Лекция по "Психологии"

Адам көп нәрселерсіз

өмір сүре алады,

адам тек адамсыз өмір

сүре алмайды.

Л.Берне.  

 Адамның өмірі адаммен, бірінсіз-бірінің күні жоқ. Адамдар арасындағы қарым-қатынас жақсы болса, көрер күндері де қызықты болады.      

 Жас кезінде бұзақы  болған Б.Франклин уақыт оза  келе адамдармен қарым-қатынас жасауда зор табыстарға қол жеткізіп, нәтижесінде Франциядағы американ елшісі болып тағайындалған екен. Мұның сырын ол былай түсіндіріпті: «Мен еш адам туралы жаман әңгіме айтпаймын, керісінше жақсы әңгімелерін ылғи айтып жүремін».      

 Адамдар арасындағы  қарым-қатынас, шын мәнісінде, өте нәзік дүние. Өйткені қылт етсе сынып кетуі мүмкін көпір болады. Әркімнің қабағына қарау да оңайға соқпайды. Қалай дегенмен де қарым-қатынастың жетістікке жеткізер жолдары бар.

1.                     Оқып үйрену

2.                     Тәжірибе алмасу

3.                     Әдіс-тәсілдерді іс жүзінде қолдану

4.                     Әр үйренген нәрсені қай жерде, қалай пайдалану

5.                     Ерік-жігерді талап ету

6.                     Үлгі алу

7.                     Көңілге ықыласпен тоқу.  

 Өмірімізде біз, әртүрлі адамдар тобымен бірге еңбек етуімізге, өзара бірлесіп әрекет жасауымызға, тіршілік етуімізге тура келеді. Қарым-қатынасымыздың өзіне тән ерекшілігі, белгілі бір сипаты, астары бар. Сіздер қалай ойлайсыздар, неліктен біздер бір ортада қысылып-қымтырылып, ұяңдық танытсақ, екінші бір ортада-өз ойымызды еркін айтып, көңіл күйімізге еркіндік береміз, өзімізді бос, сенімді ұстаймыз? Неге біздер бір ортадан қашқалақтап, тез кетіп қалуға тырысамыз да, басқа бір ортада асықпай, ұзағырақ болғымыз келіп тұрады?      

 Ортақ мақсатта еңбек  ететін ұжым ішінде белгілі  бір мүдденің жүзеге асыру үшін адамдар бір-біріне қарым-қатынас жасайды. Ұжымдағы, көбінісе әкімшілік пен мұғалімдер арасындағы қарым-қатынас сипаты үйлесімділікте, татулықта бола бермейді. Өзара түсініспеушілік күнделікті жұмыс барысында кездеседі, соның салдарынан өзара сенімсіздік, алауыздық пайда болады.     

 Мектеп психологының  мектеп әкімшілігі мен мұғалімдері  арасындағы полисубъектілік қарым-қатынас болу үшін әр түрлі тренинг, жаттығу, ойындар, әңгімелер өткізуге болады. Мысалы: тренинг «Әкімшілік пен мұғалімдер арасындағы қарым-қатынаста жетістікке жету жолдары», «Әркімдікі өзінше дұрыс», «Не қаласаң сол болады», «Бір ұжымдағы адамдар».        

 Адамтану саласының  мамандары, әлеуметтік өзара қарым-қатынаста мынадай қағидаларды ескеруді жөн санайды:

1.        әңгімелесіп тұлғар адамның көңіл-күйін, жалпы жағдайын және өзіңнің көңіл-күйіңді, жағдайыңды/қазіргі, осы жердегі/ ескерту. Осы бір сәттегі әріптесіңнің өзін қалыпты сезінуі, қалауы, денсаулығы және уақыты туралы ойланыңыз.

2.        Әріптесіңді тұлға ретінде қабылдау, сынап-мінемей сыйлау, бірлесіп әрекет жасағанға дейінгі аралықта оған сенім көрсету.

3.        Әріптесіңді өз пікірі мен шешімін айтуға толық құқы бар, өзіңмен тең дәрежедегі адам деп қабылдау.

