КАСПИЙ
ТЕҢІЗІНІҢ ЭКОЛОГИЯСЫ
Каспий
теңізі — әлемдегі шаруашылық маңызы
зор ең ірі тұйық, су алабы. Каспий
теңізінің экологиялық жағдайы соңғы
жылдары су деңгейінің көтерілуімен байланысты.
Каспий теңізінің бірде көтеріліп, бірде
тартылуы жердің табиғи - тарихи эволюциясына
байланысты. Тарихи деректер бойынша 1820-1930
жылдар аралығында Каспий теңізінің су
деңгейі көтерілген. Оның себептерін ауа
- райының құбылысымен және антропогендік
факторлармен түсіндіруге болады. Еділ
өзені теңізге құятын барлық судың 80 %-ын
құрайды. Сондықтан теңіз суының толысуы
Еділ өзенімен тығыз байланыста болды.
Соңғы жылдары теңізден Қарабұғазкөл
шығанағын бірде бөліп, бірде қосу адам
баласының Каспий экожұйесіне батыл араласуы
еді. Осы әрекеттердін бәрі Каспий теңізінің
байырғы қалыптасқан табиғи тепе-теңдігін
бұзған адамның теріс іс-әрекеттері ретінде
қабылданды. Теңіз суының ырғақты ауытқуы
табиғаттың заңдылығы екенін адам баласы
кейін түсінді. Мәселен, 1940-1950 жылдардағы
теңіз деңгейінің төмен түсуін антропогендік
факторларға жаткызады. Оның да себебі
бар еді. Өйткені осы жылдары теңізге құятын
су мөлшері Еділден 12 %-ға, Жайықтан
24 %-ға, ал Теректен 60 %-ға төмендеген. Осы
факторларды ескеріп, теңіз суы деңгейінің
азаюын тежеу мақсатымен 1980 жылдары
Қарабұғазкөлді теңізден бөлу үшін ұзындығы
100 метр табиғи бөгет салынды. Бөгет салынған
бұғаздың суы небәрі 3-ақ жылдың ішінде
кеуіп кетіп, айналасына теңіз тұзы аралас
шаң - тозаңдар тарады. Әсіресе теңіздің
түбінен тұз өндірушілерге қиындық туды,
тұздың сапасы төмендеп кетті. Өйткені
Қарабұғазкөл елімізде тұз өндіретін
бірден-бір ірі Қарабұғазсульфат комбинатымен
әлемге әйгілі еді. 1978 жылдан бастап теңіз
деңгейі өздігінен көтеріле бастады. Ғасырдың
аяғында оның деңгейі 3 метрге жуық көтерілді.
Судың көтерілуінен жүзден астам мұнай
бұрғылары, ондағы мұнай қоймалары, 6 мұнай-газ
кешені, жүздеген елді мекендер коммуникациялық
желілер, өнеркәсіп
орындары су астында қалды. Барлық ластағыш
заттар мен мұнай теңіз суына араласып,
оның аймағы 300 мың гектарға жетті. Кейінгі
жылдары теңіз суының көтерілуінің табиғи
процесс екенідігі дәлелденді.
Каспий
теңізінің көтерілуі оның маңындағы
мемлекеттерге көптеген проблемалар
туғызып отыр. Оның бастысы —
экологиялық жағдайлар.
Біріншіден,
су деңгейінің көтерілуі теңіз жағалауындағы
табиғи жайылымдардың көлемін тарылтып,
құстар мен жануарлардың мекенін басып
қалды. Суға тосқауыл үшін соғылған бөгеттер
жағалаудың фаунасы мен флорасына зор
шығын келтірді. Балықтардың уылдырық
шашу аясы мен құстардың ұя салу тығыздығы
кеміп, биокөптүрліліктің азайып кету
проблемасын туғызып отыр.
Екіншіден,
теңіз деңгейінің көтерілуі судың,
ауа мен топырақтың ластануына, одан
әрі экологиялық апатқа апарады.
