Туризм индустриясы

Туризмнің дамуы және даму тарихы. 

Туризм қоғамда  белгілі бір орын алатын құбылыс  ретінде және термин немесе түсінік  рстінде тск XIX ғасырда ғана қалыптаса  бастады. Одан кейінгі оның даму тарихы (XX гасыр) өзіндік толығуымен, жетіле, күрделене түсуімен сипатталады. Алайда туризм термин ретінде, қоғамдық құбылыс  ретінде бірден қалыптасқан жоқ. Оның қалыптасуына тікелей болмаса  да, жанама түрде әсер еткен тарихи алгы шарттар нсмесе факторлар болды. Оларға жататындар: 1. Ерте ғасырлардағы, әсіресе, орта ғасырларда (ҮІІ-ХІУ ғасырлар) болған мемлекеттер мен халықтар арасындағы сауданың дамуы. 2. Орта ғасырларда және XIX ғасырға дейінгі мсм-лекеттер арасында болған соғыс қимылдары. 3. XV ғасырдан басталған жаңа жерлердің (Ұлы географиялық) ашылулары. 
Сауданың дамуы халықгар мен мемлекеттер арасындага экономикалық, мәдениеті т.б. қатынастарды нығайтты, жолға қойды, басқа мемлекеттер мен халықтар, олардың тілі, діні, салт-санасы, олар мекен еткен жерлердің табиғаты туралы мәліметтердід жиналуына негіз болды. Халықтар арасындағы сауда қатынастарының дамуы. Ескі дүниеде (Еуразия құрлығында, басқа құрлықтыр ол кезде дамудың "төмендеу" сатысында тұрған) құрлық бойынша да және сопымен бірге су жолдары (кемелер) арқылы да жүрген. Сауда қатынастарының ең айқын айғағы, тарихтағы белгілі, Ұлы жібек жолының болуы. Бұл жол Шығыс пен Батысты, Азия мен Еуропа халықтары арасындағы байланыстарды қалыптастырып, олардың арасына дәнекер болды, әр түрлі тауарлар тасыған керуеңдер құрамында 10 
мыңға дейін аттар, түйелер болған. Тауарлардың ішіндегі ең бағалысы әрине жібек матасы болған. Ол матадан Рим, Византия, Батыс Европа, Иран және Араб феодалдары мен атқамінерлері киім кигісі. 
Жібектен баска ұлы Жібек Жолы арқылы сол кезде жоғары бағаланған фарфор, қымбат бағалы асыл тастар, шәй, қытай қағазы, қымбат металдар, бар, қару-жарақ, оқ-дәрі, жүзім, бұршақ, анар т.б. мәдени дақылдар және заттар тауарлар тасылған. 
Жібек жолы сол кездегі Чанью (кәзіргі Сиань) қаласынан басталып, ары қарай екіге бөлініп, бірі Турфан, екіншісі Хотон мен Яркент арқылы Кашқарда тағы түйіскен. Турфан мен Қашқардан Орта Азия мен Казақ жері арқылы одан ары Ресейге қарай жолдар кеткен. Қашқардан өткен соң казіргі Ауғаныстаннан жол тағы екіге айырылып біреуі оңіүстікке Үндістанға, екіншісі батысқа Бағдадқа, одан ары қарай Жерорта теңізіне барып тірелген. Египетке, Византияға, Италияға т.б. елдерге жеткен. Керуендермен бірге жан-жақта әр түрлі мақсатпен саудагерлер, жиһанкездерден басқа (кейде түпұян кұлдар түрінде) адамдар да барған. Олар арқыды бір елден екінші елдерге сол кездегі ғылыми, техникалық табыстар, шаруашылық тәжірибелер ауысқан. Ежелгі Үндістанның ғалымдары математика, медицина, тіл білімі салалары бойынша үлкен табыстарга жеткен. Бұл білімдер мен тәжірибелер Қытайға ауысып Қытай ғылымын дамыды, өз кезегінде Қытайдан ғылыми мәліметтер басқа елдерге ауысқан. VII ғасырдағы ұлы қытай ғалым-географ Сюань Цзан Ұлы жібек жолы бойымен бірнеше рет Қытайдан Үндістанға сапары кезінше жолда кездескен қалалармен, өсімдіктермен, жануарлар дуниесімен, адамдар мен олардың өмірімен, тұрмыс-тіршілігімен, дінімен, этникалық ерскшеліктерімен т.б. жете танысуга тырысып, мәліметтер жинаған. Туризмнің қоғамдық құбылыс ретінде қалыптасуына белгілі-бір дәрежеде тарихи ғасырлардағы мемлекеттер арасында болған соғыстар да алғы шарт болған. Соғыстар алдындығы стратегиялық жәнс тактикалық жоспарлар кезінде, алдын ала жүргізілген барлау әскери барлау, барлау кезіиде саудагерлерді пайдаланған т.б. арқылы тек ұрыстар болатын орындардың жер жағдайлары ғана емес, сонымен бірге қарсы мемлекеттердің табиғи ерекшеліктері, мемлекеттік құрылымы, саяси жағдайлары, халқының тұрмыс-тіршілігі мен ұлттық ерекшеліктері, кәсібі, діні т.б. туралы мәліметтер жиналып қорытындылаған. 
Болашақта игерілуіне жол ашты.

