарасты қолдады.

         К. Маркстың қорлану теориясы мен қазіргі технологиялық теория жұмыссыздықтың болуын біріншіден- капиталдың қорлануымен, екіншіден,- техника прогрессімен болатындығын көрсетеді.

       Мальтузиандық теорияны ағылшын экономисі Томас Роберт Мальтус (1766-1834ж.ж) жасаған. Ол 1798жылы ˝ Халық саны туралы заңның тәжірибесі ˝

кітабын шығарған. Онда ол былай жазған: Жер шарындағы тұрғындар геометриалық прогрессиямен өседі: яғни әрбір 25 жылда 2 есе өседі; ал өмір сүру жабдығы тек арифметикалық прогрессиямен өседі : халық саны 1,2,4,8,16,32ж.т.б., ал өмір сүру жабдығы 1,2,3,4,5ж.т.б.

        Ол халық санының және  өмір сүру әдісінің өсу қарқыны жоғарыдағы көрсетілген есеппен салыстыра отырып мынадай қорытындыға келген:

тұрғындардың жоғары қарқынмен өсуі қайыршылық пен жұмыссыздықтың себеп- салдары болып табылады.

         Тұрғындардың қарқынды өсуін Мальтус ( әрбір 25жылда 2 есе өсуі)  17-ші ғасырда АҚШ-да тұрғындар саны тек табиғи өсіммен ғана емес, Еуропадан иммигранттар легінің келуімен де өскенің ескермеді.

         Қазіргі жағдайда адамзаттың өмір сүру әдісінің тұрғындар қарқынының тез өсуінен қалмауы үшін мүмкіндіктер көп. Бұл туралы ағылшын экономисі Джон Бернал өзінің 1954 жылы шыққан ˝ Қоғам тарихындағы ғылым ˝ кітабында былай жазған : ˝Қазіргі уақытта атом ядросының бөлінуі негізіндеге ядролық энергия алынды және оны ядролық синтезден тіпті көп мөлшерде күтуге толық негіз бар , себебі тамақ өндірісін ары дамытудың шексіз екенін көрсетеді.

     Ағылшын экономисі Джон Кейнетің баяндауынша, жұмыссыздық дұл тауарға сүранымның төлем қабілеттілігінің жеткіліксіздігі мен жалақының өте жоғарылауының салдары деп түсіндірді. Төлем сұранымының жеткіліксіздігін ол адамдардың қор жинауға бейімділігімен және күрделі қаржыға ынталандырудың әлсіздігімен түсіндіреді. Оның ойынша, толық жұмыстылықпен қамтамасыз етуге болады, ол үшін адамдардың қор жинауға бейімділігін жою қажет және жұмыс орнын құру үшін жоғарғы деңгейлі күрделі қаржыны қарастырған дұрыс.                                                                                                        

                 Батыс мектебінің өкілдері  ХХ-шы ғасырдың 30-шы жылдарына дейін жұмыссыздықты дәстүрлі түсіндірумен, яғни жұмыссыздық –жолдамалы жұмыскердің өзінше еркін талдауы деп есептеледі. Жұмысшылар шектен тыс жоғары жалақы талап етеді, сондықтан жұмыс күшіне сұраным төмендейді.

Бұл  теорияны   ағылшын  экономисі  Кембридж  университетінің  професоры  А. Пигу  өте  дәйектілікпен  жасады .  Ол  өзінің  ойын  1923 жылы  шыққан ˝ Жұмыссыздық  теориясы  ˝  кітабында  баяндады .  Алайда  ХХ- шы ғасырдың  30- шы  жылдарындағы  жаппай  жұмыссыздық  кезінде  бұл  позицияның  дұрыс  еместігі  барынша   айқындала  түсті .

