Этнопедагогика пєнiнiњ мiндетi мен маќсаты

Этнопедагогика пєнiнiњ мiндетi мен маќсаты

Ќазаќстанныњ егемендi ел болуымен байланысты оќу-аѓарту iсiнде  оныњ басшылыќќа алатын негiзгi идеялыќ  баѓыты ќазаќстандыќ патриотизмге негiзделуi керек. Ал Ќазаќстандыќ патриотизм мемлекеттiњ  территориялыќ т±тастыѓын, салт-дєст‰рдiњ, ±лттыќ мєдениеттiњ саќталуын, Ќазаќстанда тiршiлiк етушi ±лттардыњ бiрлiгiн ќамтамасыз етудi, олардыњ µзара саяси-экономикалыќ жєне мєдени байланысын к‰шейтудi, осы байланыстыњ пєрмендi насихатшысы мемлекеттiк ќазаќ тiлi мен халыќаралыќ ќатынас тiлi – орыс тiлiнiњ жетiлiп кµркеюiне баса назар аударуды кµздеу болмаќ. Б±л баѓдарламада келер ±рпаќтыњ денсаулыѓын саќтау ‰шiн ќамќорлыќ жасау, оларѓа ќажеттi бiлiм беру жєне д‰ниетану кµзќарасын ќалыптастыру, б‰гiнгi нарыќтыќ ќатынас жаѓдайында µздерiнiњ ата-бабаларыныњ дєст‰рiн саќтай отырып ењбек етуге єзiр болуын ќамтамасыз ету кµзделедi. Келер ±рпаќтыњ бейбiт отанда µмiр с‰рiп, шапшањ ќарќынмен дамып, жан-жаќты жетiлуi, Отаныныњ адал патриоты болуы тиiс.

Сондай-аќ Ќазаќстан  ‰кiметi ќабылдаѓан “Бiлiм туралы” зањыныњ “Бiлiм ж‰йесi” деп аталатын екiншi бµлiмiнде “Бiлiм беру ж‰йесiнiњ (пєннiњ) мiндеттерi; Ќазаќстан республикасына шын берiлген, адал патриот азамат даярлау… Олар мемлекеттiк белгiлердiњ мєнi мен мањызын терењ т‰сiнген, халыќтыќ дєст‰рлердi ќастерлейтiн… Халыќтар достыѓыныњ негiзiнде тєрбиеленген, халыќ, отан, отбасы алдындаѓы жеке бастыњ мiндеттерi мен ќ±ќыќтарын терењ сезiнген… Ќазаќстанда тiршiлiк етушi халыќтардыњ негiзiн ќалаушы – ќазаќ халќы мен басќа халыќтардыњ тiлiн, тарихын, салт-дєст‰рлерiн ќадiр т±тып, оны игеруге кепiлдi азамат болуы керек” делiнген.

Осы мiндеттердi ойдаѓыдай  орындап шыѓа алатын азаматтарды  тєрбиелеушi келешек ±стаздар ќауымы – б‰гiнгi педколледждер мен пединституттарда, университеттерде оќып бiлiм алып жатќан студент-жастар болмаќ.

Ал студент-жастарѓа халыќ  педагогикасыныњ ќыры мен сырын, ѓылыми негiздерi мен тєлiмдiк мєнiн  ѓылыми педагогикалыќ т±рѓыда игерудiњ  теориясы мен єдiстемесiн мењгерту мєселесiмен этнопедагогика пєнi айналысады.

Этнопедагогиканыњ зерттеу обьектiсi – халыќ педагогикасы. Халыќ педагогикасы халыќтардыњ ѓасырлар бойы ±рпаќ тєрбиелеу тєсiлдерiне негiзделген бай тєжiрибесiнiњ эмприкалыќ жиынтыѓы.

Этнопедагогика пєнiнiњ  маќсаты – халыќтыќ салт-дєст‰рдi, ±лттыќ µнердi дєрiптейтiн, ана тiлi мен дiнiн ќастерлейтiн, отанын, елiн, жерiн с‰йетiн жан-жаќты жетiлген, саналы, намысќой азамат тєрбиелеу.

