Оқушылардың танымдылық белсенділігін қалыптастыруда өзіндік жұмыстың теориялық негіздері

Н.И.Болдырев, М.А.Данилов еңбектерінде танымдық тапсырмалар маңызын оқушыларда бар білімдерін шоғырландырып, талдау жасау арқылы өз беттерімен ізденуге талпындыратын болуы керек деп тұжырымдайды.Ол үшін қойылған міндеттерді шешу жолдары дайын күйінде берілмей, оқушылар арқылы іздеп табылуы керектігі анықталған.Ақыл-ой ынтасы, қиындықты жеңу- балалардың ойлауын дамытады, оқуға қызығушылығын көтеріп, жағымды эмоциялық күй тудырады.Таным белсенділіг дәрежесі оқушының өзіне; тәрбиесіне, сана-сезіміне, еркіне, қызығушылығына байланысты.Егер балада бұл қасиеттер аз болса, оны қалыптастырып дамыту мұғалімнің міндеті.Оқушының белсенділік дәрежесі оқытушының педагогтық шеберлігіне, қолданған әдіс-тәсілдеріне қайтарған жауабы тәрізді.Жақсы нәтижелерге жету үшін ең алдымен дайындық және түсіндірме жұмыстарын тиянақты әрі жүйелі түрде жүргізу басты шарттардың бірі ретінде есептеледі.

 

 

 

 

 

 ІІ тарау.Жоғары сынып оқушыларының танымдық белсенділігін қалыптастыру әдістемесі.

2.1. Оқушылардың  танымдық қызметіндегі мұғалімнің  шеберлігі.

 Мұғалімнің  негізгі мақсаты – жас ұрпақты өмірге тәрбиелеу, оқыту , үйрету.Бұл педагогикалық мақсаттан туындайды.Педагогикалық мақсат дегеніміз – жас ұрпақты философиялық, экономикалық, саяси, адамгершілік, құқықтық, биологиялық тұрғыдан қарап, жан-жақты білім, тәрбие беріп, қоғамға қажетті азамат етіп шығару.

Мұғалімнің  шеберлігі - өз пәнін жетік меңгерген, істің мәнін біліп, балалармен тіл табысып, оқу-тәрбие жұмысын жүргізу болып табылады.

Мұғалімнің шеберлігі  үш қырынан көрінеді:

• Ұйымдастыра білу шеберлігі;

• Қарым – қатынас  шеберлігі;

• Ықпал ету, баланың  іс - әрекетіне керегінше қуат беру немесе тежеу.

Ұйымдастыра білу шеберлігі - әр ұстаздың өзінің атқаратын іс-шарасының мақсаты болып табылады.Сол мақсатты орындау үшін ұстаз іс-шараның сценариін жазып, әр қатысушыға рөлдерін бөліп, ойнап шығуы керек.Ол үшін әр шәкірт қалай ойнау керек екенін үйретіп, ақыл кеңес беріп, тапсырманы орындауына қатыстыруы тиіс.Ұстаздың шеберлігі әр оқушыға өзіне лайықты рөл беріп, өзі де солардың ортасынан орын алып, қызмет ету.

Қарым – қатынас жасай  білу шеберлігі – балалардың іс-әрекеті, қатынасы – тәрбиенің негізгі  тетігі.Балалар өзара немесе ересектермен қатынас арқылы білім, тәрбие, үлгі-өнеге алады.Сондықтанда қатынас сауатты, маңызды, мазмұнды, өнегелі, үлгілі болғаны оған қарым-қатынастағы ең бастысы- оның мазмұндылығында.

Мұғалімнің қарым-қатынастық элементтері:

қатынастың мақсаты  мен мазмұны;

шәкірттерге сүйкімді болып, олардың сеніміне кіру;

ақ жарқын, ашық мінез  танытып, ыстық суығына күйіну;

шәкірттердің рухани байлығына атсалысу;

шәкірттерді тыңдай білу, керек жерінде әдетті сақтай отырып, баланы дұрыс жолға бағыттау;

мұғалімде тіл байлығы болу керек, мәнерлеп айту, әңгімешіл, нақты дәлелді сөйлеу;

пікір сайыс кезінде  әдетті сақтай отырып шындықтың бетін  ашып, әділ баға беру;

мәдениетті мінез танытып, соны шәкірттің бойына сіңіру т.б.

Қарым – қатынас жасай  отырып, ықпал ету шеберлігі – мұғалім өмір бойы бала тәрбиесіне ықпал етумен шұғылданады.Сонымен қатар, мұғалім баланың іс-әрекетіне саналы түрде ұстаздық әдіс-тәсілдерді, тәрбиенің түрлерін қолдана отырып, бағытты ықпал етіп, жақсы ісін қуаттап, көңілден шықпайтын әрекеттерін тежейтін кезеңдері болады.

