Тәрбие әдістері

 Қазіргі кезде тәрбие әдістерінің  тиімді жетілуі бір мақсатқа, мазмұнға негізделген тәрбие  бағытын қолдайды. Осыған орай  тәрбие әдісінің үш тобын бөлуге  болады:

1. Тулғаның ақыл-ойын қалыптастыру  әдістері.

2. Іс-әрекеттерді ұйымдастыру және  қоғамдық, құқықтық тәжірибе қалыптастыру  әдістері.

3. Іс-әрекетке және мінез-құлыққа  ынталандыру әдістері.        

 Тұлғаның ақыл-ойын қалыптастыру әдістері        

 Көзқарас, түсінік, сенімді қалыптасгыру  ушін тұлғаның ақыл-ойын қалыптастыру әдістері қолданылады. Бұл әдістер сенім, қажетті құлықтын эмоционалдық жақтарын қалыптастыруда да маңызды орын алады. Егер оқушылар педагогикалық әсерден тыс қалып отырса, онда қойылған мақсатқа жету процесі өте баяу жүреді. Терең сезім оқушылардың ойы айқын, әсерлі бейнелерге аударылғанда ғана пайда болады. Тәрбиеленудшілердің тәрбие іс-әрекетіне белсенді араласу дайындығы қалыптасқан жағдайда ғаңа әдістер өз мақсатына жетеді.        

 Әрбір әдістің өзіндік сипаты  және қолдау аумағы болады. Педагогтың деңгейі жоғары болған жағдайда бұл топтағы әдістер жүйелі әрі басқалармен бірлескен түрде қодданылады. Мазмұны мен қолданылуына қарай ана-ғүрлым қиын, сөздік-эмоционалдық әсер етуші әдістері мынадай: әңгімелеу, түсіндіру, этикалық кеңес, диспут және көрнекі тәжірибелік әсер ету әдісі, өнеге-өрнек келтіру.        

 Бастауыш сыныптарда пайдаланылатын  этика тақырыбындағы әңгіме –  бұл адамгершілік мазмұны бар  нақты деректер мен оқиғалардың  эмоционалды, айқын көрінісі. Сезімге  әсер ету әңгімелері тәрбиеленушілерді моралды жәйттерді бағалауға, олардың мәнін түсінуге көмектеседі. Этика тақырыбындағы әңгіме бірнеше қызмет орындайды: баланың білім деңгейін көтеру, басқа адамдардың тәжірибесін баланың тұлғалық, адамгершілік тәжірибесін байытуға бағыттау.        

 Этикалық әңгімені өткізудің  жағдайлары:

1. Әңгіме оқушының әлеуметгік  деңгейіне сай келуі керек.

2. Әңгіме көрсетпе-көрнекі құралдармен  бірге жүрілуі қажет.

3. Қоршаған ортаның  эмоциялы әсері әңгіменің мәні  мен мазмұнына сай болуы керек.

4. Әңгіме кәсіптік  деңгейде еткенде ғана тартымды  болады.

5. Әңгіме тыңдаушыларды толғандыруы  міндетті.        

 Түсіндіру - тәрбиеленушіге  эмоционадды - сөзді әсер ету  әдісі. Түсіндірудің әңгімелесуден  айырмашылығы – берілген топқа  немесе нысаналы әсер етуде. Бұл әдісті колдануда педагог ұжым мүшелерінің тулғалық сапасына, сыныптың білім ерекшеліктеріне суйенеді. Бастауыш сынып оқушилары үшін түсіндірудің қарапайым тәсілдері мен құралдары қолданылады: «Былай істеу керек», «Барлығы осылай істейді» т.с.с. Бұл әдіс мынадай жағдайларда колданылады: а) қылық формасы немссе жаңа моралдык. сапаны қалыптастыру және бекіту үшін: б) болған іске гәрбиеленушінің дұрыс қатынасын орнықтыру үшін.        

 Мектеп тәжірибесінде түсіндіру  адам психикасына еніп, іс-ерекеттің себептерін тудыратын және тұлғаға жалпы әсер ететінін сендіруге сүйенеді. Сендіру тәрбиеленушіге белгілі бір шешім қабылдату жағдайында пайдаланылады. Сендіру басқа тәрбие әдістерінің әсерін күшейту үшін қолданылады.        

 Этикалы сұхбат тәрбиеші мен тәрбиеленушілердің пікір алысуға екі жақты кірісуін керек ететін жүйелі және бірізді әдіс түрі. Сүхбаттың (беседа) әңгімеден айырмашылығы - сөйлеушіні тыңдап, оның ойын ескере отырып, онымен қарым-қатынас жасау жолдарын құру. Мұндай әңгіме моралды, этикалы, тәрбиелі мәні бар тақырыптардан тұрады. Этикалы сұхбат мақсаты – адамгершілік түсініктерін тереңдету және бекіту, білімді жалпылау және нақтылап орнықтыру, адамгершілік көзқарастары мен нанымдар жүйесін қалыптастыру.         

