Жан-Жак Руссоның педагогикалық теориясы

Жан-Жак Руссоның педагогикалық  теориясы

   Жан-Жак Руссо –  көрнекті француз ағартушы, жазушы және философ-ойшылы. Ол 1712 жылы сағат шеберінің жанұясында дүниеге келді. Руссо біржүйелі білім ала алмады. 16 жасында ол Женеваны тастап, 30 жасына дейін ол әртүрлі жұмыстарды атқарды, қара жұмыс, музыкант, музыка оқытушысы және тағы басқа жұмыстар. Осы жұмыстармен қатар Руссо өз бетімен білім алумен айналысты. Ерекше қызығушылықпен Лейбництің, Декарттың, Локаттың, Вольвтердің және басқа да көрнекті ойшылдардың шығармаларын оқып үйренді.

   1741 жылы ол Парижге  келіп, Франциядағы ағартушылық философияның көрнекті өкілдерінің қоғамына кіріп, олармен бірге белгілі Энциклопедияда жұмыс істеді.

   Руссо бірнеше еңбектер  жазды: “Ғылымдар мен өнерлер  туралы” (1750), “Адамдардың арасында  теңсіздіктің пайда болуы және  себептері туралы” (1754), “Жаңа Элоиза” (1761), “Қоғамдық шарт” (1762), педагогикалық роман “Эмиль, немесе тәрбие туралы” (1762), бұл еңбектер оның есімін әлемге танытты.

   Өзінің қоғамдық-саяси көзқарасы бойынша Руссо ұсақ буржуазиялық демократ болды, ұлттық тәуелсіздіктің сенімді жақтаушысы болды. Руссо адамдардың арасында қалыптасқан теңсіздікті қатты сынға алады.

   Руссо, Плехановтың  айтуынша, “тырнағының аяғына дейін  демократ”, қоғамның барлық мүшелері  бірдей құққа ие болатын қоғам құруға ұмтылса үкімет халықтың өзіне бағыну керек. Егер ол халықтың еркіне қарсы шықса, халық өз өкіметін құлатуға құқылы. Сондықтан да Руссо француз буржуазиялық революциясын идеялогиялық дайындауда ерекше роль атқарды.

   Жан-Жак Руссоның  шығармаларын Париждің көшелері  мен клубтарында оқыды. Руссо  адамды адам қанау жоқ, барлық  адамдар өз еңбегімен өмір сүретін, еркіндік, теңдік және достық үстемдік ететін қоғамдық құрылысты орнатуға ұмтылыс жасады. Бұл социалистік қоғам емес, бұл ұсақ жекеменшік иелерінің, жериелерінің және қолөнершілердің қоғамы болды.

   Руссо адамдарды  табиғат аясына шақырды. Ол сол кездегі өркениетке жеккөрушілікпен қарады, себебі оның игілігін пайдаланып отырған байлар, ауқатты адамдар екендігін жақсы түсінді. Ол адамдарды табиғатқа жақын болуға, қарапайым ауыл шаруашылығымен және қолөнермен айналысуға шақырды. Бұл жерде Руссоның шектеушілігі аңғарылды, мәдениеттің, техниканың прогрессивтік мәнін түсінбеді.

   “Эмиль, және тәрбие  туралы” деп аталатын педагогикалық романында Руссо феодалдық қоғамның шырмауынан еркін жаңа адамды тәрбиелеудің жолдарын көрсетіп беруге талпынды. Бұл роман прогрессивті ортада ерекше қызығушылық танытты, ал реакциялық топтардың арасында, атап айтқанда чиновниктер мен діниелері – жеккөрушілікпен қарады. 1762 жылы париж парламенті романды өртеуге, ал оның авторын түрмеге қамауға шешім шығарды.

   Руссо Швейцарияға  қашып кетуге мәжбүр болды. Бірақ онда да осындай жағдайға душар болды. Оның “Эмиль, және Тәрбие туралы”, “Қоғамдық шарт” еңбектерін өртеп жіберді. Швейцариядан кетуге мәжбүр болған Руссо іздеушілерден жасырынуға тура келді. Тек ғана 1770 жылы Парижге қайта оралуға мүмкіншілік алды. Ауру, қайыршылықтың күнін кешіп, 1778 жылы Париждің қасында қайтыс болды.

1. Ескі тәрбие жүйесін  сынау.