Мұғалімнің шәкіртке ықпал етуінің үш жолы бар:дәлелдеп сендіру, шәкірттің қызығушылығын  дамыту, талап ете білу.

Шебер мұғалім -- әдіс –  тәсілдердің көптеген түрлерін пайдалана  отырып, балаға ықпал жасауға тырысуы  керек.

Ұстаздық ықпал етудің әдіс – тәсілдері:

а) Ұстаздық өсиет;                                  в)Ұстаздық ақыл – кеңес беру;

б) Ұстаздық үйрету;                                г)Ұстаздық өзіне тарту;

Сабақтағы оқушылардың  танымдық қызметін басқарудағы шеберлік бірнеше факторларға тәуелді.Маңызды факторлардың бірі;

-оқушылар үшін пәнді  қызықты ету;

- сабақтың танымдық  мазмұнын жетілдіру;

- оқушылардың танымдық  қабілетіне сәйкес кері байланыс  жасау.

Шеберлік негізі- жеке тұлға мәдениеті, білім мен өрісті дүниетаным және осы сапалар мен кіріге ұштасқан педагогикалық техника мен озат тәжірибе.

Шебер мұғалім оқушылардың  сабаққа, білім алуға қызығушылығын  қалыптастыру және дамыту үшін мынадай  келесі ережелерді басшылыққа алады:

1.Оқушылардың танымдық  қызметін дамыту ол үшін зерделенетін пәнге, ақыл-ой еңбегі процесіне қатысты оқу әдістемелік дидактикалық материалды даярлау арқылы ұйымдастыру;

2.Оқу еңбегі кез-келген  еңбек сияқты түрліше өтілсе;

3.Шебер мұғалім зерделенетін  пәннің қажеттігін маңызын және  мақсаттылығын өзі терең түсініп модульдік жолменен игеруге мүдделі болуы;

4.Жаңа оқу материалы  бұрынғы оқылған, игерілген оқу  материалдары мен байланыстары  болса оқушылар үшін соғұрлым  қызықты;

5.Оқу қиын болуы  керек.Дегенмен шамасы келуі керек.

6.Оқушылардың әрбір  жұмысы жиі тексерілсе және бағаланса жұмыс істеу қызықты;

7. Оқу процесінде оқу  материалының проблемалы мәселелері  және оны шешудің жолдары шәкірттерге  қатысты баяндалуы , қолданылуы  пәнді игеруге ықыласты арттырады.

Осындай жұмыстарды танымдық қызметте басшылыққа алуы мұғалімнің оқу процесін басқаруын жеңілдетеді.Ең негізгісі сапалы меңгеруге жеткізеді.

Нағыз мұғалім қалаған  сұраққа қалыптан тыс жауап тауып, оқушы көңілінен шығады, оның ойына  қозғау салып,толғанысқа келтіре алады.Мұндай ептілік өз пәнін тереңдей білген, өз білгендерін оқушыларға жеткізе алатын мұғалімге тән қасиет.

Шеберлікке жету кезеңдері  келесідей: озат мұғалімдер тәжірибесін  бақылау; арнайы әдебиеттерді оқу; өз оқу  істерінде оқытудың жаңа әдістерін  ендіріп бару, өзіндік сарап жүргізіп отыру.

Шеберліктің және бір маңызды көрсеткіші- оқушыларды белсенділікке ынталандыра білу,олардың қабілеттерін, дербестігі мен зерделілігін көтере түсу, балаларды сабақ барысында ой толғауға үйрету.

Мұғалімнің міндеті- оқуға  қажетті ұнамды көңіл шарпуларының сол оқу процесінің өзінен пайда ету.Сол үшін де ол жұмыс түрлерін ауыстырып отырады, оқушылардың белсенділігіне қозғау салады, жарқын мысалдар, деректер пайдалануымен бала қызығуларын оятады.Бір жұмыс не әдіс түрін қайталай беруден оқушы жалығады, сондықтан да жаңа тәсілдерді іздестіру мұғалімнің шартты міндеті болуы қажет.

Шебер педагог – сабақ  лекция, диспут сабағы, сабақ-экскурссия, қоғамдық

байқау сабақтары  және т.б. өткізуіне ерекше назар  аударады.Оқушылардың ойлануын арттыру  мақсатымен мүмкіндіктері мол шығармашылық пен жұмыс істейтін мұғалімдер лекциялық баяндауларда:

диалог құрады                                                                         - 

сұрақ қояды

қайталау                                

ұқсастықтарды табу т.б.