                Қазіргі  жағдайда  “ монетарлық  теория ”  өзі  туралы  барынша   айқын  көрсете  білуде .  Осы теорияны жақтаушылар жұмыссыздық себебін мемлекеттің ақша  саяасатын дұрыс жүргізбеуінде екендігімен  түсіндіреді.  Ақша массасын дұрыс  түсіндіре  отырып,  өндіріс процессін  реттеуге  болады.  Олардың  ойынша,  түзу инфляция  өндірісті  ынталандырады  және  жұмыссыздықты басады.   Мысалы ,  Жаңа Зеландиялық  экономист  Олбен  Филлипс  ( 1914ж.ж) осы тәуелділікті  математикалық  тілде  қисық  түрде  көрсетіп  кейінірек ол  “Филлипс  қисығы ”  деп аталады .

          Ауыл   шаруашылығында  жұмыспен  қамту  АҚШ- да  1955 жылы 6,5 млн  адамнан  1990 жылы 3,2млн  адамға қысқарды  , ал  қызмет  көрсету  саласында  1955  жылы  30,1  млн  адамнан  1990  жылы  85,3  млн  адамға  артып ,  жалпы  жұмыспен   қамтылғандардың  75  пайызын  құрады .  Кәсіби  құрылымда  ой  еңбегімен  айналысатын    жұмыскерлер  арта  түсті .   Олар  1991  жылы  барлық  жұмыспент  қамтылған  жұмыс  күшінің  51  пайызын  құрады .                                                                                                       

                Біліктілік   құрылымында  жұмыс  күші  білім  деңгейінің   өскендігін   көрсетті.  АҚШ- да  1970 -1992 жылдардың  аралығында  орташа  білім  алған  адамдардың  саны  өсті  және  жұмыс  күшүінің  жоғары  білім  алғандар  мен   толық  алмағандар   21%  - дан  38 %  - ға    үлесі  артты.  Демографиялық  құрылым  бойынша    әйелдерді   жұмыс  күші   құрылымына    тезірек  тарту  байқалады .  АҚШ – да  әйелдердің  экономикалық  деңгейге  қатысуы  1980  жылы   34%  - дан  1992 жылы  60% - ке  өсті .

              ҚР –да  осы уақытқа дейін  еңбек  нарқы  болған  жоқ  .  Рыноктық   экономикаға  көшу  осындай  нарықтың  болуын  қарастырады  .Еңбек  рыногы -

бұл  жұмыс  күшін  тауар  ретінде  сату  - сатып  алу  туралы  экономикалық  қатынастардың  жүйесі .  Еңбектің  тікелей  әсер  етуінің   арқасында  жоғарғы біліктілікті  еңбектің  дәрежесі  көтеріледі , әрбір жұмыс  орнының  бағасы  өседі ,  жұмыскерлерге  және  оның  еңбегіне  талап  күшейеді . Еңбек  рыногында  өте  қабілетті  және  іскер  жұмыскерлерге  қатаң  әр  қатал   талдау  жүргізіледі .  Рынок  еңбекке  қабілетсіздерді , жалқау , әлсіздерді  ешқашан  аямайды . Ол еңбектің  жоғарғы  шапшаңдығын қамтамасыз  етіп , іскерлік  пен  бастамашылдықты  ынталандырады . 

            ҚР – дағы  қалыптасып  отырған  еңбек  рыногы  нақты  еңбек  рыногынан  өзгешелеу . Мұнда әзірше  жұмыс  күшін  еркін  сату  жүзеге  аспай тұр  және  оның  болуы  әкімшілік  құқықтық  және  экономикалық   факторлармен   шектелуде:  Әлі де  болса  паспорттық  құжаттық  режим  сақталуда ,  жұмыс  күшінің  еркін  аумақтық  құйылуын  тоқтатып   нақты  тұрған  жай  нарығы  болмай  тұр . Мысалы , көмір  және  тау –кен  өндіру , мұнай  өңдеу  аудандарында  ерлер  еңбегі  басымдау . Себебі  мұнда   әйелдер  еңбегін  қолданатын  кәсіпорындар  нашар  дамыған ,  осыдан  байқалатыны  елдегі  жұмыссыздардың  3 -тен  2- сін  әйелдер  құрайды .