Туризм әлемдік  экономикада басты рөлдің бірін  атқарады. Дүниежүзілік туристік Ұйымның (ДТҰ) деректері бойынша ол әлемдегі жалпы ұлттық өнімнің оннан бір  бөлігін, халықаралық инвестицияның 11 пайыздан астамын, әлемдік өндірістің әрбір 9-шы жұмыс орнын қамтамасыз етеді. Туризм  әлемдік  экономиканың алдыңғы қатарлы және жедел қарқынмен дамып келе жатқан салаларының бірі. Тез қарқынмен өсуіне байланысты оны өткен жүзжылдықтың  (ғасырдың) экономикалық феномені, әрі келген жүзжылдықтың (ғасырдың ) болашағы зор бизнесі деп болжалуда. Бүкіләлемдік туристік ұйымның болжамы бойынша ХХI ғасырда  туристік индустрияның өсуі артады және 2020 жылы әлемдегі туристік саяхаттар 1,6 биллион бірлік құрайды.

Бұл шаруашылық саласы көптеген дамыған және дамушы елдердің негізі болып табылады. әлемдік  экономикаға ( қызмет көрсетудің жалпы  өндірісі ) қосқан үлесі 3,5 трлн долл. (1993 ж) бағаланады.

Көптеген елдерде  туризм экономиканың маңызды салаларына (көлік және қатынас, құрылыс, ауылшаруашылық, халық тұтынатын тауарлар өндірісі т.б) зор ықпал етеді. Бұдан туризмның  өзіне бірнеше факторлар әсерін тигізеді: демографиялық, табиғи-географиялық, әлеуметті-экономикалық, тарихи, діни және саяси-құқықтық.

Туризмнің қазіргі  индустриясы табысы жоғары және серпінді дамып келе жатқан қызмет қызмет көрсетулердің  халықаралық сауда сегменттерінің бірі болып табылады. 1999 жылы халықаралық  туризмнің үлесі экспортқа шығарылатын  дүниежүзілік табыстың 8 пайызын, қызмет көрсету секторы экспортының 37 пайызын  құрады. Туризмнен түскен табыс мұнай,  мұнай өнімдері және автомобиль экспортының табысынан кейін тұрақты үшінші орында келеді. Мұндай оң үрдіс жаңа мыңжылдықтың бас кезінде де сақталады деп күтілуде. әлемдік туристік рыноктың дәстүрлі аудандары өзінің рекреациялық сыйымдылығының шегіне іс жүзінде жеткендіктен, туризмнің өсуі туристер баратын жаңа аумақтар есебінен басым дамитын болады. Осыған байланысты, Қазақстанның әлемдік туристік рынокта өзінің лайықты орнын табуға бірегей мүмкіндігі бар. Бүкіләлемдік туристік ұйым (БТҰ) 1999 жылдың қортындысын шығарды, сонда шет елге сапар шегетін туристер саны 657 млн. адам. Мемлекеттердің туризмнан түскен жалпы табысы 455 млрд.долларды құрады, соның ішінде, АҚШ 75 млрд.доллар алды, 2502 доллар-Испания, 31 млрд.доллар-Италия және 24 млрд.доллар-Франция.

Қазіргі туризм еңбекшілердің жыл сайынғы ақылы  еңбек демалысына шығуымен байланысты болды, мұның өзі адамның демалуға және бос уақытын өткізуге негізгі  құқығын тану болып табылады. Ол жеке адамды, адамдар және халықтар арасындағы өзара түсіністікті дамытудың  факторына айналды.

