Ес саласындағы айырмашылықтар мен естің даралық ерекшеліктері

      Естің таным жүйесіндегі орны.

      2.1. Ес күрделі психикалық процесс

      Ес  бірнеше дара процестерден тұрады. Олардың негізгілері: есте қалдыру, қайта жаңғырту, ұмыту.

а) Есте қалдыру - жаңадан қабылданған бейнелер мен материалдарды, олардың мәнін есте бұрынғы сақтағандармен байланыстырып отыру. Есте қалдыру процесі талғамалы. Есте қалдыру арнайы есте қалдыру, еріксіз есте қалдыру болып екіге бөлінеді.

      Еріксіз есте қалдыруда адам алдына арнайы мақсат қоймайды. Ал арнайы есте қалдыру  үшін мынадай шарттар қажет:

1. арнайы мақсат қою, оны меңгеруге ұмтылу.
2. Есте қалдырудың қоғамдық, тәжірибелік мәнінің адам қажетіне байланысты болуы.
3. Есте қалдыруды жоспарлап, оқылған материалдардың жемісі мен оның ішінен еске түсерлік түйінді мәселелердің ізін, мәнін білу.
4. Сол мән - мағыналарды түсіну үшін оларды ойлау процесімен тығыз ұштастыру.
5. Қабылдаған нәрселердің байланыс жүйелерін, тірек боларлық жемісін табу.
6. Қабылдаған нәрселерді өз сөзімен құрастыру, сөйтіп қажетті материалдарды есте қалдыруды жеңілдету.
7. Өз еңбегін, оқуын дұрыс ұйымдастыра білу.
8. Сапалы түрде қайталап, пысықтап отыру.

      Мұндай  талаптарды орындау адамының ақыл-ой кені болып саналатын ес пен жадында  сақтауын дамытып отыруға пайдалы  ықпал етпек.

      Есте  сақтаудың тиімді әдісі мен жемісті  болуы қажетті материалдарды  жаттап алуға байланысты. Бұл тәсілдің де өзіндік амал - әрекеті, жүйесі бар. Кез - келген жаттау жемісті бола бермейді. Ғылымда есті дамытуға арналған жаттау тәсілін-мнемотика деп атайды. Бұл латын сөзінен шыққан. Мәнісі - жаттап алу амалы, есті дамытудың тиімді жолының бірі.

Естің жемісті  болуы

      . 
 
 
 
 
 
 

      б) Қайта жаңғырту, тану.

      Қайта жаңғырту еріксіз және арнайы болып жаңғырту -мақсатсыз. Мысалы, музыканттың белгілі ән - күйлерді күнде орындауы. Арнайы қайта жаңғыртуда белгілі мақсат болды. Оған адам өзінің ерік - күшін жұмсайды, арнайы әдіс - тәсілдер. Қолданып, бұрыңғы қабылдағандарын қайта жаңғыртып, жүзеге асырады.

      Тану - естің бұрыңғы қабылдағандарға кезіккенде көрінетін қайта жаңғыртудағы қарапайым түрі. Тану қабылдау дәрежесіне орай түрліше болады. Мәселен, кейбіреулер бұрыңғы көргенін бірден айнытпай таниды, енді біруелері тіптен тани алмай қиналады. Тану ұқсатумен де байланысты. Мысалы, адам бір жерге келгенде, бұрын көрген сондай бір жерді есіне түсіріп, айналадағы нәрселерді соған ұқсатады.

      Ес  елестері. Жаңғырту бейне түрінде де болады. Бұрын қабылданған нәрселер мен қазір жоқ көріністің бейнесі еске түседі. Соған орай көрген нәрсенің бейнесі көзге елестейді, ал естіген нәрсенің дыбысы құлаққа келеді. Қабылдау процесіне бірнеше талдағыштар қатысады. Елестеулер жалпы және жалқы сипатта да болады. Бір ғана нәрсені елестету - жалқы, ал жалпы елестету -тектес, ұқсас нәрселерді жеке - жеке қабылдау нәтижесінде пайда болатын бейнелер.

      Адамның тікелей сезімдік танып білуі  мен абстрактілі ойлау арқылы танымы арасындағы жалғастырушы көпір-елес деуге болады. Өйткені елес ойлау әрекетінде нәрселер мен құбылыстардың саналуын қасиет-белгілерінен елестеген жалқы нәрсенің қасиет - ерекшеліктерін ғана жалыплап тануға бейімдеп отырады.

      в) Ұмыту. Бұрын қабылдаған материалдарды есте сақтамайынша, тани алмаймыз. Ұмыту дегеніміз - қабылдағанды, есте қалдырғандарды қажет болған кезде еске түсере алмау, танымау немесе еске түсіру мен танудың қателесіп жаңылуы. Ұмыту жүйке қызметінің күйіне байланысты. Жүйке жүйесі әбден шаршағанда не ауруға ұшырағанда, адамда ұмытшақтық күшті болады. Ұмыту қабылдаған материалдардың нашарлығына да байланысты. Жүйке жүйесінің нашарлауына орай ұмытшақтық қартайған адамдарда жиі кездесе береді.