           Республикада   1991 жылы  алғаш рет  жұмыссыздар  тіркеліп , олар  4000- нан  астам  адамды құрады  оның  ішінде  75 % әйелдер  болды . Ал,  2000   жылы   жұмыссыздардың   арнайы  тіркелген  саны   247,6 мың  адам  болды . Алдағы  жылдары  тіркелетін   жұмыссыздар  саны   бірнеше  мыңға  ұлғаюы  мүмкін . Бұл  процесске  мемлекет  дайындалғаны  жөн  және  әлемдік  тәжерибелерге  сүйене  отырып , оны  реттеуді  үйренген  дұрыс .  Тұрғындарды  еңбекпен  қамтудың  мемлекеттік  реттеу  механизмі  құқықтық   негіздегі, арнайы  мекемелер  бөлімшелерін , экономикалық  тетіктер  жүйесін  ендіреді. Осы  жағдайды  мемлекет  әлеуметтік  саясатында   мінлдетті  шараларды    жүргізуге  міндетті :  әсіресе, жұмыссыздарға  жәрдем  төлеу  біліктілікті  арттыру  мен  жаңа  жұмыс  орындарын  құру  және  әлеуметтік  саясат  және  т.б. 

               Жұмыссыздық  мәселесін  шешуде  ерекше  орынды  еңбек  биржалары  ( тұрғындарды  жұмыспен  қамту  орталығы )  алады .  Еңбек  биржасы – бұл  тұрақты  негізде  қызмет  жасайтын  мекеме , мұнда  еңбекті  жалдау  кезінде  жұмыскер  мен  кәсіпкер  арасындағы  делдалдық  іс - әрекет  жүзеге  асады .                                             

                 Бүгінгі  қалыптасқан  шындық  барлық  еңбек  нарығы  элементтерінің  қайтадан  пайда  болу  қажеттілігін  алға  тартуда .  Қазақстанда  тұрғындарды    жаппай  жұмыспен  қамту  орталығы  1991 – ші  жылы  1 шілдеден  бастап   жұмыс  істей  бастады . Қазіргі  кезде  мұндай  биржалар  орны  өсіп  келеді .  Қоғамдық  қатынастары  дамыған  елде  еңбек  биржасы  алғашқыда  гуманитарлық   институт  ретінде  пайда  болып ,  оның  мақсаты  жұмыссыздарға  көмек  көрсету  еді .  Уақыт  өте  келе  және  бұл  елдегі  еңбек  қатынастарының  дамуына  сай  олардың  қызметтері  мен  міндеттері  өзгереді .  Соңғы  жылдағы  еңбек  биржасы  еңбек  нарығын  реттеудің  иаңызды  инструменті  болып  ,  жұмыспен  қамту  саясатын  жасап  әрі оны  өмірге  ендірді .  Мұндай  биржалардың  бүгінгі  кездегі  негізгі  қызметі  мынау  болып  табылады :  еңбек  нарығындағы  сұраным  мен  ұсыным  реттей  білу , жұмыссыздар  санын  есепке  алу , бос  жұмыс  орнын  тіркеу ,  жұмысты  ауыстыратын  және  жұмысқа  тұрғысы  келетін   адамдарға  ақпарат  беру , жұмыс  іздеген  мамандарды  оқытуды  ұйымдастыру  және  жаңа  дайындықтан  өткізу ,  жастар  арасында  кәсіби  бағдар   жүргізу ,  адамдарды  жұмысқа  орналастыру  кезінде  делдалдық  іс  атқару  және   жұмыссыздарға  жәрдем  ақы  төлеу  болмақ .

                Мемлекет  кәсіпорын  және  ұйымдастыру  мүдесін  ескере  отырып  биржа  арқылы  еңбек  нарығына  әсер  етеді .  Еңбек  биржасы  берген  жұмысқа  жолдама  кәсіпкер  үшін  ұсыныс  болып  табылады . Себебі  олар  кімді  аламын  десе  де  таңдау  еркіне  құқылы  және  өзінің  кадрлар  бөлімі  арқылы  жұмыскерді  жалдауға  мүмкіндігі  бар . Экономикасы  дамыған  елдер  кәсіпорын  компаниясында  жұмыс  күшін  жалдау  екі  жағдайды  ескре  отырып  жүргізіледі :