Оқушылардың оқу процесінде ақыл-ойының белсенділігіне сәйкес білім алу заңдылықтарына қатысты семинар сабақтары себепкер болады.Шебер мұғалімдердің практикада диспут сабақтары маңызды орын алады.Шебер мұғалімнің шығармашылық сипаттағы мәні ұстаз бен оқушылардың бірлескен ақиқатты іздестіру еңбегі ол мәдени ойлаудың зертханасы.Олар оқушылардың үздік ойларын , тапқырлығын ынталандырады.Сонымен бірге олардың шығармашылық қабілеттерін дамытады.

Оқушылардың сабақта  білімдерін игеру процесін дұрыс  ұйымдастыру үшін шебер педагог  кері байланысты ұтымды ойластырады.Кері байланысты ұйымдастырудың мәнділілігі:

бақылау қабілетінің  мәнділігінде;

оқушылармен пікір алысудың әрбір педагогикалық қадамдарын ойластыруда; ойлау амалдарының  шебер байланыстыруында;

Педагогикалық еңбектің шеберлері әрқашан сабақтың  тиімділігін арттыру

үшін мынадай шараларды  жүзеге асыруы керек:

1. Ұйымдастырушылық  кезеңге мейлінше аз уақыт  жұмсау.

2. Жазбаша үй жұмысын  сабақ үстінде тексеруге мейлінше  аз уақыт бөлу.

3.Сабақ үстінде жеке  оқушыдан ауызша сұрауға барынша  аз уақыт жұмсау.

4. Сабаққа оқушының  жаңа материалын меңгеруіне ықпал  ететіндей өзіндік тапсырмаларды  көбірек ендіру.

5.Оқушының өз бетінше  меңгеруге қиналатын материалдары  бойынша ауызша баяндауды пайдалану.

6.Міндетті түрде оқушыны  сабақ үстінде өз бетінше білім алуға қабілетін дағдыға үйрету, кітаппен және т.б. қосымша әдебиеттермен жұмыс істей білуге үйрету.

7.Үй жұмысының сипатын  өзгерту.Алған білімін үй тапсырмасын  орындауға шығармашылықпен ізденіспен  пайдаланатындай оқушыны өз бетінше  ойланып, жол табуға итермелейтіндей, сабақта алған білімді практикада қолданатындай тапсырмалар беру.

8.Жаңа оқу материалын  сабақ үстінде бекітуге көңіл  бөлу.

9.Үйде осы есте бекіту  жұмысы онан әрі жалғасын табатындай  тапсырмаларды көбірек беру.

10.Үйге практикалық   мазмұндағы тапсырмаларды көбірек беру.

11.Үй тапсырмасын сол  күні орындауға алғы шарттар  жасау.

12.Тапсырманы түрлі  бағытта беру.( ауызша немесе жазбаша)

13.Таңдауы мен бірге  психологиялық талдау жасайтын  тапсырмалар.

14.Топтық жұмыстар.

Шебер мұғалімдер өзінің пәнін терең білу менен бірге шәкірттерін толғандыратын, қызықтыратын мәселелерді білу керек.Атап айтқанда саясат ғылым, өнер,техника және спорт саласында.

2.2 Оқушылардың  танымдық белсенділігін қалыптастыру  әдістемесінің мазмұны және әдістемелік  ұсыныстар.

 

Көптеген ғалымдар оқыту әдістерін мазмұнына, қолданылуы мен іс-әрекет түрлеріне, мақсатына, мәніне қарай түрліше топтайды.Біз жалпы оқыту әдістерін талдап, жүйелей отырып, оқушылардың танымдық белсенділігін арттырудағы әдістер тобын мынадай негіз бойынша топтадық:

1. Ақпараттың берілуі мен қабылдау сипаты бойынша – дәстүрлі әдістер жүйесі ( Е.Я.Голанд, И.Т.Огородников, С.П.Петровский) : сөздік әдіс (әңгіме, әңгімелесу, дәріс т.б.) ; көрнекілік (демонстрация, көрсету т.б.); практикалық ( сарамандық жұмыс, шығарма т.б.).
2. Оқушы мен мұғалімнің өзара әрекеті бойынша – Лернер – Скаткин топтаған әдістер жүйесі: баяндау – иллюстративті әдіс, репродуктивтік әдіс, проблемалық баяндау әдісә, ішінара – іздену немесе эвристикалық әдіс, зерттеушілік әдіс.
3. Мұғалім іс- әрекеті компоненті бойынша – Ю.К.Бабанскийдің әдістер жүйесі, бұл оқыту әдісіне 3 үлкен топ әдістер кіреді:

а) оқу – танымдық іс-әрекетті ұйымдастыру және жүзеге асыру ( сөздік, көрнекілік, практиаклық, репродуктивті  және проблемалық индуктивті,

өзіндік жұмыс ).