 Этикалы сүхбатқа нақты деректер, оқиғалар, сыныптағылардың қылықтары себепші болады. Мұндай сүхбаттасу оқиға "ізінше" немесе кейінірек, балалар өз қылықтарының жақсы не жаман екенін ойластырып түсінген соң өткізіледі.        

 Этикалы сүхбаттасудың нәтижелідігі бірнеше маңызды шарттарға байланысты:

1. Сұхбаттасудың проблемалы болғаны  маңызды. Тәрбиеші шәкірттерін  дареншікті емес сұрактар қоюға  ынталандырады, сол сұраққа жауапты  оқушылардың өздерінін табуына  көмектеседі.

2. Этикалы сұхбаттар алдын-ала  дайындалғаң, жауаптарын айтып  қойған даяр сценарий бойынша етпеуі тиіс, Оқушыларға өз ойларын баяндауға мумкіндік беру қажет, оларды басқалар ойларын сыйлауға, оған дұрыс көзқарас нышанымен қарауға үйрету керек.

3. Сұхбатты дәріс баянға айналдыруға  болмайды.

4. Сұхбаттасу құралдары тәрбиеленушінің эмоционалды тәжірибесіне жақын болғаны абзал.

5. Сұхбаттасу кезінде  барлық көзқарастар мен пікірлерді  анықтап, оларды салыстыра білудің  маңызы зор.

6. Әңгімеге дұрыс жетекшілік  – тәрбиеленушінің оңды шешімге  өзбетімен келуіне арқау.        

 Тәрбиеленушілермен  өткізілетін жеке этикалы сұхбат  тәрбиешінің жоғары кәсіптік  деңгейін керек етеді. Мұндай  сүхбат кезінде психикалы тосқауыл  туып кетпеуі лазым. Егер тәрбиеші  жеке сұхбаттасуға жан-тәнімен  мән берсе, онда оның үлкен  табысқа жететіні сөзсіз.

 

 

 

 

 

 

 

 

ІІ ТАРАУ.  Қазіргі  жаңа  тәрбие  әдістерін мектепте  қолданылу жолдары.

2.1. Мектепте қолданылатын  жаңа әдіс түрлері.

 

Қазіргі педагогикалық  теорияда «Тәрбие әдісі» ұғымы әлі  де жете зсрттелмеген мәселелердің бірі. Өйткені бұл жөнінде әр түрлі көзқарастардың бар екені байқалуда. Бұған көптеген авторлардың тәрбие әдісіне берген анықтамаларының өзі-ақ дәлел бола алады. Т.Е.Конникованың анықтамасы бойынша — бұл педагогикалық жұмыстың тәсілдері мен жолдары арқылы тәрбие мақсатына жету. И.С.Марьенконың анықтамасы бойынша, тәрбие әдісі — бұл жеке адамға тікелей және жанама түрде ықпал жасау. В.А.Сластенин тәрбие әдісін тәрбиешілері мен тәрбиеленушілердің іс-әрекетінің өзара байланыс тәсілдері деп тұжырымдайды.

Тәрбие әдіс ұғымы  туралы мұнан басқа да бірсыпыра анықтамалар бар. Осы анықтамаларға қарағанда шамасы әрбір автор тәрбие әдісі туралы ұғымды өзінің зерттеу жұмысының нәтижссіне сүйеніп түсіндіретін сияқты. Бірақ, біздің байқауымызша, әр түрлі анықтамалар бір мақсатты көздейді, демек, бұл сананың дамуына, баланың мінез-құлық тәжірибесінің қалыптасуына әдістің тәрбиеелік ықпал жасауы.

Сонымен, әр түрлі авторлардың  анықтамаларына сүйеніп, мынадай қортынды жасауға болады. Тәрбие әдісі – тәрбиешілер мен тәрбиеленушілердің өзара байлайыс іс-әрекеттерінде оқушылардың тұлғалық қасиеттерінің қалыптасуына бағытталған педагогикалық жұмыс тәсілдері. Мұндай анықтама ынтымақтастық педагогика талабына сәйкес келеді. Ынтымақтастық педагогика мұғалім мен балалардың, бірлесу еңбегіне сүйеніп, оларды қуаныш сезіміне бөлейді, табысқа жеткізеді.  
Тәрбие жұмыстарының әдістері тәрбиенің мақсатына, принциптеріне және мазмұнына, балалардың жас және дербес ерекшеліктеріне, олардың тәрбиелік дәрежесіне байланысты. Тәрбие әдістері тәрбие жұмысының мақсаттары және мазмұны анықталады, ал мақсат әдістің бас критерийі.        