Судың мұнай өнімдерімен ластануы
1980 жылдан бастап күшейе түсті. Су құрамында
пестицид және ауыр металдардың көбеюі
бекіре сияқты бағалы балықтар, теңіз
мысығы, құстардың жаппай ауруларға ұшырап,
қырылып қалу фактілерін жиілетті. Соңғы
мәліметтер бойынша бекіре балықтарын
аулау 40 %-ға азайды.
Үшіншіден,
су деңгейінің көтерілуі теңіз жағалауларындағы
мұнай ұңғыларын, мұнай қоймаларын, мұнай
өңдейтін өнеркәсіп орындарын, балық комбинаттарын,
елді мекендерді су басып, орасан зор шығын
келтіре бастады.
Төртіншіден,
мұнай игеруге шетелдік инвесторларды
тарту Каспий теңізінің экологиясын
одан әрі шиеленістіре түсуде. Мұнай өндірумен
бірге ауаға шығатын ілеспе газдардың
көтерілуі аймақтың ауа ағынында зиянды
газдар үлесін көбейтіп отыр. Теңіз жағалауларының
тозуы техногендік процестерді жылдамдатып,
аумақтың шөлге айналуына себепші болып
отыр.
1.
Каспий теңізінің солтүстік жағасы,
Еділ мен Жайық өзендері аралығының
көп жері Атырау облысының
Құрманғазы ауданына қарайды.
Теңіз жағасының шекарасын Еділ
өзенінің теңізге құятын Қиғаш
саласы анықтайды. Осы Қиғаш
өзенінен Исатай ауданының Забурын елді
мекеніне дейінгі жағалық аймақ түгелдей
Құрманғазы ауданының жері. Бұл жердің
экологиялық жағдайынан сөз қозғау үшін
оның бұрынғы жағдайы қандай екеніне көз
жеткізу керек.
Бұрын бұл жердің кеңестік
кезеңге дейін, онан кейін де теңіз
суының және оның құрлыққа суғына кіріп
жатқан шалқыған саналуан сулы шығанақтары
мен теңізден бөлініп қалған көлдері көп
болды. Қай кездерде де осы көлдерден,
шығанақтардан жергілікті халық балық
аулап, олардың түрлі өнімдерін шығаратын
шағын да ірі кәсіпорындарына тапсыратын.
Оларды балықшылардың тілімен айтсақ
«Балық батағалары» дейтін.
1925 жылдан бастап Каспий теңізінің
суы тартылып, барған сайын азайды.
1930 жылы бұл су арналары, шығанақтар
сусыз қалды. Біртіндеп тартылған
теңіз суы 100 километрге қашықтаса,
кейіннен ол одан екі есеге жуық қашықтап
кетті. Балық батағалары жабылды. Аудандағы
кеңестік кезеңде құрылған балық колхоздарының
балықшылары теңізге балық аулауға шығатын
кеме-қайықтарын Астрахань облысы аумағына
қарасты теңіз жағасындағы «Тұмақ» аралына
күзде тастап, көктемде сол жерден жарақтанып
теңізге шығатын болды.
Бұрынғы теңіз ротасындағы Белужий,
Трешкин, Дементьев, Қарабөлек,
Ленкоса, Комсомольск, Бесшифер,
Жаркөсе, Әбу аралдары қара
жерге жалғасты. Бұл аралдар соңғы
30-40 жылдар бойы Атырау облысы мал шаруашылықты
колхоздарының мал азығын дайындайтын
учаскелерге, малшылардың қыстақтарына
айналды.
