Қазақ жеріндегі исламның таралуы

Үлкен семья шаруашылыққа өте тиімді, жұмыс қолы мәселесін  шешуге пайдадан басқа зияны жоқ  еді.

Ұлын үйлендірерде ата-анасы  «құда» болар жұртын таңдап, сынап  барып «құда түскен». «Құда түсу»  қалың малсыз болмаған. Көптеген зерттеушілеріміз «қалың мал» институтын кертартпа деп  бағалайды. Біз бұған қосыла бермейміз. Рас, қалың мал әйел мен еркектің тең праволығын жойып, ер адам алдына әйелдерді тәуелді ететіні рас. Оны біз тек «қалың мал» тілегендіктен, мал сияқты сатып алды деп қарамай, ұзақ дәуірлер қалыптасқан «семья», отбасы, ошақ-қасы дәстүрлерінен іздеуіміз  керек. Сондықтан да шығыстанушы  совет ғалымы А. М. Васильев: «Қалыңмалды  тек қана қыздарды сатып алу деп  қарамау керек. Қалыңмал ертеңгі  күні ажырасқан жағдайда өмір сүруі  үшін не әке-шешесінде, не өзінде қалатын  нәрсе. Оның үстіне оның бір бөлігі той өткізу, жасау жасау, т.б. жаратылады»./11/—деп анығын көрсетеді. Сайып келгенде қазақтар қалыңмалды қыздың өзіне жаратқан. Ұзатылатын қыздың бір ғана сәукелесінің қалың мал алып қыз әкесі байымаған, қалыңмал беріп алыс-беріс жасаған. Алғаш жігіт жағы әкелсе, қыз жағы да дәл сондай етіп ілулерін, киіттерін  қайтарған. Қазіргі бояуды қою жағып, үйленушілер бейне бір қарызға  белшесінен батып, кіріптарлық халге  түседі деген пікірді қалыптастырған. Ссодан барып, қалыңмал сияқты жоралардың бәрі де өз ретінде, әркімнің шама-шарқына  орай, бай кедейлігіне байланысты өтелінген.

Қазақтар өз қандастарынан, жақын-туыстарынан қыз алмаған. Әсіресе  жеті атаға дейін қыз алуға  мүлдем қарсы болған. Олар әрдайым  алыстан, қан араласпаған рудан  алған. Бұл медициналық, адамгершілік тұрғыдан алып қарағанда өте дұрыс  жол. Оның үстіне «қара тамырлды қазақ» туыстыруға, біріне-бірін жақын етуді  көздеген. Көптеген Шығыс елдері халықтары  бұл жөнінен қазақтарға теңесе алмайды. Шығыс халықтарын былай қойғанда, өз туыстарымыз—түркі халықтары  арасында немерелес туыстары өзара  қыз беріп, қыз алысатын дәстүр бар. Қазақ—қыздың түріне, сұлулығына емес, алдымен ақылына, тәлім-тәрбиесіне қараған. «Шешесін көріп –қызын ал», «Қайын алма, қайын-жұрт ал» деп, көргенді жердің қызын алуға тырысқан. Сол  себепті де қазақтар өздері араласып, көріп жүрген жерге құда түсіп, ұлдарын  үйлендірген. Ұлдары бұған қарсылық етпеген. Өйткені әке-шешесі, туысқандары  кәмелетке енді жеткен жасөспірімнен  гөрі көп нәрсені білген, түсінген. Одан ұлдары опық жемеген. Кейбір зерттеушілердің  артығырақ айтса да: «Қазақтар  үйленбейді, үйлендіреді» деулері, міне, осыдан туындайды. Мұндай ақылдасып, ойланып  үйлендірілген ұл семья шырқын бұза алмаған. Бұрын қазақ семьясы  түгелге жуық ажыраспаған. «Қайта шапқан жау жаман, қайтып келген қыз жаман» деп, ерінен ажырасқан әйелдерге, «қатын қоя бергіш» деп ұлдарға қазақтар жақын қарап, ондай болуға жол  бермеген. «Пәленшенің баласы не қызынан  үлгі алма!» деген сөзден аулақ  болуға тырысқан. Қазақ қыздары керікті, қара көз, қара шашты, мығым әрі еңбексүйгіш  солып келеді. Оны біз таза ауа, ағарған ішуден, кішкентайынан еңбекке  араласуынан деп білеміз.