   Тұтас алғанда феодалдық  қоғамды және оның тәрбие жүйесін  Руссо тәрбиеленушілерді дұрыс  дамытуға кедергі келтіретін, зиян екендігін атап өтті. Ол бұл жүйе шәкірттерді пайдалы білімдермен және ептіліктермен қаруландыра алмайды, олардың ақыл-ой күштері мен қабілеттіктерінің дамуына көмектесе алмайды, керісінше, балалардың жеке басын басып-жаншудың құрғақ жаттау мен басқа да тәсілдері арқылы олардың дамуын тежеп отырады деп тұжырымдады. Бұл жүйе баланы тәрбиелейді, цирктегі аттар сияқты үйретеді деп қатты сынға алды.

   Руссо бұл жүйені  сынай отырып, феодалдық тәрбие  жүйесіне қатты соққы берді.  Жаңа қалыптасып келе жатқан буржуазия табын жаңа адамды тәрбиелеу туралы феодалдық қоғамға қарсы күресінде ерекше роль атқарды.

   Руссо әрбір балада табиғатынан жағымды нышандар берілетіндігін атап көрсетті. “Табиғи тәрбие” Руссоның теориясы бойынша, тәрбиеші баланың жеке басын терең құрметтеудің және табиғи жас ерекшеліктерін ескеру негізінде өзінің негізгі міндеті балада нышандары мен қабілеттіктерінің дұрыс дамуы үшін жағдай жасау және оны бұзылған ортаның ықпалынан сақтау болып табылады.

   Руссо тәрбиені  психологиялық негіздеуге ерекше  мән берді. Ол баланың жас  кезең ерекшеліктерін терең түсінді.

   “Табиғи тәрбие”  беру теориясы бойынша, баланы  ерікті іс-әрекетте, еңбекте, жеке тәжірибенің негізінде, табиғатты және қоршаған өмірді тану жолымен, жаттығулар мен барлық сезім органдарының үрдісінде тәрбиелеу қажет. Осыдан келіп, мынадай талаптар қойылды: тәрбие үрдісінде неғұрлым аз сөйлеу мен аз моральдық үгіттеу және солғұрлым көп бақылау, жаттығу және тәжірибе.

   Тәрбиенің нәтижелілігін  қамтамасыз ететін негізгі шарттарға Руссо төмендегілерді жатқызды:

1) тәрбиенің тәрбиеленушіге  сүйіспеншілігі, оның шығармашылық  белсенділігін және еркіндікке және өз бетімен әрекетке ұмтылуды мадақтау;

2)  тәрбиенің педагогикалық  шеберлігінің жоғары деңгейде  болу мүмкіндігі.

   Руссо “табиғи  және еркін тәрбиеге” ерекше  мән берді. Руссоның айтуы бойынша,  балалар табиғи, табиғатқа сәйкес  тәрбиеленуі тиіс. Оның себебі тәрбие жұмысында баланың табиғатына сәйкес оның жас ерекшелігін ескеру. Оның түсіндіруінше тәрбие үш түрлі қайнар көзден нәр алады дейді: табиғаттан, қоршаған адамдардан және қоршаған заттардан.

   Руссо табиғи тәрбиелік  тікелей байланысты еркін тәрбиені  қатар қойды. Адамның табиғи  құқының біріншісі -  еркіндік, сондықтан да ол еркін тәрбиеге ерекше мән берді.

3. Жас кезеңдері туралы.

   Тәрбиеленушінің жас  ерекшеліктерін ескере отырып, Жан-Жак  Руссо балалардың жас ерекшеліктерін  төмендегідей кезеңдерге бөлді:

   Бірінші кезең – туғаннан бастап, екі жасқа дейінгі кезең; екінші кезең – екі жастан он екі жасқа дейін; үшінші кезең – он екі жастан он бес жасқа дейін; төртінші кезең – он бес жастан ересектік жасқа дейін.

   Бірінші кезеңде, Руссо баланың дене тәрбиесіне ерекше мән берді. Бұл кезеңде, оның пікірі бойынша, баланы қоршаған заттармен таныстыру қажеттігіне тоқталды. Мейлі бала заттарды ұстап қарасын, ойыншықтарды мейлі қаратсын, сындырсын деген болатын-ды Руссо. Осылай ол көруді, сипай сезумен байланыстырудың алғашқы дағдыларын меңгереді және кеңістікті елестете алады.