Қиғаш өзенінен Забурын елді
мекеніне дейігі 200 километрге жуық
жердегі халықтың байырғы қонысы
сусыз қалды. Оншақты колхоздар
тұрақты тұра алмағандықтан Қиғаш, Шарон
өзендерініңбойына қоныс аударды. Бірақ
бұл сусыз қалған мыңдаған гектар жерді
малшылардың қонысына, жайылымға айналдырар
бағдарламасы ел алдына қойылды. 1946 жылы
Шортанбай балық зауытының қасынан Қиғаш
өзенінен басын алатын Қиғаш-Кобяков каналы,
одан басын алатын Көкарна-Белужий-Трешкин,
кейін Кобяков-Жанбай каналдары, мал су
ішетін Кобяков-Мальцев каналы, сонан
кйін Ганюшкиннен Забурынға жететін жоғары
жақпен Сурхан каналының желісі іске қосылды.
Бұл каналдардың тұщы ағынды суы түгелдей
каналдың төменгі желісімен бұрынғы арналар
ізімен теңізге құятын болды және осы
арналар ізімен суды теңізге жеткізетін
Ленкоса, Мальцев, Жанбай-Дементьев каналдары
да қазылды. Мысылы «Белужий» арнасы атына
сай Белуга (қортпа балығы) балығының ішкі
суға кіретін, уылдырық шашатын бұрынғы
терең арна болатын. Бұл каналдар
бойындағы жайылымдық жерлерге, малшыларға
Еділдің тұшы суын жеткізіп қана қоймай,
бұрынғы теңіз суы жайылатын көлдерге
құйып, теңіз балықтарының көктемде уылдырық
шашып, көбеюіне мыңдаған суды мекендейтін
құстардың көбеюіне мыңдаған жол ашты.
Мұның бәрі кешегі өткен кеңістік кезеңдегі
теңіз жағасын мекендеген Құрманғазы
ауданы жерінің келбеті еді. Теңіз жағасының
қазіргі жағдайы мүлде өзгерді. Аудандағы
өнеркәсіптік, ауыл шаруашылықты өндіріс
орындарының көбі жабылды. Аудан экономикасы
төмендеді. Табиғаты қорғалмай, экологиясы
бұзылды.Өткен 30 жыл ішінде каналдар бір
де бір рет аршылмағасын, арналары бітелді.
Қамыс, қоға, су балдырлары қаптап кетті,
көпшілігін су жүрмейтін болып, құм басты.
Теңізбен байланыс үзілді. Көлдерде тұрып
қалған су бұзылып, мыс купросының ерітіндісіне
айналды, зәрленді. Ауру таратудың көзіне
айналды. Мыңдаған гектар шабындық, жайылымдық
жер шөпшықпай, пайдаланудан қалды. Ауданға
қарайтын батыстан-шығысқа ұзындығы 200км,
терістіктен-түстікке150 километрге созылатын
теңіз жағалауын нар қамыс, қоға басты,
су арналары жойылды. Өзен суы теңізге
жетпейді. Бірнеше жылғы ну орман болып
шыққан қамыс, қоға, жыңғылдар 1974 жылдан
бері өртелмегендіктен қурап, үйінді-шөгіндіге
айналды, су балдырларымен қопаға айналып
шіріді. Қопа үстінен қайталап шыққан
биік қамыс-қоғалар жыртқыш қасқыр, қарсақ,
түлкі, қамыс мысықтарының, борсықтын,
күзен, жанат, қабандардың және кемірушілер-егеуқұйрық,
тышқан, атжалмандардың тұрақты мекеніне
айналды. Жылма-жыл олардың санының ұлғаюына
сай жұқпалы да, қатерлі аурулар туу қаупі
өсті. Әсіресе қасқыр, түлкілер құтырып
ауырып, адамға, малға шабатын болды. Тышқандар
осы оңірде 1920 жылдарда болған оба ауруының
қайталануына мүмкіндік туғызып отырТеңіз
суын жағалай және су астындағы жеке аралдарға
мұнай компаниялары қожа болып, мұнай
ұңғымаларын қаптата бастады. Жағадағы
«Белужий», «Ленкоса», «Трешкин» аралдарында
жиырмашақты мұнай ұңғымылары жұмыс үстінде.