4.        Әңгіме арқауы қарапайым шындық пен сыңаржақ пікірге ғана негізделмей, анық мәселе мен шешімін таппаған мәселелердің қамтылғаны жөн. Әңгіме қызықты болу үшін мәселе қоя білу абзал.

5.        Сұхбаттасқан кезде өз сезімдердің мен қалауыңды білдіріп, ойыңды бүркемелемей ашық айту, өз көзқарасыңды жеткізе білу қажет.  

 Мектеп психологының  мектеп әкімшілігі мен мұғалімдері  арасындағы полисубъектілік қарым-қатынас болу үшін Ортағаш орта мектебінде осындай жоспар құрдым.  

 Әрбір мектеп ұжымының өзіндік бір проблемалары мен қиындықтары бар екендігі бәрімізге мәлім. Сондықтан жұмыс барысында мұғалімдер тек қана бір-бірімен еңбек етіп қоймай өзара сұхбаттасуға, әр түрлі іс-әрекет жасауға, тиімді сұхбат дағдысын меңгеруі керек. Сонымен қатар әр түрлі пікірталастарға, топтық жұмыстарға, шығармашылық жұмыстарға ерекше көңіл бөліп тұрса.      

 Әкімшілік пен мұғалімдер  арасында полисубъектілік қарым-қатынас жақсарту үшін, әртүрлі қиындық пен тығырықтардан шығу жолдарын қарастыра келе, өзіңді эмоцияналдық тұрғыда қорғаудың 8 ережесін сақтаған жөн. Олар:     

 Қортып айтқанда мектеп  әкімшілігі мен мұғалімдер арасындағы  тұрақты қарым-қатынас орнауы ол әр педагогтың дара ерекшеліктеріне байланысты.     

 Алдағы уақытта оқу  бағдарламасына психолог-әкімшілік-мұғалімдер-оқушылар-ата-аналар арасындағы полисубъектілік қарым-қатынасты нығайтуға бағытталған іс-шараларды жиі қарастырып, осы мақсатта оқу бағдарламасына сабақтар енгізілсе деп ойлаймын.      

 Қай мемлекеттің де  негізгі тірегі-білімді де білікті, іскер де белсенді адамдар. Сондықтан қоғам талабына сай ол қоғамды көркейтетін, дамытатын жастар тәрбиелеу ең маңызды мәселе екені даусыз. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңында мемлекеттік саясат негізінде ең алғаш рет «Әр баланың жеке қабілетіне қарай интеллектуалдық дамуы, жеке адамның дарындылығын дамыту» сияқты өзекті мәселелер енгізіліп отырғаны белгілі.        

 Дарынды балаларға  білім беруді әр ғылымның бүгінгі даму дәрежесіне  сәйкес жүргізу бір жағынан қоғамға талантты мамандар даярлауда тиімді болса, екінші жағынан ерекше дарынды балалардың тек өзінің интеллектуалдық дамуын қанағаттандыруды қамтамасыз етеді.         

 Жас өркеннің бойындағы  табиғат берер ерекше қабілетті,  дарындылықты тани білу, оның  ары қарай дамуына бағыт-бағдар  бере білу ерекше қиын іс. Алайда  әр баланың жеке қабілетін анықтап, оны сол бағытта жетелеу-ұстаз парызы.

Баланы заманына қарай  икемдеп, өз заманының озық өнегесін оның санасына сіңіре білу, оларды шығармашылық бағытта жан-жақты дамыту-бүгінгі  күннің басты талабы.         

 Дарынды оқушылармен  жұмыс істейтін әрбір мұғалімнің көкейінде мынадай сан қилы сұрақтар тұрары сөзсіз. «Дарындылық, данышпандық, қабілеттілік дегеніміз не?», «Дарындылықтың пайда болу негізінде қандай себеп жатыр:қоршаған орта ма, тұқымқуалаушылық па, әлде тәрбие ме?», «Оқушы дарындылығын, оның әлеуетті қабілетін қалай анықтауға болады?», «Дарындылықты анықтайтын психодиагностикалық әдістемелердің қайсысы нәтижелірек, қайсысы тиімдірек?», «Неліктен кейбір адамдардың/Паскаль, Моцарт, Гаус, Гете, Архимед, т.с.с./ қабілеті ерте жасында байқалады, ал тағы басқа біреулердікі /Ньютон, Гегель Дарвин,  Менделеев, Декарт, т.с.с./ ересек жаста пайда болады?». Осы сұрақтарға талмай жауап іздеп және соны таба білген мұғалім ғана дарынды оқушылармен нәтижелі жұмыс жасай алмақ.        