Б±л пєннiњ кµздейтiн маќсаты – халыќтыќ тєрбие т‰рлерiн студент жастардыњ бойына сiњiрiп, бiлiм, бiлiк даѓдыларын дамыту, сµйтiп дене ењбегiне де, ой ењбегiне де ќабiлеттi, нарыќтыќ-бєсекелестiк жаѓдайында µмiр с‰руге икемдi, жан-жаќты жетiлген азамат тєрбиелеп шыѓару. Ол жан жєне тєн тєрбиесiн ќатар ж‰ргiзу арќылы студент-жастардыњ ќайрат-жiгерiн, аќыл-парасатын халыќтыќ µнер туындылары негiзiнде оќытып, тєрбиелеу арќылы iске асырылады. Халыќтыќ тєрбиенiњ негiздерiн бiлдiртiп мењгерту ‰шiн, ењ алдымен этнопедагогиканыњ теориялыќ-єдiснамалыќ, танымдыќ негiздерiн ‰йренiп бiлуге тура келедi. Ал ол этнос (±лт) туралы ±ѓымды, этностардыњ туып, дамып ќалыптасуын, этномєдениеттiњ ерекшелiктерi мен оныњ єлемдiк µркениетке ±штасуын, кiрiгу процесiн теориялыќ т±рѓыда ќарастырудан басталады.

Этностар мєдениетiн зерттеу iсiмен ѓылыми-методология айналысады. Сондыќтан этнопедагогика пєнiн оќытуды этностар мєдениетiн зерттеудiњ ѓылыми-методологиялыќ, теориялыќ негiздерiн оќытудан бастауды жµн кµрдiк.

Этностар µзiнiњ  µмiр с‰ру кезењiнде наќтылы тарихи жаѓдайларѓа (оныњ iшiнде ќоѓамдыќ ќ±рылыстардыњ  да) байланысты бiрнеше рет µзгеруi м‰мкiн. Этностар орта есеппен 1200-1500 жыл µмiр с‰редi. Бiраќ ол т‰рлi географиялыќ, экономикалыќ, єлеуметтiк жаѓдайларѓа байланысты бiрде ±заќ, бiрде ќысќа болуы ыќтимал.

Жеткiлiктi географиялыќ жаѓдайѓа бейiмделмеген тiршiлiк иесi (оныњ iшiнде адам да) басќа жаќќа ауып кетуi керек немесе µлiп, жоѓалып тынады. Тiршiлiктiњ жер бедерiне ќарай икемделуiн биология ѓылымы ќарастырады. Ал ол тiрi организмде болатын биологиялыќ µзгерiстi географиялыќ жаѓдаймен байланыстыра зерттейтiн болѓандыќтан, зерттеушiге географиялыќ зањдылыќтарды да жаќсы бiлуi ќажет. Этностардыњ жаратылысын география мен биология ѓылымдарымен ќоса, тарих ѓылымы да тексередi. Себебi, этностар тарихы ќоѓам дамуымен тыѓыз байланысты. Бiз этностарды, бiр жаѓынан табиѓаттыњ перзентi, биологиялыќ бµлшегi деп ќарасаќ, екiншiден, табиѓи байлыќтарды игере отырып, ќоѓамды ќ±рушы к‰ш деп бiлемiз. Ќоѓамныњ белгiлi даму кезењiнде бiр этностыњ пайда болып, µсiп µркендеуi, керiсiнше, ќоѓам зањдылыќтарына орай, ендi бiрде оныњ жойылып, орнына екiншi бiр этностыњ пайда болуы м‰мкiн.

Ертедегi адамдарѓа жаратылыс  т±тас ќ±былыс болып кµрiндi. Олардыњ  табиѓат пен тарихтыњ байланысы  туралы т‰сiнiгi де болмады. “±ќсас нєрсе  ±ќсастыќтан туады” деген магиялыќ ±ѓым олардыњ ойынан берiк орын алды да, табиѓат пен адам бойынан ±ќсастыќ iздеу принципiн туѓызды. Б±л принцип халыќтыќ астрономия мен медицинада µзектi орын алды. Кейiн жеке ѓылым салаларыныњ дамып µркендеуi нєтижесiнде, ол т‰сiнiктер негiзсiз болып, практикалыќ iс-тєжiрибеден бiртiндеп ыѓысып шыѓа бастады. ХVIII-ХIХ ѓасырларда ѓылыми жањалыќтардыњ ашылып, орасан кµп мєлiметтердiњ жинаќталуы ѓылым салаларыныњ кењейiп, тармаќталуына м‰мкiндiк туѓызды. Сµйтiп, табиѓаттыњ (оныњ iшiнде этностардыњ да) даму зањдылыќтарын зерттейтiн жаратылыстану ѓылымыныњ салалары (µсiмдiктану, жануартану, тєнтану т.б.) жеке-жеке ѓылым т‰рлерi болып бµлiнiп шыќты. Сондай-аќ ќоѓамныњ даму барысын аныќтайтын тарих, ќоѓамтану, саяси экономия, социология, тарихи жєне диалектикалыќ материализм ѓылымдары пайда болды.