 Пікірталастар - тәрбиеленушілерді қызықтыратын әртүрлі тақырыптарға арналған қызу пікір сайысы. Мұндай тәрбиелік әдіс орта және жоғары сыныптарда әртүрлі қоғамдық-гуманитарлық тақырыптарда қолданылады.        

 Пікірталас негізі  – бұл пікір сайысы, ой күресі, ол арнайы дайындықты талап  етеді. Пікірталас мақсаты –  белгілі бір шешім шығару емес, оның маңызы – балаларды процеске  қосу әрі оны басқара жүргізу.  Педагог балаларға ойды жинақтауға, логикалы дәлелдерге сүйенуге, өз ұстанған бағытын ашып көрсете білуге көмектеседі.        

 Пікірталас – қиын  әдістердің бірі және ол педагогтан  жоғары кәсіби біліктілікті, білімділікті  талап етеді. Басқаларды үйрету  үшін тәрбиешінің өзі алдымен,  шебер ұйымдастырылған пікір сайыстар мектебінен өтуі керек.         

 Өнеге-өрнек - өте күшті тәрбие әдісі. Бұл әдіс келесі зандылыққа негізделеді: көру аркылы қабылданатын құбылыстар тез әрі ешбір қиыңдықсыз санада бекиді. Сонымен бірге кітаптағы, кинодағы бас кейіпкерлерді, тарихи тұлғаларды, атақты ғалымдарды, саяси майталмандарды т.б. өнеге ету үлкен тәрбиелік мәнге ие.         

 Мысалы, бұл жағдайдың  психологиялық негізі ретінде  еліктеуді айтуға болады. Еліктеудің  арқасында адамдар әлеуметтік  және адамгершілік тәжірибе жинактайды. Еліктеу - жеке адам іс-әрекеті. Кейде еліктеудің аяқталып, шығармашылықтың басталатын кезін анықтау қиынға соғады. Көбінесе шыгармашылық өзіндік, ерекше еліктеуден болады.        

 Өмірде жақсы да, жаман да өрнектер бар. Оқушылардың  назарын адамдар өміріндегі теріс қимылдарға аударып, соларды талқылап, дұрыс қорытынды шығаруға бағыттау қажет. Уақытында және орынды келтірілген мысалдар тәрбиеленушінің теріс қылықтардан аулак болуына көмектеседі.         

 Әрине, тәрбиешінің  өз өнегесін, тәрбиеленушілерге қатынасын, іскерлік қасиеттерін, жеке басының қадірін мысал етуі тәрбиенің дұрыс жүргізілуіне әсерін тигізеді. Тәрбиеші өз тұлғасымен, қадір-қасиетімен жүйелі және бірізді әрекет жасаса, өзін мысал етудің онды әсері ұлғая түседі.        

 Тәрбие талапқа сай тұлға қалыптастыруы керек. Тұлғаның түсінігі, нанымдары емес, істеген ісі, қылығы оның тәрбиелілігін сипаттайды. Сол себепті қоғамдык қылық тәжірибесін қалыптастыру және іс-әрекет ұйымдастыру тәрбие процесінің түбірі деп қарастырылады.         

 Бұл топқа кіретін барлық әдістер тәрбиеленушілердің тәжірибелік іс-әрекетіне негізделген. Осы іс-әрекетті басқаруда педагогтар оны құрамдас бірліктерге, яғни қылық-әрекеттер мен кіші бөліктер - операцияларға бөліп қарастырғандықтан іске асыра алады. Тәрбие процесі педагогтың операцияларды орындаудан әрекеттерді басқаруға, содан кейін тәрбиеленуші іс-әрекетін басқаруға өтуімен анықталады.         

 Тәрбиеленушінің пайдалы  істерін ұйымдастыру міндетті  түрде олардың басқа адамдармен  жан-жақты қарым-қатынас жасауын қажет етеді. Әртүрлі жағдайда болған ұжымдық қарым-қатынае белгілі-бір іске, шешімге, құлықтың бір жолын таңдауға әкеліп соғады, яғни тұлғаның күрделі құлыктары мен белгілері карапайым қылықтар негізінде калыптасады.        