Қазақтар басқа халықтарға, олардың дініне қарамай сиректе  болса үйленген. Мұндай жәйттер қалмақтармен екі арадағы жаугершілік кезінде  жиі ұшырасты. Кейін шариғат заңы әсерінен қазақтар қыздарын діні басқаға  тұрмысқа беруге тиым салған. Рас, шариғат  заңында мұсылман адам христиан, еврей, зороастрийлерге үйленуге рұқсат етіп, тек мәжуасилік діндегілерге (анимисткаларға) үйленуге рұқсат етпейді. Мұсылманға тұрмысқа шыққан мұсылман емес әйелдер өз дінінде  қала беруге еркі бар, бірақ онан туғанбалалар мұсылман болып есептелген. Ал мұсылман әйелдердің кәпірлерге тұрмысқа шығуына  рұқсат жоқ. Қазақтар да осы жолды  ұстанған. Егер тұрмысқа шықса, онда өлім жазасына кесілгенін біз қазақтардың  әдет-ғұрып заңдарынан жақсы білеміз.

Қазақтарда қыз 16, ер бала 15 жастан үйленіп, отау құруға рұқсат етілген.

Қазақтар ажырасу үшін үйленбеген. Біз жоғарыда айтып өткеніміздей шариғатта мүлдем ажырасудың 17 формуласы  бар. Бұлардың ішінен «талақ», яғни «мен сені тастадым» деп талақ айту ең қиыны. Мұндай сөзді айтқаннан соң, ері әйеліне қайта қосыла алмайды. Қайтадан қосылу үшін әйелі басқа біреуге некеге тұрып, сонан кейін онан ажырасып қана өз еріне некеге тұра алады. Бұл шариғат заңының қазақтарға енбегенін айта кеткеніміз жөн.

Қазақтарда күйеуінен  ажырасқан әйелге баласы берілмеген. Өйткені әйел басқа рудан саналып, ал, балалары әкесінің мирасқоры болғандықтан деп ұғуымыз керек.

«Келін» болып түскен алғашқы  жыл, қазақ қыздары үшін өте ауыр да қиын болған. Олар «жат» жұртқа келіп, жыл бойына қажет болса, екі-үш балалы болғанынша бүкіл руластары сынағында, сынауында болып, қажет десеңіз  жаңа түскен келінді келген қонақтарға дейін сынаған. Әрине, мұндай сынаудың тәрбиелік мәні ерекше екенін айтқымыз келеді. Жас келін бет алды тайраңдамай, «отау иесі» болғанын, өзінің үйінде алған өнегесі мен тәрбиесін  көрсете отырып, ене мен жеңгелерінен әдептілікті, қонақ күтуді әрі үй шаруасы жұмыстарын, туысқан-туғандарға, үлкен-кішіге қарым-қатынасын, жалпы  айтқанда, күнделікті тұрмыс-тіршілікте өзін ұстап, әдепті болуды, сыпайылықты  үйренеді.

Әйелдер аяғы ауыр болып, бала тапқанға дейінгі аралықта қазақтар арасында көптеген әдеттер мен сенімдер қалыптасқан. Семьяда қыздан гөрі ұл тапқанды ұнатқан. Алайда, қыз болса  да өкінбеген.

Қазақтар ұлын да, қызын  да мәпелеп, бар мейірімін аямаған. Қазақтарда «әйелдер босанатын үй»  болмағаны көпке мәлім. Оның есесіне  әрбір қазақ әйелдері «босандыру»  шарттарын, жолдарын, қиын-қыстау жағдайларын  жақсы біліп, босанушыларға үлкен  жәрдем көрсете алған. Сондықтан  да «босану» қазақ әйелдеріне көп  қиындық келтірмеген. Нәрестенің кіндігін кескен әйел «кіндік шеше» атанған. Әрине, босанар алдын «кіндік  кесуге» қазақтар көбіне баласы көп, тәлім-тәрбиелі әйелдерді шақырған. «Кіндік шешеге» нәрестенің бір  мінезі ұқсайды деп санаған. Шындығында да, бұл сөздің жаны бар «Кіндік  шешесінің» бір мәнерін ұстанбайтын  бала сирек кездеседі. Әрине, оған біз  мән бере бермейміз. Оның үстіне қазір  «әйелдер босанатын үйде» босанып, ол «кіндік шешенің» мінез-құлқын көбіне біле бермейміз. «Кіндік шешесін» кез  келген адам сыйлап, құрметтеген. «Кіндік  шешесіне» бала алғашқы табысынан  сыйлық берген./12/