М±нан басќа ±лттыќ ерекшелiктердi зерттейтiн этнология, этнопсихология, этнопедагогика ѓылымдары бар.

¦лттыњ ±лт болуы ‰шiн  ќажеттi аумаќтыќ, экономикалыќ, мєдени, психологиялыќ бiрлiкпен бiрге, тiлдiк  т±тастыќ басты жєне ењ негiзгi белгiлердiњ  бiрi болып саналады. Белгiлi бiр этнос  адамдарыныњ жан д‰ниесiндегi мiнез-ќ±лыќ, сана-сезiм (этнопсихологиясы) мен єдет-ѓ±рып, салт-дєст‰р (этнологиясы) ерекшелiгi ±рпаќтан-±рпаќќа ана тiлi арќылы жетедi. ¦лттыќ сана-сезiмнiњ µсуi мен µшуi, бiр жаѓынан, ана тiлдiњ таѓдырын аныќтаса, екiншi жаѓынан, ана тiлдiњ даму дєрежесi ±лттыќ сана-сезiм дењгейiнiњ µлшеуiшi болып есептеледi.

“Психология” атты оќу  ќ±ралын ќазаќ тiлiнде жазып  шыќќан єдебиетшi ѓалым Ж. Аймауытов  б±дан дєл 70 жыл б±рын “Тєрбиеге  жетекшi” деген ењбегiнде: “Ана тiлi – халыќ болып жаралѓаннан  бергi жан-д‰ниесiнiњ айнасы, µсiп, µнiп, т‰рлене беретiн, мєњгi ќ±ламайтын бєйтерегi... Ж‰ректiњ терењ сырларын, жанныњ барлыќ толќындарын т±ќымнан-т±ќымѓа жеткiзiп, саќтап отыратын ќазынасы - сол халыќтыњ тiлi” (1,6) - деген болатын. Кезiнде Ахмет Байт±рсыновтыњ да: “Сµзi (тiлi) жоѓалѓан ж±рттыњ µзi де жоѓалады. ¤з ±лтына басќа ж±ртты ќосамын дегендер єуелi сол ж±рттыњ тiлiн аздыруѓа тырысады”, - деген ±лаѓатты ойы б‰гiнге дейiн мєн-маѓынасын жоѓалтќан жоќ. Б‰гiнде “мєњг‰рттер” делiнiп ж‰ргендердiњ пайда болуы сол тiл саясатыныњ єлсiздiгiнiњ жемiсi екенiн ±мытуѓа болмайды.

¦лттыќ тєлiм-тєрбиенi (этнопедагогиканы) iске асыратын ±лттыќ тiл (этнолингвистика) екенi, ал оныњ ±лттыњ iшкi жан д‰ниесiмен, сана-сезiмiмен байланысты (этнопсихологиямен) ж‰ргiзiлетiнi кµпке аян. Этнолингвистика тiлдi этносќа ќатысы жаѓынан зерттесе, психолингвистика оны адам психологиясына, ал социолингвистика ќоѓам дамуына ќатысы т±рѓысынан ќарастырады.

Этнолигвистика дилектология, фольклористика, этнология, культурология, мифология сияќты ѓылымдармен де байланысты. Себебi, б±лардыњ ќай-ќайсысы болсын, этнос табиѓатын ашуѓа ќызмет етедi жєне олардыњ зерттеу нысаны да ортаќ. Мысалы, дилектология этностыњ жергiлiктi сµйлеу ерекшелiгiн, этнология мен фольклористика (оны жалпы культурология саласына жатќызуѓа да болады) этностыњ єлденеше ѓасырѓа созылѓан мєдени даму ‰рдiсiн, заттыќ жєне рухани мєдениетiн, салт-дєст‰рiн зерттесе, мифология этностыњ д‰ниетанымын, сенiм-нанымын, µзiн ќоршаѓан ортаѓа деген кµзќарасын зерттейдi. Олай болса, б±лардыњ бєрi де тiкелей этносќа ќатысты, бєрi де этностыќ ерекшелiктердi сипаттайды.