   Екінші кезеңде,  Руссоның айтуынша, бала әлі де  ойлауға және дерексіз ұғымдарды меңгеруге қабілетсіз, сондықтан да балаларға әртүрлі үгіт насихат айту және мәтіндерді жаттауға зорлаудың қажеттілігі жоқ. Ол балаларға кітап беруді ұсынбайды, оның түсіндіруінше, олар үшін ең жақсы кітап қоршаған табиғат болып табылады. Бұл кезеңде дене тәрбиесін жалғастыру, денсаулығын нығайту, әсіресе баланың сыртқы сезімдерін дамыту қажет. Әсіресе, көру, сипай сезу органдарын дамыту, демек балаға қоршаған ортадағы заттар мен құбылыстарды бақылауға, өлшеуге, салыстыруға, санауға жан-жақты мүмкіншіліктер беру. Сезім органдарын дамыту ақыл-ой дамуының негізгі алғышарттары. Сондықтан да балаға еркіндік беру керек.

   Руссо былай деп жазды: “Мейлі ол жүгірсін, секірсін, мейлі ол ойнасын, әрекет етсін, әруақытта да үздіксіз қозғалыста болады”.

   Үшінші кезең, Руссоның  сипаттауынша, ақыл-ой және еңбек  тәрбиесінің кезеңі болып табылады. 12 жасқа келгенде бала дене жағынан жеткілікті жетілген және еңбекке қабілетті, өзінің сыртқы сезім органдарының көмегімен қоршаған дүниедегі негізгі заттар мен құбылыстарды тез бағдарлай және қабылдай алады. Ал жағырафиядан, астрономиядан және табиғаттанудан білімдерді түсіну және меңгеру қабілеттілігін толық іске асырады. Руссоның айтуынша, бала дамуының бұл кезеңінде ақыл-ой тәрбиесі осы үш пән бойынша білімдерді меңгерумен шектелуі тиіс.

   Үшінші кезеңді  Руссо еңбек тәрбиесіне ерекше  көңіл бөлді. Еңбек тәрбиесінің  негізгі құралы, Руссоның айтуынша, тәрбиеленушінің еңбек үрдісіне тікелей қатынасы болып табылады.

   Төртінші кезеңді  Руссо адамгершілік тәрбиесінің  кезеңі деп атады. Бұл дегеніміз; бұл кезеңде тәрбиеленуші адамгершілік ұғымдарды қабылдауға қабілетті болып табылады. Руссо тәрбиенің алдына үш міндеттерді қояды: 1) жақсы сезімдерді тәрбиелеу, немесе, басқаша айтқанда, “жүрек тәрбиесі”; 2) жағымды пікірлерді тәрбиелеу; 3) жағымды ерікті тәрбиелеу. Осы міндеттерді шешу, Руссоның пікірінше, моральдық тұжырымдаулармен және ақыл айтумен ғана емес, басқа жолдармен: жағымды үлгілермен, жағымды істерді орындаумен және ұлы адамдардың ғұмырнамасын оқып-үйрету арқылы нәтижелерге қол жеткізуге болады.

   20 жаста Эмиль дене  жағынан мықты дамыған, өз бетімен жұмыс істей алатын, ол өзін қоршаған ортаны өзінің сыртқы сезім органдары арқылы танып білді.

   Руссоның балаларды  жас кезеңдерге бөлуі Я.А.Коменскийдің  жас кезеңдерімен салыстырғанда  бір қадам ілгері басқандық байқалады. Алғаш рет Руссо баланың дамуының ішкі заңдылықтарын анықтауға әрекет жасады, бірақ ол баланың белгілі кезеңдерінің ерекшеліктерін терең зерттеумен айналыса алмады.

   Руссоның әйел тәрбиесі  туралы ойлары (Эмильдің болашақ  зайыбы) оның әйел табиғаты туралы  көзқарастарымен анықталды. Руссоның  көзқарасынша, оның мәні ана болу, шаруашылықты жүргізе білу жанұяда жағдай жасау білу, жолдасына ұнай білу, пайдалы болу. Сондықтан да қыз баланың табиғи тәрбиесі, Руссоның айтуынша, ер баланың тәрбиесінен түбірімен ерекше болуы керек. Қыз балаға тән қасиет тәуелді болу, басқаның көзқарасын меңгеруге даяр болу.

   Әйел адам лені  сау және мықты бала тууға жаратылған, сондықтан да табиғи сұлулықты және әдемілікті меңгерген болуы керек, демек, оларға білім берудің қажеті жоқ деген болатын-ды.