 Оқушы дарындылығының дамуы, қабілетінің ашылуы көбіне мұғалімнің кәсіби біліктілігіне және оның тұлғалық қасиетіне байланысты екені айдан анық.        

 Көбіне «Дарынды оқушы- бұл жақсы оқитын оқушы» деген пікір қалыптасқан. Белгілі ағылшын психологі П. Торранстың зерттеулері бұл пікірдің мұғалімдер арасында да жиі кездесетінің анықтады. Оларға оқуда қиыншылық туғызбайтын, тәртіпті, ұйымшыл, білімді, тұрақты, ұғымтал, өз ойын нақты және түсінікті жеткізе алатын оқушылар көбірек ұнайды. Ал қисынсыз сұрақтар қоятын, өз жұмысымен ғана айналысатын, тәуелсіз, көбіне, түсініспеушілік туғызатын, қияли, әр нәрсеге көзғарасы бөлек оқушылар ұнамайды. П.Торранстың зерттеуі нақ осы қасиеттер оқушының шығармашылық дарындылығын көрсететінін және оның нашар оқитын оқушылардың арасында да аз емес екендігін иайқындаған. Сондықтан мұғалімдер осы зерттеудің нәтижесін есте ұстағандары жөн.      

 Дарынды оқушымен жұмыстың  негізгі мақсаты-олардың шығармашылық  жұмыста өзінің қабілетін іске  асыруға дайындығын қалыптастыру. Ал мақсатқа жету оқу бағдарламасын  тереңдетіп оқыту және оқушының танымдық белсенділігін дамыту арқылы жүзеге асады.       

 Дарынды оқушымен жұмыс жүйесінде мұғалім маңызды орын алады. Оқушының болашақтағы мамандығына байланысты, яғни кәсіби тағдыры тек қана жақсы мұғалімге байланысты. Көркемдік қабілеттің барлық адамға тән екені белгілі. «Әрбір бала-болашақ данышпан» деген қағидаға ой жіберсек, ұстаз атаулының жас шәкірттерді дарынды, дарынсыз деп жіктеуінің үлкен қателік екенін сеземіз. Психологтер соңғы жылдары адам бойындағы дарындылықтың екі түрін бөліп көрсетті. Оның бірін «туа біткен» данышпан деп, ал екіншісінің өкілін «келе-келе қалыптасқан» данышпан деп атау негізге алынған екен.       

 Мектеп қабырғасында  кемеңгерлер жақсы да, жаман да  оқиды. Ал адам бойындағы дарындылықты нағыз данышпандыққа айналдырудың бір ғана шарты-табиғи талантпен шектеліп қалмай, табандылықпен еңбектену. Демек, табиғи таланттармен ашу, жас талапкердің жарқырап көрінуі үшін ұстазға жүктелер міндет не? Ол міндет-оқушылардың шығармашылық қабылетін дамыту үшін жан аямай еңбек ету.       

 Шығармашылықтың түрлері  көп. Солардың ішіндегі ерекшесі-сөз өнері саласы. Олай болса, оқушыларға сөз өнерін меңгерту ұстаздардың алдына қойған негізгі мақсаттарының бірі болуы тиіс.        

 Оқушыларды сөз өнеріне  баулу, үйрету ісі қай жастан басталмақ? Баланың шығармашылық қабілетінің ашылу мүмкіндігі қай кезде көбірек байқалмақ?        

 Психологтердің зерттеуі  әрбір жаста шығармашылыққа баулуға өзек болмай өзіндік қабілет, бейімділік болады дегенді айтады. Сондықтан баланы сәби кезінен бастап мектеп бітіргенге дейін үзбей, жүйелі түрде шығармашылыққа баулып, ақыл-ойын, икемділігін дамыту қажет.       