Ал философия – ѓылымдардыњ  ѓылымы, барлыќ ѓылымдарды зерттеудiњ  єдiс-тєсiлдерiн жинаќтаушы, этностыњ болмыс-бiтiмiмен байланысты мєселелердiњ  басын бiрiктiрiп, методологиялыќ т±рѓыда  талдау жасайтын алтын дiњгек iспеттi. Демек, этнос б±лардыњ бєрiнiњ бiр-бiрiмен тоќайласатын “мама аѓашы”, бєрiнiњ “т‰йiсу н‰ктесi” болып табылады. Осы ѓылымдардыњ даму зањдылыќтарымен танысып, оны зерттеуде басшылыќќа ала отырып, бiз адамзат тарихы мен табиѓат µзгерiсiнде µзара байланыстылыќ бар екенiн байќаймыз. Себебi, адамзат тарихы мен табиѓаттаѓы ±ќсастыќ, бiрiншiден, олардыњ кµп ќырлылыѓында. Айталыќ, єрбiр адам немесе б‰кiл адамзат т±тас физикалыќ дене, тiрi организм, жоѓары биологиялыќ ќ±ндылыќ болып та, ќоѓамныњ м‰шесi, халыќтыњ µкiлi болып та кµрiнедi. Екiншiден, табиѓат адамныњ, тiршiлiк ететiн ортасы (отаны) болып саналады. Сонымен бiрге адамныњ µзi – хайуанаттан бµлiнген табиѓат перзентi, ‰шiншiден, адам – табиѓаттыњ ќ±шаѓында тiршiлiк ететiн, оныњ перзентi бола отырып, табиѓатты саналы т‰рде мењгерiп, µзiне ќызмет етуге икемдеушi, яѓни табиѓатты игерушi. Адамдар бiрлесе ењбек етедi. Соныњ негiзiнде адамдар арасында ќоѓамдыќ ќарым-ќатынастар ќалыптасады. Адамдардыњ ќоѓамдасып тiршiлiк етуi ‰шiн материалдыќ жаѓдайы мен тарихи жаѓдайыныњ бiрлiгi ќажет. Б±л ж‰йенi аныќтаудыњ басты белгiсi материалдыќ байлыќты µндiру тєсiлдерi мен оныњ игiлiктерiн пайдалану, яѓни меншiктiњ т‰рлерi болып саналады. Осыныњ негiзiнде адамдар арасындаѓы ќоѓамдыќ ќатынастар ќалыптасады. Ќоѓамдыќ ќ±рылыс пен этностардыњ ќ±рылысында тепе-тењдiк болѓан емес, болмайды да. Мысалы, ХIХ ѓасырда Ресей капиталистiк ќоѓам сатысында тiршiлiк етсе, ал Ресейдiњ колониялары Ќазаќстан мен Орта Азия елдерi феодалдыќ ќоѓам жаѓдайында µмiр с‰рдi.

Єр халыќтыњ тарихы µзiне кµршi халыќпен тыѓыз байланысты. Тiптi бiр-бiрiнен алыс жатќан халыќтардыњ  да тарихында себеп-салдарлыќ байланыстыњ  болуы м‰мкiн.