-         біріншіден , фирманың  ағындағы  тұтыныстарын ,  оның  қосымша  даму  стратегиясын  және  фирманың  өз  ішінде  кадрларды  даярлау  мүмкіндіктерін  ескеру  керек ;

-         екіншіден , жұмыс  күшінің  ұлттық  нарығының  жағдайын  ескерту            керек ;

-         жұмыс  күшін  қолдау  кезінде  төмендегідей  тәсіл  қолданылады ;

-         жоғарғы  және  орта  оқу  орындарынан   мамандарды  тарту ;

-         жұмыспен  қамту  орталығы  арқылы  кадрларды  жалдау ;

-         жарнамалық  хабарлау  мен  жаппай  ақпараттық  құралдар  көмегімен  кадрларды  тарту ;                                                                        

-         орналасатындарды  конкурстық  негізінде  мұхият  таңдау , сондықтан  бір жұмыс орнына  бірнеше  орналасатындарды  тарта  білу . Талдау  іс -

әрекеті  мұхият  талқыланып ,  рнда  әр  түрлі  тестілерді  қолдану  ескеріледі . Тестілер  жұмыс  орнына  таласатын  іздемпаздың  лауазымды  қызметіне  байланысты  әр  түрлі  болып  құрылады .  Тесті   жалпы  интеллектуалды  деңгецн  тексеруге ,  кейде  әл  түрлі  дайындық  деңгейін  байқататын ,  жалпы  және  өндірістік  сипатты  көрсететін  сауалдарға ,  оның  ішінде  талапкердің   таңдап  алған  мамандығы  бойынша  сұрақтарға  негізделіп  жасалады .             

         Қазақстан  Республикасында  тұрғындарды  жұмыспен  қамтудың  арнайы  бағдарламасы  жасалған .  Еңбек  нарығындағы  жағдайды  ескере  отырып ,  жұмыссыздарды  қайтадан  оқыту  шаралары  қарастырылған , жастар , әйелдер ,

мүгедектерді  жұмыспен  қамтуға  қамқорлық  жасау  көзделген .  Кәсіпорындарда  оларды  жұмысқа  алудың  үлесі  белгіленген .

           Қазір  еңбек  биржасында ,  жұмыс  күшіне  сұраным  мен  ұсыным  туралы  мағлұматтар  банкісі   болуы  қажет .  Осы  бағытта  өнеркәсібі  дамыған  Батыс  елдерінің  тәжірибесін  қолдануға  болады . АҚШ – та ,  мысалы ,  аймақты  және  жергілікті  деңгейде  жұмыс  күшінің  электронды  банкілері  құрылған .  Онда  жұмысқа  орналасқан  кезде  жоғары  сапалы  консультациялық  көмек  көрсетіледі . Нәтижесінде  барлық  мамандық  топтарындағы  жұмыссыздардыұ  40  проценті  бір  айдең  ішінде  жұмысқа  орналасады . Сондай – ақ жұмыссыздарды   қаржыландырудың   жаңа  бағдарламасы  енгізілген . Әсіресе ,  Вашингтон  штатында  федералдық  үкімет  тиісті  білім ,  жұмыс  тәжірибесі  ьар  және  өз  ісінің  маманы  болғысы  келген  400 жұмыссызға  белгілі  бір  уақытқа  дейін  мүмкіндік  беріп , алдын  ала  жәрдемақы  төлейді . Бұның  өзі ,  олардың  жұмыс  жобасының  экономикалық  дәлелі  бар ,  әдейі  куртарды  өткен ,  сондай – ақ  жаңа  істі  консультант  көмегімен  бастаған жұмыссыздарға  беріледі .