Жаңа туылған балаға ат қою да көбіне ақылдасып шешілген. Дегенмен ұл балаға әкесі, қыз балаға шешесі не әпкелері ат қойған. Азан шақырып  ат қою рәсімі де қызық. Исламға дейінгі  бала есімдерін, исламнан кейін оның әсерінен қойылған есімдерден оңай ажыратуға  болады. Арабша мәнді аттардың бәрі ислам әсерінен енген.

Болашақ туылатын ұрпағының  денсаулығы жайлы, тұқымдарының таза болуы  жайлы қазақтар некелеспей тұрып-ақ ойланған. Сол себепті де тым әріден, алыс рулардан қыз алған. Қазақтарда нәсілдік-генетикалық сырқаттың  болмауы осыдан болса керек. Қазақтарда құда болатын жағының жұқпалы  ауру бар-жоғына не ақыл-есі дұрыстығына  ерекше мән берген.

Аяғы ауыр әйелдерге барлық жағдай жасалған. Жерік асын қайдан болсын тауып берген. Ауыр жүк көтертпеген. Қазақтарда алкоголь ішімдіктер мүлдем пайдаланылмаған. Екі қабат әйелді түнде жалғыз қалдырмаған. Оған барлық уақытта да жағдай жасап, тыныштық орнатқан.

Бала туылып, жарық дүниеге  келуі қазақ семьясына үлкен  қуаныш әкелген. Туылған балаға да көп  жағдай жасалған. Жаңа туған баланың  қас жауы—суық тигізіп алу. Әсіресе  қыстың күндері киіз үйді барынша  жылы ұстаған.

Әдетте шала туған 6-7 айлық  сәбилер өмір сүрген. Мұндай балаларды  қазақтар Шалабай деп атаған. Ал 8 айлығында туғандар өліп қалған. Нәресте  туылғаннан соң 1-2 сағаттан соң емізген. Мама аналар баланы қалай емізу жайлы  жас босанғандарға кеңес берген. Баланы бір жарым жасқа дейін, кейде үш жасқа дейін, кейде бес  жасқа дейін емізе берген. Емшекпен бірге басқа тамақпен ауқаттандыру 4-5 ай өткен соң басталған. Құйрық май т.б. тағамдарды таза дәкеге салып, еміздік ретінде аузына салған. Құйрық майдың бактерицидтық қасиеті барын  қазіргі кезде зерттеуші ғалымдар дәлелдеп отыр. Баланы міндетті түрде  тұзды суға шомылдырған. 40 күннен кейін  қырқынан шығарып оны атап өткен. Содан соң «бесік той» жасап (әрине, ауыл-аймаққа ғана), бесікке бөлеген. Қазақ бесігі ағаштан жасалған, өте  ыңғайлы, көшіп-қонғанда жайлы. Көптеген зерттеушілеріміз бесікке бөлеу  зиян деп қате пікір ұстанып келгенін жасыра алмаймыз. Жас бала ыстықтап, көрпесін теуіп тастайтыны белгілі. Бесікте жатқан баланың денесіне суық тимейді, бөленген баланың, аяңғы (сирақ) қисық болмайды, асты былғанбай, таза жатады, ал асты былғанған бала төсекте жата алмай, жылауық келеді. Әрине, бесіктің мұндай жақсы қасиеттерін  көрмеу әбестік.