Єр халыќтыњ ќалыптасу тарихында олардыњ  алдыњѓы ќатарлы тобы-зиялы ќауым шешушi роль атќарса, ал б‰кiл мемлекеттiњ дамуында этностардыњ µзара байланысы басты роль атќарады. Этникалыќ зерттеулер ескi тарихи-мєдени ескерткiштердi аныќтаудан, белгiлеуден басталады. Єр этнос µзiне тєн материалдыќ-мєдени байлыќты жасайды. Мєселен, ењбек ќ±ралдарыныњ т‰рi, т±рмыстыќ т±тыну б±йымдары, ќ±рал-саймандар, салт-дєст‰рi, рухани кµзќарастыњ бiрлiгi єр этностыњ µзiне тєн ерекшелiгi болып саналады. Б±ѓан халыќтыњ ауыз єдебиетi ‰лгiлерi мен жазу-сызу мєдениетi де енедi. Ерте дєуiрдегi этностыќ т±рмыстыњ ерекшелiгiн тас дєуiрiнiњ м±раларынан, ‰й ќ±рылысы мен оныњ єшекейлiк б±йымдарынан, керамикалыќ ыдыстар мен оныњ ою-µрнек ‰лгiлерiнен байќаймыз. Мiне, б±л жаѓдайларды аныќтауѓа археологиялыќ ќазбалар кµмектеседi. Мєдени ќазба ескерткiштер ертедегi этностар мєдениетiнiњ µркендеуiн немесе ќ±лдырау кезењiн аныќтауѓа м‰мкiндiк бередi. Археологтар адам мен хайуанаттардыњ с‰йегiн, ќамалдардыњ ќабырѓаларындаѓы немесе бейiттердегi т±тыну заттарыныњ ќалдыќтарын (бiлезiк, сырѓа, батырлардыњ сауыт-саймандары, ќару-жараѓы, ыдыс-аяѓы т.б.) тауып, сол арќылы ескi мєдени м±ралар жайында ќорытынды жасайтын болады. Онда да аѓаштан, терiден, ќаѓаздан, ш‰беректен жасалѓан мєдени м±ралардыњ ‰гiлiп шiритiнiн ±мытпау керек. Археологиялыќ ќазба заттарды тарихпен байланыстыра, салыстыра ќарамаса, зерттеушiнi шатастыруы м‰мкiн. Этникалыќ мєдени м±ралардыњ ±ќсастыќ себебiн аныќтауда салыстыра зерттеу єдiсi ќажет. Мєселен, кµршi этностармен сауда-саттыќ, мєдени ќарым-ќатынасы бiр этноста бар мєдени м±раларды екiншi этностыњ µзiнше µзгерiп пайдалануына м‰мкiндiк туѓызады. Мысалы, Еуропа мєдениетiнiњ дамуына вавилондыќтармен ќарым-ќатынастыњ єсерi болды. Француздар мен гректердiњ архитектуралыќ ою-µрнек стилiндегi ±ќсастыќты олардыњ генетикалыќ байланысынан емес, сауда-саттыќ, мєдени байланыстыњ єсерiнен iздестiру ќажет деп ќараймыз.

Сондай-аќ, темiр  дєуiрiнде пайда болѓан ќанжар, барлыќ этностарѓа ортаќ б±йым болѓанымен, оныњ сабындаѓы, ќынындаѓы ою-µрнек  єр этностыњ µзiне тєн ерекшелiгiн  бiлдiредi (19,41)

Т‰рлi этностарда шыраѓданды, кєресiн шамды электр шамымен ауыстыру ±заќтыѓы єр т‰рлi болады. Ал б±л адам баласыныњ материалдыќ игiлiктердi жасауы мен этногенездер табиѓатыныњ єр т‰рлi жаѓдайда дамитындыѓын дєлелдейдi. Вавилон болды, ол ќ±рыды. Ертедегi Рим мемлекетiнiњ орнына жања ќалалар мен мемлекет µркен жайды. Сондай-аќ, бiр кездегi к‰штi кµшпелi ѓ±н этносы жоѓалып кеттi. Жер бетiнде бiрнеше халыќтар жойылып, олардыњ орнына жања халыќтар пайда болды. Ал ќазiргi µркен жайып, µмiр с‰рiп отырѓан ±лттардыњ да єлденеше ѓасырдан кейiн жер бетiнен жоѓалып, олардыњ орнын жања этностардыњ басуы м‰мкiн. Кез келген табиѓат ж‰йесiнiњ, (соныњ iшiнде этностардыњ да) ыдырап, ќ±рып бiтуi сµзсiз. Б±л – табиѓат зањы. ¤мiрдiњ µлiммен ±штасуы, ал µлiмнен кейiн жања µмiрдiњ жер бетiнде µркен жайып, д‰ниеге келуi – диалектикалыќ зањды ќ±былыс. Ал мєдениет тарихынан ондай диалектикалыќ зањдылыќты кµрмеймiз.