 Мектеп оқушыларын  жас ерекшеліктеріне қарай үш  топқа бөлеміз:жас буын/6-9 жас/, орта буын/10-13 жас/, жоғары буын/14-16 жас/. Мен осы үш топтан жас буынды алып, еңбек етіп келем.              Бұл буындағы оқушылар:

-мазмұндама мінездеме  жазудан гөрі әңгіме, өлең, ертегі жазуға биім болады.

- бұл жастағылар ақыл-ой  қабілеттілігін тек өзің қызықтырған  іске бағыттайды,  ал қызықтырмаған істе қалыпты білік-дағдыларымен шектеледі. Атап айтсақ Ортағаш орта мектебінде шығармашылықпен айналысатын оқушылар баршылық. Олар:Ахметова А, Рымбек А, Жүсіпбекова Ж, Оспанова Б, Жақсылық А.      

 Оқушыларды шығармашылыққа  баулу үшін тағы бір қажеттілік-баланы психологиялық дайындықтан өткізу. Психологиялық дайындық шығармашылық кезеңде баланың шабытын оятып, құлшындырып, еліктеріп отырады. Ұстаздың берер психологиялық әсері мыныдай болмақ:

-  « Сенің қолынан бәрі келеді», «Сен қабілеттісің», « Жаз», «Үйрен» деп, баланың еркін билеп, сенім білдіру;

-  оқушының кішкентай жетістігі болсада, жоғары бағалап, мадақтап, көтермелеу оқушылар басылымында өлең, әңгімелерінің жарық көруіне көмектесу;

-  шығармашылық сәтте оқушыға құптаушылық көз қарас білдіру, сезім күйін бақылау, қамқорлық таныту.  

 Шығармашылық оқушыға  шын ләззат, қуаныш сезімін әкелуі  тиіс. Жаңаны жасау, өзі жасаған тың дүниеден алған жан ләззаты оқушы үшін шабыт баспалдағы болмақ. Шығарма жаза білген оқушының сұлулық пен әсемдік туралы түсінігі мол болады. Шығармашылық-оқушы үшін сұлулық пен әсемдіктің мектебі.      

 Оқушылардың шығармашылық  қабілетін дамыту өте маңызды,  қиын және көп салалы мәселе. Солардың бірі логикалық тапсырмалар. Логикалық тапсырмалардың дарынды балалармен жұмыс атқару барысында алар орны ерекше. Логикалық тапсырмалар ойлаудың дамуына, ерік пен қойылған мақсатқа жетудегі табандылыққа себі тиетін, өзіндік ой қорытуға қажетті бірден-бір әдіс. Логикалық тапсырмалар оқушыларды белсенділікке, өз бетінше жұмыс істеуге, мүмкіндік береді, сондай-ақ оқушыларды икемділік пен шеберлікке баулу мақсатында қолданылады.      

 Логикалық шығармашылық  тапсырмалар біріншіден, оқушы талабын шыңдап, білім дәрежесін көтеру болса, екіншіден, психологиялық жағынан қалыптасып, есте сақтау қабілетінің артуына әсер етеді.     

 Мен өз тәжіриебиемде дарынды балаларды анықтау кезеңінде логикалық тапсырмаларды қолданамын/тест, логикалық сұрақтар, сауалнама, анаграмма/.    

 Көркем шығарманы оқуда,  шығармашылықпен айналысу жұмыс  барысында дарынды балаларды  анықтау үшін бастауыш сыныптан  бастап оқушыларға арнайы жеке  тапсырмалар беріп, пәнге деген психологиялық қызығуын арттыру керек. Ол үшін дарынды оқушыларға қойылатын арнайы талап деңгейінде жұмыстар жүргізілуі тиіс. Атап айтқанда, олар мына талаптар.   

2-4 сыныпта:

-  жазуының әдемі, сауатты болуы;

-  оқығанын, көргенін жүйелі түрде баяндауы;

-  15-20 өлеңді жатқа білуі;

-  табиғат көріністеріне, жыл мезгілдеріне шағын әңгіме жаза білуі.