б) бақылау және өзіндік бақылау әдістері ( ауызша және жазбаша                                                                                                                                     бақылау, лабораториялық және практиаклық жұмыс бағдарламаланған  бақылау, т.б).

в) оқу танымдық  әрекеттегі  мотивация және реттеу әдісі (қызығушыылқты  қалыптастыру әдісі: танымдық ойындар, өмірдегі жағдайларды талдау;  оқытуда  жауапкершілік пен  міндетті қалыптастыру оқытудың қоғамдық және  жеке тұлғайлық   маңызын түсіндііру, педагогикалық шарттарды ұсыну)

4. Оқушы мен мұғалімнің  ішкі және сыртқы іс-әрекеттерінің  сабақтастығы бойынша – М.И.Махмутовтың  әдістер жүйесі: проблемалы дамыта  отырып оқыту әдістері  орта  мектеп жағдайында жоғары сынып  оқушыларының танымдық белсенділігін қалыптастыруда тиімділігі тәжірибе жүзінде анықталды.Әдісті нақты жағдайда қолдану үшін оны төмендегідей жоспар бойынша талданды: белгілері – анықтамасы – негізгі қызметі – ережесі – қолданылуы – басқа әдістерден айырмашылығы.

  Оқу үрдісіндегі әдістердің маңызын физиолог И.П.Павловтың сөзімен көрсетуге болады, ол: ˝... жақсы әдіспен өте талантты емес адам да көп нәрсе жасайды, ал нашар әдіспен ұлы адамның өзі де текке жұмыс істейді˝,- деген болатын.Осы орайда біз педагогтың кәсіби біліктілік әлеуетінің құрылымының компоненттерін ғылыми зерттеулер негізінде көрсеттік.Педагогтың кәсіби біліктері әлеуетін анықтау педагогтың кәсіби білімдері, қабілеттері мен біліктері: белсенді ойлауы, өзінің ниеті мен жоспарын өмірде жүзеге асыру , нәтижеге жетуі ретінде белгілі болады.Педагоготың кәсіби біліктілік әлеуеті – бұл мұғалімнің біріккен әр алуан деңгейдегі әрекеті мен дайындық аспектілерін, кәсіби іс-әрекетке қатынасын білдіреді.Педагогтың кәсіби әлеуеті педагогикалық мамандыққа жүктелген міндеттерді орындаудағы еңбекте педагогикалық үрдістің мәнін жеке түсінуі мен оқу- тәрбиелеу әрекетін үйлестіру мүмкіндігі ретінде қаралады.

Сондай-ақ зерттеулер нәтижелері танымдық белсенділіктің көрсеткіштері  мен өлшемдерін, даму деңгейлерін  анықтауға мүмкіндік берді.

Оқушының оқу үрдісіндегі  танымдық белсенділігінің деңгейлері	Оқушының оқу белсенділігінің  сипаты.
1.Жоғары деңгей. ( шығармашылық)	1.Қалыптасқан белсенді  танымдық ұмтылыстың болуы, құбылыстың  маңыздылығына қызығушылық танытады.   2.Обьектіні тани біледі, сипаттай алады, танымдық міндеттерді өз бетінше қояды, тапсырмаларды шешудің жолдарын болжап, өз бетінше айқындайды.   3.Білімін шығармашылық  тұрғыда қолданады, белсенді іс-әрекет  дербестігі сақталынады, өз әрекеттерін  бақылап, өздігінен бағалайды.   4.Республикалық олимпиадаларға, әр түрлі білім сайыстарына  қатысады; семинар сабақтарында  баяндама, реферат жазады, зерттеу  жұмыстарымен белсенді айналысады.
2.Орташа деңгей ( эвристикалық)	1.Танымдық әрекет  деңгейін өз бетінше таңдайды, білімі мен іс-әрекет тәсілдерін қолданады.   2.Оқушылардың мотивін,  мақсаттық қатынасы өзіндік жұмысқа  шығармашылық компоненті ретінде  қалыптасқан, бірақ өзіндік әрекетін  басшылыққа алу керек.   3.Ынталық пен бейімділіктің  өзара байланысы толық емес, танымдық  әрекет деңгейін таңдау үлгі бойынша немесе мұғалімнің көмегімен орындалады.
3.Төменгі деңгей ( жаңғыртушы)	1.Танымдық тапсырмаларды  өз бетінше орындай алмайды,  өздігінен жұмыс істеуді қажетсінбеуі  (тақтадан, сыныптасынан көшіреді), танымдық істің қандай да бір түріне қабілетінің болмауы жатады.   2.Оқу үрдісінде  мұғалімнің көмегін қажетсінеді,  тапсырманы үлгі бойынша баяу  орындайды.   3.Танып білуде  белсенділік танытпайды, қиыншылықты  жеңу ниеті тқмен.