3,2   Халықты  жұмыспен  қамту

Қазақстан  Республикасы   ˝ Тұрғындарды  жұмыспен  қамту  туралы ˝  жұмыссыздығы үшін  олардың ,  негізгі  жалақысының  50 % - нан  төмен  емес  мөлшерде  кепілдікпен  ақы  белгіленді . Ол  төлем  республикадағы   қалыптасқан  жағдайға ,  күн  көру  деңгейімен  төмен  болмауы  қажет . Салыстыру  үшін  жұмыссыздық бойынша  ақы  мөлшерін  келтірейік : АҚШ – да  жалақының  50 % - ын құрайды ,  Жапонияда  жұмыссыздардың  жас  ерекшелігі  мен  басқада  көрсеткіштеріне  бйланысты 3 – 12 айдың  жалақысының  - 60 – 80 %  құрады ,  Францияда – 1 – 2,5  жылдағы  жалақының  42 % - ын  құрап ,  қосымша  күніне  40 франк  төленеді , ал 3 жыл  бойы  ерекше  ақы  төленеді . Ұлыбританияда  52  апта  бойы  28,5 фунт  стерлинг  төлейді . Жұмыс  істейтіндердің  жалақысынан шегеріліп , сол  жиналған  соммалардан  арнайы  қор  пар  құрылады . 

Нарықтық экономикасы  дамыған  көптеген  елдерде  еңбек  нарығындағы әр  түрлі  категориядағы  адамдарға  дифференциялды түрде  қарау  көзделген . Әсіресе  жастарға . Осы  мақсатта  жастар  арасындағы  жұыссыздықпен  күресу  үшін  арнайы бағдарлама  жасалып ,  ол  өмірге  ендірілді. Бұл  бағдарламада  кәсіпкерлердің  қатысуымен  жастар  үшін  жұмыс  орнын  құру  шараларына  ерекше  орын  берілген ,  кәсіпер  жалақыны  төлеу  шығындарын  қаржыландырмаса , мемлекет  кәсіби  дайындықта  жұмсалатын  шығындарды  өз  мойнына  алады . Қазақстан  Республикасы  Президентінің1996 – шы жылы 6  қазанда  ˝ Мемлекеттік  жастар  саясатын  жетілдіру шаралары  туралы ˝ шешім  шығып ,  онда  осы  мәселелерді  қарастыру  көзделген .

Қазіргі  таңда  Қазақстанда  жұмыспен  қамтамасыз  ету  шамасы  қандай ?  Біздің  елде еңбек  ресурсы  1992 жылы  9,4  млн  адамға  жетті  немесе  халықтың  жалпы  санының  ( 17  млн адам )  55 % - ін  құрады .  Халық  шаруашылығы  қызметінің  барлық  салаларында  7,4 млн  адам  жұмыспен  қамтылған . Олардың  6  млн – ға таяуы  немесе  81 % - і   экономиканың    мемлекеттік  секторында жұмыс  істейді . Бұл  мемлекеттік   кәсіпорындардың  әлі  де  басым  екендігін , яғни  , нарық  механизіміне  тән  еңбекке  қамту   қатынастарының  қалыптасуы  өте  баяу  жүріп  жатқандығын   көрсетеді . Сонымен  қатар  қазіргі  еңбекпен  қамту  қатынастары , әкімшілдік  эконамика  жағдайында  қалыптасқан  жұмыспен  қамтамасыз   ету  қатынастарының  терең  дағдарсын  көрсетіп  отыр . Біздің  қоғам  әкімшілдік  басқару  жүиесі  жағдайында  халықты  толық ,  әсіресе  тиімді  еңбекпен  қамту  мәселесін  шеше  алмады .     

Қазақстан  Республикасының  ˝ Халықты  жұмыспен  қамту  туралы ˝  Заңына  сәйкес ,  жұмыстан  босап  қалып ,  жұмыссыз  деп  тіркелген  азаиаттарға , бұрынғы  жұмыс  орнындағы  негізгі  жалақысының  50 % - дан кем  емес  мөлшердегі ,  бірақ  республикада   қалыптасқан  орташа  жалақы  мөлшерінен  жоғары  және  өмір  сүру  минимумінен  төмен  болмайтын  жәрдем  ақша  беруге  кепілдік  береді .