   Руссо Эмильдің  болашақ зайыбына білім беруді  шектей отырып, балалық жастан  бастап, олардры дінге үйрету  керек деген пікірді айтты.

4. Руссоның педагогикалық  теориясының маңызы.

   Руссоның педагогикалық  теориясының кейбір қарама-қайшылықтары мен қате тұжырымдарына қарамастан оның педагогикалық мұрасының тарихи прогрессивтік мәні ерекше және кейінгі педагогикалық ой-пікірдің дамуына үлкен әсер етті.

   Руссо баланың жеке  басын басып-жаншитын өмірі өтіп бара жатқан феодалдық тәрбие жүйесін қатты сынға алды: білім беру саласындағы таптық шектеушілік, сөздік оқыту, догматизм мен құрғақ жаттау, таяқ тәртібі, дене жазалауы.

   Өз кезіндегі алдыңғы  қатарлы адамдардың көзқарасын  білдіре отырып, ол адамды феодалдық  қанаудан құтқару, балалардың  құқын қорғау мәселелерін қоя білді. Руссо балаға сүйіспеншілікпен қарауға, оның жас және дара ерекшеліктерін зерттей білуге, оның қажеттіліктерімен есептесуге шақырды.

   Руссо оқушылардың  белсенділігін арттыруға, ойлау  ерекшеліктерін, қабілеттіліктерімен  өзбетімен жұмыс істеуін дамытуға ерекше мән берді. Ұлы гуманист ретінде Руссо адамдарды сүюге, балаларды құрметтеуге үгіттеді. Ол балалардың сезім органдарын тәрбиелеу, олардың бақылампаздығын дамыту қажеттігін ерекше атап көрсетті.

   Сонымен қатар Руссоның  педагогикалық тұжырымдарының барлығын  дұрыс деп айта алмаймыз: Мысалы: оның дара “еркін тәрбие”, әртүрлі педагогикалық әсерлердің қажеттігін жоққа шығару, баланың жеке басының тәжірибесін бүкіл адамзаттың тәжірибесіне қарсы қою, қоғамдағы әйел адамдардың орнын дұрыс бағаламау және одан туындайтын тәрбие мәселелеріне реакциялық көзқарастарды атауға болады.

   Дей тұрғанмен, Руссоның белсенді, ойлай білетін ерікн адамды тәрбиелеу туралы идеялары көптеген елдерде педагогикалық теория мен практиканың дамуына жағымды әсер етті, бірақ кейін бұл идеяларды буржуазиялық педагогика толықтай жоққа шығарды. ХІХ ғ.аяғы мен ХХ ғ.басында буржуазия Руссоның мұрасынан бас тарта бастады немесе оны жоққа шығарды.

   Коменскиймен салыстырғанда  Руссо феодалдық тәрбие жүйесіне  одан да қатты соққы берді.  Ол балалардың психологиялық  ерекшеліктері туралы ілімді  біршама тереңдетті. Табиғи тәрбие  тұжырымдамасынан туындай отырып, Руссо өзінің көзқарасын мектепте  іске асатын оқыту және тәрбие  үрдісінен бөліп қарастырады. Ол мұғалімге нақты және пайдалы ұсыныстар мен кеңестерді, әсіресе оқытуды ұйымдастыру және әдістемесінің практикалық мәселелері бойынша өте аз береді.

   Жан-Жак Руссоның  әдеби және педагогикалық мұраларын  Ресесйдің сол кездегі алдыңғы  қатарлы озық ойлы өкілдері  жоғары бағалаған болатын-ды. Эмильдің санаулы алғашқы даналары Петербургке 1763 жылы ақпанда алынды, бірақ бұл кітаптың таралуына тиым салынды, оған қарамастан, кітап құпия түрде таралған болатын-ды.

   ХҮІІІ ғ.Ресейдің  жолында революционері, ағартушысы  А.Н.Радинцев ұлы гуманист-ойшыл  Руссоның мұрасына ерекше баға  берді. А.Н.Радинцев тәрбие мәселелеріндегі  жүргізген өзгерістері үшін Руссоға  “Еуропа көп міндетті” деп жазды.

   Декабристерде ХІХ ғ.60-жылдарындағы революция демократтар Руссоның педагогикалық еңбектері ерекше бағаланды.

   Жан-Жак Руссоның  педагогикалық мұрасының көптеген  мәселелері бүгінгі күннің өзекті  мәселелерімен сөзсіз үндесіп жатқандығын айтып өткен орынды.