Табиѓаттан  адамныњ µзгешелiгi – олар материалдыќ  игiлiктердi жасап, заттардыњ санын  кµбейткенiмен, табиѓат сияќты, жанды  бiр заттан екiншi бiр жанды зат (тiршiлiк иесiн) туѓыза алмайды. Мысалы, табиѓатта µсiмдiк пен ањдардыњ, хайуанаттардыњ жања т‰рлерi (белгiлi тарихи кезењде) пайда болып, µсiп-µне бередi. Жер бедерiнiњ тау-тас, жел мен жањбырдыњ єсерiнен м‰жiлiп, тµбешiкке, тiптi бара-бара тегiс жерге айналуы, µзен-кµлдердiњ суалып, ќ±рып кетуi немесе жер астына сiњiп, аѓыс баѓытын µзгертуi м‰мкiн.

Ал адам баласы жасаѓан Мысыр пирамидасы немесе Эйфел м±нарасы µзгерiссiз, ѓасырлар бойы саќталады. Мєдени ескерткiштердi жасаушы этностар жер бетiнен жоѓалѓанымен, олар жасаѓан м±ралар ±заќ жылдар бойы µмiр с‰редi (19,37).

Табиѓат байлыѓын игерушi адамдардыњ мєдени-техникалыќ прогресi ‰немi алѓа ќарай ж‰ре беретiн ќ±былыс болып  кµрiнуi м‰мкiн. Бiраќ, шын мєнiсiнде, олай емес. Мєселен, бiздiњ жыл санау дєуiрiмiзге дейiнгi VIII ѓасырда µмiр с‰рген скифтер ќара тењiз жаѓасын жайлаѓан, 500 жыл бойы µркендеген, мєдениетi бай ел болѓан. Олар тењiз жолында сауда-саттыќты µркендетiп, кереметтей µнердiњ, µзiндiк мєдениеттiњ иесiне айналды. Ал сол ±лт бiздiњ дєуiрiмiзге дейiнгi III ѓасырда сарматтардыњ соќќысынан м‰лде жойылып кеттi. Сарматтар 700 жыл µмiр с‰рдi. Олар Византиямен астыќ, ж‰зiм сатып, сауда-саттыќ жасаѓан, ќолµнерi дамыѓан ел едi. Олар ѓ±ндардыњ шабуылына ±шырап (370-463 жылдары), µз мєдениетi мен дєст‰рлерiн жоѓалтты. Ал болгарлар ѓ±ндарды жењiп, 200 жыл ‰стемдiк ќ±рды. Мiне, ±лттыќ мєдениеттiњ регреске ±шырап, ќ±лдырап кетуi, оныњ прогресiне ќараѓанда жиi болатын ќ±былыс екенiн осы фактiлер дєлелдейдi. Этногенездiк мєдениеттiњ бiрде µсiп, жоѓарылап, шарыќтау шегiне жетiп, бiрде ќ±лдырап, тµмендеуiн аныќтау арќылы ±лттыќ мєдени м±раныњ берiк ќалыптасуын байќаймыз. Мєдениет тарихы мен этностыњ тарихы єр т‰рлi жазыќтыќта жатыр. Этногенездiњ шапшањ ќарќынмен дамуы белгiлi бiр уаќыттаѓы оќиѓалардыњ санымен µлшенедi. Оќиѓа деп бiр немесе бiрнеше ж‰йелi байланыстыњ жиынтыќ кµрiнiсiн айтамыз. Оќиѓаныњ тууы немесе жоѓалып кетуi – зањды ќ±былыс. Этникалыќ тарих дегенiмiз- жоѓалѓан ескi м±ралар тарихы да, ал мєдениет тарихы м±ражайларда саќталѓан м±ралардыњ шартты белгiлерiнiњ ж‰йесiн тiзу болып шыѓады (19,40).