Осымен  бірге  мемлекет  жұмыс  күшінің  ұстанымын  азайту  үшін  иммиграцияны ( шетел  азаматтарының  келуі )  шектеу , шетел жұмысшыларының  репартациясын ( отанына  қайту )  ынталандыру ,       жұмыс  аптасының  ұзақтығын  қысқарту ,  жұмыс  орнына  бөлу  және  мерзімінен  бұрын  құрметті  демалысқа  шығару  сияқты  жұмыспен  қамту  саясатын  жүргізеді . Мемлекет  қосымша  жұмыс  орындарын  жасау  үшін  қаржы  жұмыс  бағдарламасын  жүзеге  асырады ,  сөйтіп  жұмыссыздықтан  мейлінше  жапа  шеккен , бірінші  кезекте  жастар  мен  үнемі  жұмыссыз  болатындарға  жәрдем  көрсетеді .

Нарықтық  қатынастары дамыған  көп  елдерде  еңбек  нарығы  әр  түрлі   топтардағы  адамдарды ,  әсіресе  жастарды  жұмыспен  қамтудың  жеке шараларын  жүзеге  асырады .Ол  үшін  арнайы  бағдарламалар  қабылданып  іске  асырылады .  Осы  мақсатта  кәсіпкерлердің  қатысуымен  жастар  үшін  жалақы  шығындары  бөлінеді   және олардың  кәсіптік  мамандыққа  дайындайтын  шығындарды  мемлекет  толық  өз  мойнына  алады .  

Еңбек  нарығы  және  халықты  жұмыспен  қамту  саласындағы  үрдістер  әрқашан  әлеуметтік – экономикалық  даму  аспектісінің  орталық   мәселелері  болып  табылады . Өйткені  елдің  тұрақты дамуы  тікелей  тұрақты  жұмыспен  қамтылу  және  еңбек  нарығы  саласындағы  әртүрлі  қолайсыз  жағдайлардың  алдын  алумен  байланысты .

Нарықтық  қатынастарға  көшу  мен  экономикалық  реформалауға  байланысты  жаңа  тәуелсіз  елдерде  жұиыспен қамтылу , жұмыссыздық  мәселелері пайда  болды . Еліміздегі  нарықтық  экономикаға әсер  ететін  қаржылық  және  экономикалық  тұтқалардың , нарықтық  инфрақұрылымның  жетілдірілуі  көптеген  әлеуметтік  мәселелерді , әсіресе  еңбек  және  жұмыспен  қамтылу  саласындағы  мәселелерді  өте  маңызды  ете  түсті .

Жаңадан  қалыптасып  келе  жатқан  Қазақстандық  еңдек  нарығы  аймақтық  еңбек  нарықтарының  қарама – қайшылықтарын  бойына  жинақтаған . Сондықтан да  жұмысшы  күші  мен  еңбек  нарығын  саралау  үшін  және  сол  негізде  макродеңгейде  біртұтас   стратегия  құру  үшін  облыстардағы  жұмыспен  қамту  мәселесіне  толық  талдау  жасау  қажет .

Қазақстан  Республикасынаң  2003 жылғы  экономикалық  белсенді  7657,3 мың  халқының  6985,2 мың  адамы  жұмыспен  қамтылған . Республиеалық  жұмыспен  қамтылу  деңгейі  91,2 % болды .

Қазақстан  Республикасының  еңбек  рыногы.

                                   Қортынды

        Жұмыссздық – ең  өткір  мәселелердің  бірі  болып  табылады . Жұмыссыздықтың  халық  арасында  көп  таралуы  елдің  экономикасына  зор  нұқсан  келтіреді .  Қандай  да  мемлекет  болмасын  халқының  тұрмысының , әл – ауқатының  деңгейінің жоғары  болуы  сол  елдің  экономикасының  артып , барлық  жағынан   дер  қарқынмен  дамуын  қалайды .  Осыған  байланысты  қазіргі  таңда  нарықтық  экономика  мен   әлеуметтік  әділеттік  негізінде жоғары  өркенинтті  демократиялық  қоғам  құру  жолында  әртүрлі  оқиғаларды  басынан  кешіп  отырған  республикамыздың  бүгінгі  тіршілігінің  негізгі  мақсаты  мемлекеттегі  әрбір  азаматтың  бақытты  өмірін  және  мұң – мұқтажсыз  ауқатты  тұрмысын  тұрмысын  қамтамасыз  ету .