ДТҰ, туризм жөніндегі  мамандандырылған халықаралық ұйымдардың зерттеулерінің талдауына, сондайөақ  мемлекеттердің туризмді дамыту саясатына  сәйкес, туризм мемлекеттің әлеуметтік, мәдени және экономикалық өміріне тікелей  ықпал ететін қызмет ретінде түсініледі.

Әлемдегі туризмның  дамуына ғылыми-техникалық прогресс, тұрғындардың өмірлік жағдайын жақсарту, бос уақытты, демалыстарды көбейту, экономикалық және саяси тұрақтылық тағы басқа да факторлар әсерін тигізеді.

Бүгінгі күндегі  туризм – бұл әлемдік экономиканың құлдырауды білмейтін саласы. Мамандардың  есебі бойынша, орташа есеппен, бір  шетелдік туристің беретін табысын  алу үшін оған барабар, шамамен 9 тонна  тас көмір немесе 15 тонна мұнай  немесе 2 тонна жоғары  сортты бидайды әлемдік рынокқа шығару керек. Бұл ретте, шикізат сату елдің энергия көздерін азайтады, ал туристік өндіріс таусылмайтын ресурстармен жұмыс істейді. Шетелдік экономистердің есебі бойынша, 100 мың турист қалада орташа есеппен екі сағат болған кезде кемінде 350 мың доллар немесе адам басына бір сағатта 17,5 доллар жұмсайды. Сөйтіп, шикізат сату өзіндік экономикалық тығырыққа тірелу болса, ал туризмді дамыту – ұзақ мерзімді, экономикалық тиімді болашақ.

Туризм елдің  тұтас аудандарының экономикасына  белсенді әсер етеді. Туризм саласындағы  шаруашылық жүргізуші субъектілердің құрылуы және жұмыс істеуі жол  көлігін, сауданы, коммуналдық –  тұрмыстық, мәдени, медициналық қызмет көрсетуді дамытумен тығыз байланысты. Сөйтіп, туризм индустриясы басқа  экономикалық секторлардың көпшілігімен салыстырғанда, неғұрлым пәрменді  мультипликаторлық тиімділікке ие.

Қазіргі таңда  туризм әлемдік экономикада басты  орында және әлемдегі ең пайда көп  түсіретін бизнес түріне жатады. Сондықтан  да әлемдік шаруашылықтың бұл  саласының болашағы жайлы сұрақ  ең маңызды болып табылады. Осы  заманда адамдардың туристік мақсатта сапар шегуі бүкіл елді қамтыды, осыған байланысты әр елдің адамдары арасындағы қарым-қатынас күнделікті шындыққа айналды. Көптеген кәсіпкерлердің туризмге қызығушылық білдіруі бірнеше  факторлармен түсіндіріледі. Ең бірінші, туристік бизнеспен айналысуды бастау үшін, көп инвестицияның қажеті жоқ. Екіншіден, туристік нарықта ірі, орта, кіші фирмалар өзара әрекет етеді. Жоғарыда айтылған мәселелерді талдай келе Қазақстан  Республикасында туризмның дамуын, болашағын зерттеу маңызды екендігін   және «Туризмның дамуына әсерін тигізетін әлеуметтік-экономикалық факторлар» тақырыбының өзектілігін көруге болады. Осы жазба жұмысының мақсаты туризмның дамуына оң және теріс әсер етуші факторларды зерттеу болып табылады.

Бұл мақсатқа жету үшін мына мәселелерді шешу қажет:

- туризм жайлы  жалпы түсінік беру (ұғымы, мәні);

- туризмға әсерін  тигізетін факторларды анықтау;

- Қазақстан Республикасындағы  туризм мәселелері;

- Елдегі туризмның  даму динамикасы;

- Қазақстанның  туристік-рекреациялық әлеуеті (Бурабай)

- Отандық туризмның   даму мүмкіндіктері және болжамы;

Жазба жұмыста  баспа материалдары, статистика агенттігінің мәліметтері (әлеуметтік – экономикалық көрсеткіштер), “Туристік қызмет туралы”  заң актілерінің жиынтығы қолданылды. Теориялық база ретінде отандық, ресейлік және шет елдік зерттеушілер еңбектері алынды.