Жас балаларды еңбекке  үйрету ерте жастан басталған. Үш-төрт жастан қыз шешесіне, бала әкесіне  жақын жүріп, солардың кәсібіне әуестене бастаған. Шешесі қызына үй тіршілігіне  қажетті нәрселерді: тігіншілікті, тамақ даярлауды, қонақ күтуді т.б. үйреткен. «Ұяда не көрсең, ұшқанда  соны ілесің» деген мақалға үлкен  мән берілген.

Қазақтар спорттық жаттығуларға кішкентайынан жаттығып, жас балалар  атқа шауып, секіріп, күресіп, көкпар тартып дегендей, шынығып өскен. Н.А.Добролюбов: «Бірде-бір неміс гимнасшыларының, грециялықтардан басқа, үлгі-өнегелері  болмағандықтан, бізге мұнда қырғыз даласына келмеуі өкінішті-ақ. Мұнда  олимпиялық ойын түрлері: күрес, сырыққа  өрмелеу, жүгіру, т.б. гүлденіп өскен»,—  деп текке мақтамаған. О бастан қазақтардың сүйікті ойындары: атпен  шабу, садақ ату, қазақша күрес, жарыс, аңшылық, т.б. жақсы дамыған. Осының бәрі баланың жасынан шынығып, мықты  болып өсуіне, былайша айтқанда, дене тәрбиесіне зор мән берілген. Жаз бойы бай, кедей демей жалаңаяқ жүгірген./13/

Ұйқы тәтті деп, дұрыс  ұйықтап, баланың дұрыс демалуына  да ерекше мән берген. Ұйықтап жатқан баланы қорқып, нерв жүйесі зақымданады  деп, айқайлап оятпаған. Қатты ұрып-соқпаған. Баласын жиі ұрып-соғушыларды  халық сөгіп, ұрысқан.

Ежелден-ақ ата-аналары балаларын  кішкентайынан тамақты асықпай, шайнап жеуге үйреткен. Кішкентай  нәрестені көпшілікке көрсете бермеген. Әрине, мұның бір жақсы жағы балаларды  жұқпалы аурулардан сақтаған.

Баланы сүндетке отырғызу мұнан 6 мың жыл алдын Африка халықта- рында болған. Баланы сүндетке отырғызу жайлы Құранда да ештеңе айтылмаған. Бұл дәстүр мұсылмандардың дәстүрі  болып саналмайды. Кейін бұл дәстүрді ислам қабылдап, өз жорасына айналдырған. Сүндетке отырғызу тойы біздің қазақтарда көп адамдар қатысуымен атқарылып, оған көп қаржы жұмсалады. Оның үстіне көбіне сүндетке отырғызу ауыл шаруашылық науқаны нағыз қызған күз айларында  өткізіледі. Мұның өзі көп адамдарды  жұмыстан қол үздіретіні сөзсіз. Рас, қазір медициналық мекемелерде  балаларды сүндетке отырғызып жүр. Біз бұл істі қолдап-қуаттаймыз. Сүндетке отырғызу медициналық тұрғыдан пайдалы екенінде дау жоқ. Ыстық  аймақтарда тұратын адамзат зиялылары мұны ойлап тапқан. Сондықтан сүндетке отырғызудан бас тартпай, қайта оған халықтық сипат беру қажет. Тек қана оның діни бояуын сыдырып, оған мән бермеуіміз керек.

ІІ. ИСЛАМ ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАН

2.1 Қазіргі  Қазақстандағы Ислам дінінің  жағдайы

Біздің қазақ халқы  –мұсылман, діні – ислам екендігі үнемі Елбасшымыз Н.Ә.Назарбаев биік мінбелерден тектен текке айтып  жүргені жоқ. Сан ғасырлар бойы исламдық жолды ұстанған ата-бабаларымыз  осы дінге лайықтап өз әдет-ғұрып, салт-дәстүрін, наным-сенімін қалыптастырған, әрі оны ұрпақтан ұрпаққа жалғастырып  отырған.

Өкінішке орай, кешегі «қызыл империя» ата-бабаларымыз қасиеттеген, түпкі табиғи болмысына айналдырған  ислам дінін мансұқтап, ұрпақтарына  құбыжық еткен атеистік тәрбие сәл  болмағанда алтын діңгегінен ажыратып, мәңгүрт ете жаздады. Құдайға  шүкір, қазір тәуелсіздігіміз өз қолымызда, егеменді елміз. Халқымыз ислам  дінімен қайта қауышып, көпшілік имандылыққа бой ұруда.