        Менің  ойымша  қалаларға  жаңа  технологиялар  алып  келіп ,  жұмыс  орындарын  алмайынша  аталмыш  шаруа  шешімін  табуы  екіталай деуге  негіз  бар .  Оның  үстіне  шикізаттың  барлығы  дерлік  шетелдіктер  қолында  болғандықтан, тауарлардың  өзіндік  құны  жоғары . Біз  қаншалықты еңбеккерлер  мен  зейнеткенлердің  жалақысын  артырып  отырғанымызбен ,  ол  бәрібір  инфляция  жетегінде  кетіп  жүр . Әсіресе ,  осыдан  жұмыссыз  отбаслар  қатты  зардап  шегеді .Сонықтан  орбір  отбасының  жағдайын  жақсарту  және  инфляция деңгейін  бәсеңдету  үшін  адамдарды  жұмыспен  қамту  шарт .

         Елдегі  жұмыспен  қамту  мәселесін  шешуде  кемшіліктер ,  кедергілер  аз  емес . Бұл  ауданның  әлеуметтік – экономикалық жағдайына  тіреліп  тұрған  жоқ .  Мәселен ,  Халықты  жұмыспен  қамту  туралы  заңға  бір  жылда  екі  рет  өзгеріс  енгізілсе ,  оның орындалу  механизмін   кешіктіру  жұмысты  жоспарлы түрде  жүргізуге  кері  әсерін  тигізеді . Яғни , бұрынғы  заңның  жетімсіздігін  өмір  көрсетті . Кейбір  мекеме ,  кәсіпорын басшыларының  заңды  құрметтеу  мәденйетінің  төмендігі  жұмыссыздарды  еңбекке   орналастырғанда  қиыншылықтар  туғызатыны  жасырын  емес . Осындай  сәйкессіздіктің  салдарынан  күнделікті  жұмыста  қолбайлаулар  да  кездесіп  жатады .      

                      Пайдаланылған  әдебиеттер :

1.      Я. Әубәкіров,  К. Нәрібаев,  М. Есқалиев, Е . Жатқанбаев, Е. Байжұмашев ,  

     ˝ Экономикалық  теория  негіздері  ˝  Алматы  ˝ Санат ˝  1998 ж .

2.  Шәденов . Ө. Қ,  Байжомартов. Ү.С,  Жүнісов. Б. А,  Комягин. Б. И.  ˝ Жаппы  экономикалық  теория ˝    Алматы – Ақтөбе    2002 ж

3.   Мамыров ,  Тілеужанов .     Макроэкономика       2001 ж

4. Әубәкіров .  ˝ Экономикалық  теория  негіздері ˝   Оқу  құралы .       Алматы  1999ж

5.САЯСАТ – POLICY № 4  2005ж

7. Егемен  Қазақстан  ˝ Жұмыссызы жоқ аудан ˝ 28 сәуір 2001 ж  № 85   4 бет .

8.  Шымкент  келбеті  ˝Тіршілік  жанданса ,  жұмыссыздық  азаяды ˝ 6 ақпан

9. Шымкент  келбеті    ˝ Жұмыссыздық  жайы  әлі  де  жай  таппай  тұр ˝    20  желтоқсан    2002 ж

10.Егемен  Қазақстан  ˝ Жұмыссыздық  берті – ауыр  дерт ˝  24  сәуір  2004 ж 2 бет  № 105 – 106  ( 23742 ) 

11. Оңтүстік  Қазақстан   ˝ Жұмыссыздық жұлынын  үзуге  бола ма ? ˝ 26 маусым  2001 ж  № 47 ( 17234 )

12. Оңтүстік  Қазақстан  ˝ Жұмыссыздық – дерек  пен  дәйек  не  дейді ? ˝   31 наурыз  2001 ж

13.ҚҰУ  хабаршысы .  Экономика  сериясы . № 2( 48 )   2005 ж

14. САЯСАТ – POLICY   № 9 – 10   2002 ж