Каспий

Сол жылдары Ақтау  қаласында консорциумның мониторингі  өтті. Онда консорциумның алматы филиалының өкілдері басым болды. Негізгі әңгіме теңіздің экологиялық жағынан бүлінбеуіне  арналды. Геология-минерология ғылымдарының докторы, академик Қ.Аманиязов өз сөзінде  «егер теңіз экологиялық жағынан  бүлінетін болса. Ондай жағдайда оның шығыны консорциум есебінен өндірілетін  болсын» деген пікір айтты. Алайда бұл мәселе хақында шешім алынған  жоқ. Тек консорциумның қорына 200 млн доллардың бөлінгендігі, одан 20 млн әлеуметтік салаға, 6 млн мамандар дайындауға кететіні белгілі болды.

Мұнай өндірісі еліміздің  қазіргі дамуы үшін ең негізгі  екендігіне дау жоқ. Былайша айтқанда ол – Қазақстан экономикасының ең басты көзі. Осыдан он жыл бұрынғы  сараптама-салыстыруларға қарағанда  Қазақстан мұнайының негізгі  қоры теңіз астында болып отыр. Есепші экономистердің пайымдауынша қайраңның  Қазақстан жақ бөлігіндегі мұнайдың қоры бүкіл Қазақстандағы мұнай  қорының тең жартысындай деп  жорамалдаған болса, қазір шельфтегі  мұнай қорының ондай болжамнан  әлдеқайда көп екендігі анықталып  отыр. Олай деліну себебі Батыс Қашағанды  қазғанда теңізасты мұнай қоры 7 млрд тонна делінсе, Шығыс Қашағанды  қазғанда оның мөлшері 50 млрд-қа артып  кетті. Ал қазір 6 алаң зерттелуде. Демек, жоғарыдағы көрсеткіштің әлі де еселей өсетіндігінде дау жоқ. Олай болса  бұл Каспий астын мұнай теңізі алып жатыр деген сөз.

Теңіздің тайыз  бөлігі мен терең бөліктеріндегі атқарылатын жұмыстардың ауқымы әрқилы болып келеді. Әсіресе оны сейсмикалық жұмыстартар кезінде ерекше назарда ұстау қажет. Жүз мың шаршы шақырым алаң зерттеліп шықты. Сол кезеңдердегі ақпарат ағымдарының хабарлауына жүгінсек, теңіз тіршілігінің жойылуы о баста-ақ байқалған. Атырау экологтарының анықтамаларына қарағанда жер асты дүмпулерінен теңіз тіршіліктері үнемі зақымдалып отырған. Оның шындығын кейінгі кезең толық дәлелді. Итбалық эпидемиясын былай қойғанда, қазір балықтардың қырылуы жаппай етек алуда. Әрі оның көрініс бергеніне де бірнеше жылдың жүзі болды.

Екінші мәселе, Солтүстік теңіздердегі мұнай өндіру жолдарын Каспийге қолдана салуға болмайды. Ең алдымен екі жақтың тіршілігі  екі басқа. Ауа-райы мен табиғи ортасы да екі бөлек. Сондықтан Каспий астынан  мұнай өңдіруге басқаша қарау  керек. Экваториялық өзгешеліктерін де естен шығаруға болмайды. Бұл жерде  Кариб өңіріндегі әдістерді қолдану  да тиімсіз. Демек Каспий астынан  мұнай өңдірген кезде өзге теңіздердегі әдістерді басшылыққа алудың пайда  бермесі хақ. Алайда шетелдік компанияларға  теңіз тіршілігінің жойылуы ешқандай әсер етпейді. Себебі Қазақстанның табиғаты олар үшін көк тиын.

Өткен жылдың шілде  айында БҰҰ-ның шешімімен бекіре тұқымдас балықтарды аулауға мараторий  жарияланды. Қара уылдырықты экспорттауға да рұқсат етілмеді. «Атырау балық» бірлестігінің тоңазытқыш цехында 4 тонна уылдырық қалды. Ал сол уылдырықтың  Америкадағы құны 14 млн доллар. 2002 жылдың 7 наурызы күні «Хабар» арнасында  теңіз жағасындағы бес мемлекеттің  уылдырықты экспорттау мөлшері көрсетілді. Сонда Қазақстан 23,5 тонна  уылдырық экспорттауға құқылы болды болып  шықты. Бұрынғы кездерде сондай уылдырық бір самолетке тиеліп, шетелдерге жөнелтіліп отырған.

Қысқасы, қазір теңіз тіршілігіне қатер төнуде. Балық қоры мүлдем азайды. Оны броконьерлерден көреді. Олар бір-бір ұшқыр моторларға мініп алып, балық сақшыларын маңайлатпай кетеді дейді. Мемлекеттік қорықшылар сондай ұшқыр кемелерге неге мінбейді? Балық инспекторларының тікұшақтар алуына да мүмкіншіліктері де бар. Осы тұрғыдан алғанда қызыл балықтарды броконьерлер тауысып жатыр деген пікір – алдамшы сөз. Биылғы бозторғайлардың қырылуына да броконьерлер кінәлі ме? Жоқ, оның бір ғана себебі бар, ол – Батыс, Шығыс Қашағанды қазу кезіндегі теңізге жіберілген лай су, ыссы фонтан, жер астынан атылған инертті газ. Нәтижесінде теңіз тіршілігі қырғыеға ұшырауда. Оны басшылар көрсе де көрмеген, білсе де білмеген болады. Әрине, мұнай керек, бірақ теңіз табиғаты құрыса, ол байлықтың құны көк тиын. Теңіз тіршілігі қалай болғанда да жойылуға тиісті емес.