¤ткен ѓасырлардаѓы адамдар  кейiнгi ±рпаќќа жаќсы даѓдылар мен  бiлiм жиынтыѓын м±ра ретiнде ќалдыруды  армандады. Мысалы, вавилондыќтар –  математикалыќ т‰сiнiктердi ойлап  тауып, ќалдырып кетсе, гректер – философия мен театр µнерiн, римдiктер – юриспруденцияны, арабтар – персиялыќ “аќылдыњ кенi” – алгебраны бiзге м±ра еттi. Фрацуздар асќан с±лу живопись µнерiмен, итальяндыќтар єсем сазды музыка мєдениетiмен, ал ќазаќ халќы аса бай ауыз єдебиетiмен iз ќалдырды. (6,127). Олардыњ бєрi де бiр-аќ маќсатты кµздеп, келер ±рпаќты баќытќа бµлеудi армандады. ¤ткен ѓасырлардаѓы халыќтар жасаѓан асыл мєдени м±ралардыњ бiздiњ дєуiрiмiзге ж±рнаѓы ѓана жеткен. Бiзге жеткен м±раныњ ќалдыѓымен ѓана µткен дєуiр мєдениетiнiњ µресiн µлшеу, жоѓалѓандарын елеп-ескермеу тарихќа ќиянат болып табылады. Оларды жан-жаќты ќарап, ескермесек, µткендегi этностыќ мєдениетке д±рыс баѓа бере алмаѓан болар едiк. Аѓаш пен киiздi былай ќойѓанда, ќиыршыќ ќ±м тас, сияќты материалдардыњ µзi желмен, жањбырмен ‰гiлiп, тозып, жоќ болып кететiнiн естен шыѓаруѓа болмайды. Оныњ ‰стiне, жер сiлкiнiсi, су тасќыны сияќты апаттар таѓы бар. Осындай апаттардыњ салдарынан тарихи ескерткiш-м±ралар да жойылады. Олай болса, адамзат ќолымен жасалѓан мєдени-ескерткiштердiњ бєрi мыњдаѓан жылдардан кейiн жойылып кетуi м‰мкiн. Сµйтiп, материалдыќ мєдени м±ралардыњ µткен дєуiрлердегi осындай жай-к‰йi тарихты д±рыс баяндамауѓа єкеп соќтырады. Мысалы, орта ѓасыр ѓалымдарыныњ пайымдауы бойынша, Батыс Еуропаныњ мєдениетi Грек, Рим империясына ќараѓанда тµмен деген ±ѓым орын алып келдi. Орта ѓасырлыќ ќайсыбiр философтар кейбiр этностарды “тарихи” категория деп, кµтермелеп, абсалюттендiруге тырысты, ал оныњ керiсiнше, жер бетiнде тiршiлiк ететiн “тарихи емес” этностар да бар деп ќарап, ќателiктерге ±шырады. ¤ркениеттi жаќтаушылар ‰ндiстердi “таѓылар” деп есептеп, оларды ањ аулаѓандай асып-атып µлтiруге ќ±мартты. Мiне осыдан келiп “мєдениетсiз ±лттарды” ќ±рту (“геноцид”) сияќты фашистiк саясат пайда болды. Олар этнос мєдениетiнiњ бiр ќалыпты дамымайтынын, оныњ µрлеу жєне ќ±лдырау кезењдерi болатынын т‰сiнбедi. Олай болса, µткен дєуiрдiњ мєдени м±раларын археологиялыќ ќазбаларѓа с‰йене отырып, этнологиялыќ т±рѓыда ќайта ќарау арќылы шындыќтыњ кµзiн ашып, этностар мєдениетi жайында б‰гiнгi ±рпаќќа ѓылыми дєйектi д±рыс маѓл±мат беруге болатынын естен шыѓармауымыз керек. ¦лт мєдениетiн сµз еткенде, тарих, археология, этнология ѓылымдарымен ќоса этнопсихология, этнопедагогика жєне фольклористика ѓылымдарыныњ ќаѓидаларына (принциптерiне) с‰йену ќажет. Себебi, µткен замандаѓы ±лттыќ мєдени м±ралардан ±лттыќ психологиялыќ (салт-сана, єдет-ѓ±рып, кµзќарас т.б.) ерекшелiктер айќын сезiлiп т±рады. Сол арќылы єр ±лттыњ µзiне тєн салт-т±рмысы мен тiршiлiк кєсiбiн, сана-сезiмi мен ойлау ерекшелiгiн байќаймыз. Ал ±лт мєдениетiнiњ озыќ ‰лгiлерi арќылы жас ±рпаќты жан-жаќты жетiлген азамат етiп тєрбиелеу – этнопедагогиканыњ µзектi мєселесi. Ќазаќ этностар мєдениетiнiњ µткенiн аныќтауда диалектикалыќ философияны басшылыќќа алу ќажет. Б±л жерде ±лт мєдениетi мен ±лттыќ тєлiм-тєрбие тарихын салт-сана, єдет-ѓ±рып (этнография), фольклористика, ±лттыќ психология мен ±лттыќ философия ѓылымдарымен тыѓыз байланыста ќарастыруѓа тура келедi.