Психология пәні және оның міндеттері

                                   § 1.Түлға туралы жалпы ұғым

Жаңа туған нәресте «адам» деп аталғанымен , «тұлға» деген атқа көпке дейін ие бола алмайды. Өйткені, кісі болып, ер жету үшін бала оңы мен солын, өзінің «менің» басқа «мендерден», яғни басқа адамдардан ажырата білуі тиіс.Сондықтан да нәресте, сәби, бөбектерді кісі, тұлға деп айту қиын. Есейіп, ер жетіп, оз бетінше әрекет ете алатын адамды ғана кісі, не тұлға дейміз.Қандай  да болмасын бір іспен айналысатын, азды­көпті  өмір тәжірибесі, білімі мен дағдысы,икемі, дүниетанымы, сенімі мен талғам­мүраты, бағыт­бағдары бар адамды тұлға деуге болады. Мінез, қабілеті бірсыдырғы қалыптасып үлгерген,өзінің іс­әрекетін тізгіндей білетін, өз бойындағы жаман­жақсы қылықтары үшін жауап бере алатын адамды да кісі, не тұлға дейміз. Тұлғаның түрлері сан алуан.Оның жақсы, озық, ерен,топжарған түрлерімен қатар жауыз, керітартпа,бұзық, қасқай т.б. толып жаткан өкілдері болады. Мәселен, бүкіл әлемді қан қақсатқан Гитлер адамзатқа жаны қас жауыз тұлға.

Имандылықтың ерекше бір көрінісі халқымыз ерекше қастерлейтін  кісілік ұгымы ,тұлғаның аса өнегелі түріне жатады.Төл тілімізде «Он үште отау иесі» (қыз балалар үшін), «Он бесте отау иесі» (ұл балалар үшін) дейтін аталы сөз бар екені де хақ.Осы жасқа келгенде бал дәурен балалық шақ аяқталады.Бұл­өмір талабынан,ауқымы  кең тыныс­тіршіліктен туындайтын құбылыс.Халқымыз кез­ келгенді кісі деп атай бермей, оны имандылық пен адамгершіліктін басты белгісі,ес жиып,етек жабу нәтижесінде біртіндеп қалыптасатын адамның азаматтық  ар­ожданы,кісілік, кескін­келбеті, адамшылдықтын олшемі деп түсінген.

Кісіліктің түрліше деңгейі  болады. Оның жаман, жақсысы,көргенді, көргенсізі, өнегелі, өнегесіз,т.б. түрлері болады. Жұрт имандылықты бойына дарыта білген пенделерді ғана пір тұтқан, адамгершілігі төмен, не одан жұрдайларды «имансыз», «көргенсіз» деп иттің етінен жек көрген. Ондайлар кінәлі әрі күнәлі  деп саналып, ерте ме, кеш пе жазасын тартатын болған. Кісіліктің басты белгілерінің бірі ­ ар­ ұятқа кір келтірмеу, намысты аяққа баспау. Қазақта «жарлы болсаң да, арлы бол» деген сөз осыған орай айтылған.Ар ­ұяты бар кісі ғана биязы,ақжарқын, иманжүзді, ақыл­парасатты келеді.

Халық түсінігінде мінез­құлықтың әр түрлі жағымды жақтары «кісілік»  ұғымының төңірегіне топтасады.Кісіліктің басты белгілері: ар ­ ұятты қастерлеп  сақта, намыстылық , мейірімділік пен  қайырымдылық , ізеттілік , адамдық пен шыншылдық , ілтиппаттылық пен кішіпейілділік.Қазақ дәстүріндегі  улкенді сыйлау, оның алдынан кесе отпеу, оған міндетті түрде сәлем беру, үйге келгенде төрден орын беріп, кісінің көңіл күйіне қарап,орынсыз созге араласпау кісілікке жарасымды қасиеттер.

Сондықтан  адамның жеке басының  психологиясын ұғыну  үшін ең алдымен оның әлеуметтік жағдайын,  яғни оның қандай қоғамның мүшесі ,қандай топтың өкілі екендігін, нақтылы кәсібін,білімін іс тәжірибесін біліуіміз қажет. « Әлеуметшіліксіз ,­ дейді Х.Досмұхамедов (1883­1939),­ қазақта ұлт тіршілігі, ұлт мемелекеті болуға  мүмкін емес... Оңды әлеуметшілік құру үшін елдің өткен­ кеткен  тұрмысын бұрынғы болған әлеумет қимылдарын тану керек». Осы айтылғандар бізге оның психологиясы туралы белгілі пікір айтуға мумкіндік береді. Жеке адамның өмір бағытын көрсететін компоненттер көп. Олардың бастылары: мотивтер мен қажеттер , беймділік пен қызығулар, дуниетаным мен сенім, мұрат пен талғам.