Қазіргі жаһандану дәуірінде  «бәле қайда? Бассаң аяқ астында» дегендей, бізді сақтануға шақыратын  мәселелер жетерлік. Еліміздіегі  экономикалық қиындық көптеген келеңсіз жайттердің бой көтеруіне жол  ашып берді. Бір формациядан екінші формацияға өту, әрине, көптеген қиындықтарды қоса әкеледі. Бұл қиындықтардан  рухани біртұтастық қиналдырмай  алып шығаруы хақ. Ал, рухани күйзеліске ұшырау, әртүрлі жіктерге бөлініп, дағдарысқа ұшыратады. Қазіргі Қазақстан халқы  рухани дағдарыстарды басынан кешіруде. Алпауыт империялар ең алдымен жаһандану  дәуірінде кез келген елдің рухани бірлігіне нұқсан келтіруді тектен текке көздемейді. Рухани тұтастығынан айырылған елді өнбіс етіп алу  ежелден келе жатқан дәстүр. Әсіресе, ұйқыдан енді оянған нәрестедей қазақ  халқын азғыру, соңына ерту оңайдың  оңайы. Тәуелсіздігімізден бергі он жыл ішінде жарты миллиондай қара көздеріміз басқа діннің шылауында  кетуі осыны айғақтайды. Дәл осылайша үнсіз кете беретін болсақ, алдағы 15-20 жыл ішінде қазақтың тең жартысы  өзге діндерге өтуі ғажап емес./14/

Сондықтан да, әлі де кеш  емес, мемлекеттік тұрғыдан маңыз  беріп, дін саясатына ерекше көңіл  бөлу, мемлекеттің басым көпшілігі  мұсылмандардың (Қазақстан Республикасында  қазір мұсылмандар ресми дерек  бойынша 70%) мүддесін, ауыз бірлігін сақтайтын  заңдар қабылдау, исламдық этикалы  мектептер мен жоғарғы оқу  орындарында оқыту, миссионерлік іс-әрекеттерге  тыйым салу қажет. «Иегово куәлері» үстіміздегі жылы Украинада конференция  өткізіп, оған Қазақстаннан барған 500 делегаттың 350-і өзіміздің қара көздер екені  көп нәрсені білдірсе керек. Қаншама  қара көздеріміз «кришна» дініне еніп, мінез-құлықтары адамдық сипаттан алшақтап кеткенін де жақсы білеміз. Ислам дінін үгіт-насихат етушілерден  гөрі өзге, дінімізге жат діндерді насихаттаушылар көп. Олар қалалардағы  көше-көшелерді, тіпті ауыл-ауылдарды  аралап, тегін діни кітаптарын таратып, жұртты азғыртып жүр. Қайта, міне осы  миссионерлердің өздері адам құқығын  бұзып, отбастарымызға ылаң салуда. Қазір  Республикамызда үш жүз елуден астам  діни секталар мен ағымдар білгенін істепм жатыр. Олардың қатарында  исламдық ағымдар мен «Ахмади» секілді  теріс жолдағы ағымдар да бар.

Біздің қазақ сан ғасырлар бойы ислам дінінің «Имам Ағзам» деп аталатын Ханифилік жолды  ғана ұстанып келген. Бұл жол нағыз  демократиялық, суниттік жол. Ханифилер  өзінің көнімпаздығымен, ізгілікті  сипаттарымен ерекшеленеді. Мұны жақсы  біле білген ата-бабаларымыз осы ағымды ҮІІІ ғасырдан бері нық ұстап, арасына жік түсірмей келген еді.

Ислам дінінің берік орныға қоймау себебін біз республикамыздағы  жалпақшешейлік діни саясаттан көреміз. Көпұлтты Ресейде зайырлы мемлекет бола тұра, заңдарында ежелден келе жатқан христиан дінін құрметтеп, оған басымдылық беретінін айдан анық жазып көрсетеді. Ал, біздерде әлемдегі барша дін, ағым, секталарға есік ашық.