Мемлекеттер арасындағы Каспийді бөлісу
келісіміне сай Ресей үкіметінің мұнай-шылары
біздің аудан жері болып саналатын теңіз
суындағы «Новинск» аралына мұнай ұңғымасын
орнатып жатыр. Мұнай ұңғымалары қамыс,
қоға, қопа, балдыр үйіндішірінділердің
ортасына орналасуда. Бұлар теңіз жағасының
бұзылған ауасын одан сайын ластаса, екінші
жағынан қураған қамыс мұнай көздерінің
өртену қаупін туғызады.
Аудан халқы үшін кәсіптік
және күнкөрістік балық көзі-Каспий
теңізінің балығы мен жер астының
мұнайы. Оларды бұрынғы қалпына
келтіріп, халық игілігіне айналдыру
үшін төмендегідей шараларды шұғыл іске
асыру қажет деп санаймыз:
1. Аудан жеріндегі каналдары қалпына келтіру,
бітелген жерін аршып, қазып, Қиғаштын
мол тұшы суын Каспий теңізіне құюын қамтамасыз
ету керек. Ол үшін Сурхан каналының Қиғаш
–Кобяков каналынан бастау алатын жеріндегі
15км жерін тереңдетіп қазған жөн. Онан
кейін Кобяков-Жанбай-Забурын каналының
бойындағы бұрын теңізге құятын Ленкоса
каналын, Жанбай арнасын, Деменьтев каналдарының
бітелген жерлерін қазып, кейбіреулерін
теңізге қарай ұзартып, Шаронка суының
осылар арқылы теңізге құюына мүмкіндік
беруміз керек. Бұларды аршып, қазғаннан
қандай пайда бар?
Біріншіден, теңіз балықтарының үлкен-кішісі
болмасын көктемде уылдырық шашу үшін
үйірімен теңізді жағалап келіп, дағды
бойынша өзен суы ағысына қарсы каналдармен
жоғары өрлейді, көлдерге жайылған суға
шығады, тұшы суда балық жақсы өседі. Мұның
өзі аудандағы балық аулайтын колхоздар
мен балық зауытының, кәсіпшіліктердің
өркендеуіне, аудан экономикасын котеруге,
халықтың әл-ауқатын жақсартуға мүмкіндік
береді.
Екіншіден, қазіргі кезде Жайық өзенінің
теңізге құяр тамағы тайыздалған. Жылдар
бойы қазылмағандықтан балықтар Жайық
бойына толық шыға алмайды. Біздің ауданның
тұсындағы теңізге құятын негізгі арналар
бітелген, балықтар кіре алмайды. Соның
салдарынан балықтар көктемде үйірімен
жоғырылайды. Кейде онан да асып Мақашқалаға
қарай асады. Сондықтан да Каспий балығының
өз жерімізде көбеюіне жағдай жасауымыз
керек.
Үшіншіден, Еділ-Қиғаш суы өте көп. Көктемде
олардан келетін мол суды бұрынғы қазылған
Каспий теңізіне жібермесек ең адымен
аудан орталығы Ганюшкинді су басады.
Селоны бірнеше жылдар бойы богет салып
қана аман алып қалып отырмыз, ал биыл
жағдай өте қауіпті. Су басса мыңдаған
саман үйлер құлап, ел баспанасыз қалады.
Төртіншіден, су келсе каналдар бойындағы
көлдер жағасы мен жайылымдарға шөп шығады,
егін егіледі, халықтың күнкөрісі, ауа
райы жақсарады, табиғат түзіледі.
2.
Теңіз жағасына жағалай шыққан,
адам жүре алмайтын, ит тұмсығы
өтпейтін, жүздеген гектар жерді
алып жатқан қураған қамыс,
қоғалар, қопаларды көктемде және
күзде өртеу керек. Өйткені
олар қопаланып шіріп, бұларды
паналап жүрген сансыз көп жабайы аңдар
мен тышқандардың сүйегінен улы заттар,
газдар көбейіп, экология бұзылады, аурулар
тарайды. Оның елге келтіріп отырған зияны
көп. Сондықтан да қамыс, қоғаларды жылма-жыл
өртесе жер тазарады, қажетті аралдар
мен су өз арналарын табатын болады.Оны
осы жерді игеріп, өнімін алып жатқан мұнай
компаниялары жүзеге асыра алар еді. Ал
бұған бақылауды облыстық қоршаған ортаны
қорғау басқармасы, одан жоғары министрлік
жургізуге тиісті.