      Ал  уақытша ұмытуды сақтық тежелу деп  атайды. Ұмыту  - жүйке клеткаларындағы тежелу процестернің дамуы.  
 
 

      2.2.Естің дәлдігі - ешбір жаңылмай, ойдың тәртібін бұзбай, мағынала түрде айта білу қабілеті. Есі дәл адамдар материалды игеріп алудың жылдамдығы жөнінде алдына қара салмайды. Жұрт бұларды зейінді, зерек адам дейді. Ал басқа біреулер , керісінше, қайта-қайта оқыса да есіне түсіре алмай, әуре болады. Адамдар еске қалдырудың ұзақ-қысқалығымен де ажыратылады. Мұны кейде естің беріктігі деп те атайды. Мәселен, бір нәрсені жаттап алса, оны ұзақ уақыт бойына ұмытпайтын болады. Екінші біреу оны тез ұмытады.

      Естің жақсы сапаларының бірі даярлығы. Естің қорынан кез-келген уақытта  қажет нәрсені тауып ала білуді естің даярлығы дейді.

      Осы ерекшеліктер балалар арасында да жиі  кездеседі. Оларды мынадай жіктеуге болады.

1. Есте қалдыруды шапшаң, қайта жаңғыртуы жақсы, еске қалдырғанын көпке дейін ұмытпайтын оқушылар.
2. Есте баяу қалдырғанымен, ұмытпайтын оқушылар.
3. Есіңде қалдыруы тез болғанымен ұмытатын оқушылар.
4. Есіне қиналып түсіретін және тез ұмытып қалатын оқушылар.

      Бала  есінің сапасы төмен болуы көптеген себептерге байланысты. Есте қалдыруы нашар балалар сабақтан көп қалады үй, тапсырмаларын жүйелі орындап  отырмайды. Бала есінің дамуы - мұғалімнің жұмыс әдісіне, әсіресе психологиялық  дайындығына байланысты.

      Естің даралық ерекшеліктері.

      Әр  адам есінің өзіндік даралық ерекшеліктері  болады. Біреулер есінде тез сақтап, анық жаңғыртады. Кейбіреулер белгілі  бір нәрсені, суретті, ал басқалар сөзді, енді біреулер ән күйде, сөз ырғағын  есінде жақсы қалдырады. Ес осындай ерекшеліктеріне орай типтерге бөлінеді. Мәселен көру есі, есту есі, қимыл-әрекет есі, аралас ес. Көру есіне бейім адам көргенін ұзақ уақыт бөліп есінде сақтай алады. Ұлы ақын А. С. Пушкиннің есту есі өте күшті болған көрінеді. Есту есінің күштілігі мен нәзіктігі-қазақ ақындары мен дырауларына да тәе қасиет.

      Ес  процесі есте қалдыру мен ұмыту  шапшаңдығына, олардың баяулығына орай мынадай төрт типке бөлінеді:

      Есте  қалдыру:    Ұмыту:

      1. Шапшаң     1. Баяу

      2. Баяу     2. Баяу

      3. Шапщаң     3. Шапшаң

      4. Баяу     4. Шапшаң 

      1-типтегі  есі басым шәкірттер мен студенттер  материалдарды бір-ақ рет оқыса  да, тыңдаса да есінде жақсы  қалдырады. Есті дамытып, жетілдіріп  отырудың басты шарты-адамның  әр қилы іс-әрекеттері. Адам өміріндегі  аса маңызды психикалық процесс - ес ақыл-ой есі. Ақыл - ойды тарих жасаған білім қорымен үнемі байытып, өрістетіп отыруға ұмтылу естің мән-мазмұнын тереңдете түспек.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Қорытынды.  

      Сонымен қорыта келгенде, ес сыртқы дүние заттары  мен құбылыстарының адам миында сақталып, қайтадан жаңғыртылып, танылып, ұмытылуын бейнелейтін процесс. Егер біздің есімізде ертеректе қабылдаған нәрселер сақталмаса, бізге өмірді әр кезе қайта жасап отыруға тура келер еді,  не болмаса өмірдегі заттардың  барлығы да әр уақытта белгісіз, не жаңа нәрсе болып көрінер еді. Әр  жас, кәрі адамдардың есінің қалайша дамып отыратындығы психологиялық зерттеулерде жақсы көрсетілген, олардың біразы заңдылықтар ретінде дәлелденген. Осы заңдарға сүйеніп, баланың оқу материалдарын ұмытпай есте сақтауына қолайлы жағдайлар жасау әрбір мұғалімнің міндеті.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Әдебиеттер  тізімі 

1. Аймауытұлы  Ж, Психология - Алматы , 1995
2. Бап-Баба С. Б. Жалпы психология Алматы, 2003
3. Бабаев С. Психология танымы, Түркістан, 2000
4. Жарықбаев Қ. Жантану негіздері, Алматы, 2002
5. Жарықбаев Қ. Жалпы психология, Алматы, 2004
6. Гиппенрейтер Ю. Б. Введение в общую психологию, Москва 1997
7. Немов Р. С. Психология - Книга 1, Москва, 1998
8. Общая психология. Под ряд Богословского В. В. Москва, 1981