5-8 сыныпта

-  тереңдетіп оқытытын бағдарлама негізінде оқыту;

-  қосымша оқулықтармен жұмыс істей білуі;

-  шығармашылық жаттығулар жазуы;

-  сөйлемді талдауы түрлерін меңгеруі;

-  еркін тақырыпта шығармалар жазуы.

9-10 сыныпта

-  берілген тақырыпқа сюжетті әңгіме құрай білуі;

-  баяндамалар жазып, рефераттар қорғауы;

-  бағдарламаның тақырыптарға шығарма жазуы;

-  жазушы шығармаларына талдау жасай алуы;

-  тақырыптық кештерде өзіндік көзқарасын білдіріп, ұсыныс-пікірлер айтуы.

Соңғы кезде дарынды балалармен жұмыс істеуге көп көңіл бөліне бастады. Дарынды балаларды іздеу, оларды оқыту мен тәрбиелеу қоғам үшін бүгінгі таңда ауадай қажет, себебі дарынды адам басқаға қарағанда көп пайда әкелетіндігі анық.

Бәрімізге белгілі, бір сыныпта қабілеті, икемділігі, қызығуы, дамуы, ой-өрісі, сөйлеуі, сырт бейнесі әртүрлі оқушылар отырады. Мүмкіндігінше бір сыныпқа оқушылардың жеке қабілеттеріне, бейімділігі мен ой-орістерінің даму дәрежесіне көңіл бөліп топтаған дұрыс деп есептемеймін.      

 Өкінішке орай дарынды баланы анықтау, дамыту, оған қолдау көрсету қазіргі уақытта білім жүйесіндегі қолға алынып жатқан өзекті мәселе екеніне қарамастан еліміздегі жоғары оқу орындағы осындай категориялы оқушылармен жұмыс істейтін мұғалімдерді даярлау мәселелерін нақты әрі мақсатты қарастырмаған. Мектепте мұғалімдер мен психологтердің дарынды оқушылармен жұмыс істеу тәжіриеберлері жеткіліксіз.  Дарынды оқушыны анықтау, дамыту және оқытуға арналған ғылыми - әдістемелік оқулықтар тапшы. Сондықтан әрбір мұғалім өзінің жинақтаған және семинарларда алған тәжириебиесі деңгейінде ғана оқушымен жұмыс жасайды. Қазіргі уақытта біліктілігі жоғары немесе арнайы дайындықтан өткен мұғалімдер даярлануда.     

 Жалпы қабілеттілікті  дамыту үшін көп жағдайлар керек. Мен олардың бастыларына мыналарды жатқызамын:

-туа біткен қасиетін  дамыту.

- отбасының жағдайы, ата-анасының  қолдауы.

- оқушы мен ұстаз арасындағы  қарым-қатынас.

- ұстаз біліктілігі.

-  мектептегі оқыту мен тәрбиелеу деңгейі

Міне , осы айтылғандар ұштасқан кезде ғана қабілетті, дарынды, талантты оқушылар жетіле түседі, күш-қуатын толық жұмсап,  тыныфмсыз еңбек етеді.  

Қорыта келгенде, қабілетті, дарынды оқушыларды таба біліп, әрқайсысына жеке тұлға ретінде қарап, оларды өздеріне деген сенімін арттырып, өзара қатысты жақсарты                  

 ата-ана       мектеп         ұстаз

байланысын жоғары ұстап,  шығармашылықпен жұмыс істеп, оқушының білімге ынтасын арттыру қажет. Ең бастысы, табиғаттың адамзатқа берген тамаша сыйын одан әрі дамытып, ерекше қабілетті оқушыны дарынға айналдыра білейік дегім келеді.  

Дата создания: 29.01.2011 
Дата редактирования: 29.01.2011

Ойланып тұрған адамның бет-әлпет кескіні  

Ренжіп тұрған адамның бет-әлпет кескіні  

Қайғылы адамның бет-әлпеті  

Таңданған кейіп көрсету.  

Өкініп тұрған адамның бет-әлпеті  

Ашуланып тұрған адамның бет-әлпеті  

Қуанып тұрған адамның бет-әлпеті  

Жайбарақат тұрған адамның бет -әлпет кескіні