Каспий
экологиясына мұнай өндірудің қаупі
қанша және Каспий аймағының ахуалы
Каспий
теңізі қайраңында кең көлемде басталған
бұрғылау жұмыстары теңізге қауіп
төндіре ме? Әрине. Әлемнің әр түкпірінде
болып жатқан экологиялық апаттардың
ащы сабағынан оң қорытынды шығармасақ,
Каспийдің келешегіне де қауіп төнеді.
Қазір мұнда тек іздестіру шаралары ғана
жүргізілуде. Осындай геологиялық жұмыстардың
барысында-ақ бірнеше оқыс оқиғалар орын
алды. Алдымен итбалықтардың, соңынан
құстардың жаппай қырғынға ұшырауы теңіздің
қазақстандық бөлігінде дабыл қағылар
жағдайдың қазір-ақ қалыптасып келе жатқанын
аңғарды. Ең сорақысы – сол апаттардцың
аяғы анықталмай, себебі сараланбай қалғандай.
Аджип компаниясы азды-көпті айыппұл төлесе,
бұл осымен іс тыңды деген сөз емес. Бізге
“қара алтын” игеру жолында табиғатты
құрбандыққа шалмау, қоршаған ортаны таза
күйіде сақтау жолындағы шараларды қолға
алатын кез жетті. Жалпы, адам мен табиғаттың
байланысы ықылым замандарда қалыптасқан.
Адамзат өзінің өмірлік қажеттілігін
қоршаған ортадан алады. Бұл үлес қазір
артып келеді. Бүгінде қоғам қажеттілігінің
80%-ы табиғи қорлардан алынады. Осы қарқын
алдағы уақытта да сақталса, мұнығ арты
табиғи ортаның азуына, яғни деградацияға
апарып соқтырады. Бұл – табиғаты күрделі
аймақта орналасқан Атырау облысы үшін
үлкен қауіп.
Күн тәртібінде Каспий теңізінің су
алып, су басып кеткен аймақтарындағы
ұңғымаларды жою проблемасы тұр. Ұңғымаларды
жою жөнінде шұғыл шаралар Каспий теңізінің
акваториясы үшін жағымсыз салдарларға
әкеп соқтыруы мүмкін.
Аймақта үш басты экологиялық проблемасын
атап өтуге тболады:
1.
Қошқар-Ата қалдық сақтау қоймасының
проблемасы, онда 105 млн тонна улы
және радиоктивті қалдықтар сақталады.
СКЗ және ХГМЗ зауыттарының
толық тоқтап тұруына байланысты
1988 жылдан бастап ағынды сулар
ағызылып жіберілмейді. Сұық фазаның
деңгейі төмендеуде. Қазіргі уақытта жалпы
көлемі 77км жер тазартылып, көлемі 30км
жағажайлар пайда болды. Қалдық сақтау
қоймасы жөніндегі проблемалық мәселелерді
шешу үшін миллиондаған қаражат қажет.
2.
БН-350 реакторлық зауытының істен
шығуы, оны радиациялық қауіпсіз
жағдайға келтіру.
3.
Каспий теңізінің Солтүстік теңіз
қайраңында мұнай операцияларын
жүргізу және Каспий теңізінің
теңіз қайраңын игеру кезінде
қоршаған ортаны қорғау жөніндегі
мәселелерді шешудегі негізгі
проблемалардың бірі – толыққанды
экологиялық мониторингтің болмауы. Қазақстан
Республикасының оны жүзеге асыру үшін
тиісті база жасақталмаған.