 Тұлғаның қажетті  қасиеттерін қалыптастырудың біртұтас әдісі – бұл жаттықтыру. Қоғамдық қылық тәжірибесін игеруде іс-әрекет шешуші рол атқарады. Тәрбиеленушілерді нақты, мақсатты бағытталған, белсенді іс-әрекетке кірістірмей, қажетті қылық типін қалыптастыру мүмкін емес. Іс-әрекетке кірістіру тәсілі — жаттықтыру болады. Жаттығу — автоматты түрде жеткізілетін талап әрекетті көп қайталап орындаудан болатын тәрбиенің тәжірибелік әдісі. Жаттығу нәтижесі — түлғаның тұрақты қасиетгері — дағдылар мен әдеттер. Әдеттер сана мен ерікті жаңа жұмыстарды атқаруға босатады. Ойлау қабілетімен айналысып, жақсы әдеттердің қалыптасуын қадағалаудан тыс қалған тәрбие өзінің мықты сүйенішінен айрылады.        

 Жаттығу нәтижесінің  ұтымды болуы мына жағдайларға  байланысты:

1) жаттығулар жүйесі; 2) оның мазмұнына; 3) жаттығулардың мүмкіндікке сай болуына; 4) көлеміне; 5) қайталау жиілігіне; 6) бақылау мен түзетуге; 7) тәрбиеленушінің өзіндік ерекшелігіне; 8) топтық, жеке және ұжымдық жаттығулардың үйлесімділігіне; 9) жатгығудың мотивтік негізіне және ынталандыру істеріне.        

 Талап – бұл тәрбиеленушінің білгілі бір іс-әрекетін тежеп не ынталандырып, жекелей қарым-қатынаста жоғарылайтын, баланың белгілі қасиеттерінің көрінуіне себепші әсер ететін тәрбие әдістерінің бір түрі.        

 Қойылу формасына  қарай талаптар мынадай болып бөлінеді: 1) тікелей талап (жеке, нақты, дәл, түсінікті); 2) қосымша (кеңес, өтініш, сенім, қолдау т.б.); 3) талап-кеңес; 4) ойын түріндегі талап; 5) сенім арқылы талап; 6) талап-өтініш; 7) талап-ишара; 8) талап-қуаттау; 9) позитивті және негативті талаптар.        

 Үйрету – бұл пәрменді жасалатын дағдыландыру. Тез және жоғары деңгейде керекті сапаны қалыптастыру қажеттілігі туғанда осы әдісті қолданамыз.        

 Гуманистік педагогика  катал үйретуте қарсы, себсбі  ол адам қүқығына қайшы келеді, оны басқа әдістермен бірге, әсіресе ойын әдістерімен пайдаланған жөн.        

 Үйрету әдісін дұрыс  пайдалану шарттары:

1) мақсаттың айқын  болуы;

2) түсінімді үйрету;

3) тапсырманы беру  уақытымен санасу;

4) орындау жолдарын  және нәтижені көрсету;

5) сапалардың бірізді және қатар тәрбиесі;

6) үнемі бақылау жасау.         

 Тапсырма беру әдісі  жақсы нәтижелер береді. Жүйелі  тапсырма беру арқылы оқушыларды  дүрыс істерге үйретуге болады. Тапсырма беру әртүрлі болып  келеді: ол көбінесе оқушылардың  жас ерекшеліктеріне байланысты шешіледі. Мысалы, ойыншықтар, модельдер, схемалар дайындау.        

 Тәрбиеленушілердің  іс-әрекеті мен жасанды жағдайдағы  қылығын ұйымдастыру әдісі тәрбиелеуші  ситуациялар әдісі деп аталады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.2. Тәрбие әдістерінің қолданылу жолдары.

 

Тәрбие әдісі дегеніміз - оқушылардың тұлғалық қасиеттерін  қалыптастыруға бағытталған тәрбиешілер  мен тәрбиеленушілердің өзара байланысты педагогикалық жұмыс тәсілдері.

Әдістерді мұғалім тәрбиенің  мақсатына, мазмұнына балалардың жас  және дербес ерекшеліктеріне, тәрбиелік деңгейіне қарай іріктейді. Әдістер тәрбие мақсатына жетуге, оқушыларды қоғамдағы тәртіп ережелерін үйретуге, адамдармен қарым-қатынас жасауға, олардың жақсы тәжірибесін алуға көмектеседі.

Қоғамдағы әлеуметтік-экономикалык; өзгерістерге байланысты тәрбие мақсаты мен мазмұнының өзгеруі әдістер жүйесін жаңартады. Қазіргі кезде әдістер жүйесінің ондаған жіктелісі бар, олардың біреулерінің тәжірибелік, ал екіншілерінің теориялық маңызы басымырақ.

Сипатына қарай топтастырылған тәрбие әдістері: сендіру, жаттықтыру, мадақтау және жазалау, іс-әрекетті ұйымдастыру, оқушының тәртібіне ықпал ету әдістері.