Мотивация. Теория мотивации

А.Маслоу теориясы адамдардың жұмысқа ынталану негізін түсінуге зор үлес қосты. Басшылар адамдардың мотивациясы, олардың жан-жақты қажетсінуімен айқындалатынын түсінді. 

Бүкіл ұйымның ойлаған  мақсатына жету үшін басшылар адамдардың ең ажетті нәрселерін, мүмкіндігінше тлық қанағаттандыруға тырысу қажет. 

Басшы өзінің қарамағындағыларды мұқият бақылауы, сөйтіп, қандай қажеттілік олардың белсенділігін арттыратындығын білуі тиіс. Қажеттік уақыт өткен сайын өзгеріп отыратындықтан, адамдарға бір рет қолайлы жағдай жасағаннан кейін, ол үнемі жұмысқа тиімді әсер етеді деп есептеуге болмайды. Уақыт өте келе мотивация көзқарасы да өзгереді. Мәселен, бұрын экономикалық тәсіл басым болса, енді мотивацияға әлеуметтік-экономикалық тәсіл бола бастады. 

Ф. Херцбергтің жұмыс  мотивациясының теориясы адамдық қажеттілікті екі топқа бөледі. Гигиеналық факторлармен шарттар. Егер осы шарттың бірі болмаса қызметкерлер жұмысынан қанағат алмайды; бірақ шарттың өзі болғанда да қанағаттың бары да білінбейді, мотивацияда жұмыстан қанағаттылықта компаниямен əкімшіліктің саясаты, басшылықпен қатынас еңбек шарты жалақының мөлшері,қызметтестермен қарым-қатынас, жеке өмірі, мəртебе, қорғаныс өспейді. Бұл факторлардың бағалылығы қызметкер жұмысты аяқтағаннан кейін қосымша алғыс алады. Факторлардың екінші тобын Ф. Херцберг мотиватор немесе қанағаттанушылар деп атады. Қызметкерлердің мотивациясының жоғарғы деңгейге жетуінің, жұмыстан қанағаттанушылықтың мақсатқа жету, мойындау, жауапкершілік қызмет бойынша алға жылжу жəне жекелік өсудің мүмкіндігі бар болуын қалайды. Мотивация облысындағы теоретик Д.  

МакКлеланд гигиеналық факторларды есептеудің кажеті жоқ деп есептейді, өйткені физиологиялық қажеттіліктерді қанағаттандыру мəселесі шешілген жəне үш адамдық қажеттіліктерге билікке, табысқа жəне қажетті болуға назар аудару керек. Тағы бір мотивацияның мазмұнды теориясы К. Альдерфер 1972 ж. ұсынды. Бұл теория сəкес барлық қажеттіліктер үш топқа өмір сүру байланыс немесе қарым-қатынас өсу деп бөлді. Бұл қарастырылған мəселеге басқа ыңғайлы мотивацияның процесуалдық теориясы ұсынады. В. Врумом мотивацияның үш факторға тəуелді болу теориясын жасады.  

Л. Портер жəне Э. Лоулер күту теориясымен əділеттілік теориясын қосып мотивация моделін жасады. Бұл модельге сəйкес жіберілетін күш деңгейі марапаттау құндылығымен жəне осы күш деңгейі артынан белгілі бір марапат деңгейін тартатындай сенімділік деңгейімен анықталады.  

Х=А х В  

Мотивацияның əр түрлі теориялары негізінен өзара жанжал жасамайды, мотивацияның стандартты еместігін жəне көп қырлылығын көрсете отырып жəне бұл күрделі мəселені шешудегі кешенді ыңғайдың керек екенін қайта анықтау отырып бірін-бірі толықтырады.  

Бақылау – ұйымның  өз мақсаттарына жетудің қамтамасыз ету процесі. Анықтама бойынша бақылау бұл жұмысты түзету мен бірге қойылған мақсаттың орындалу ісін жүйелік түрде қадағалау. Бақылау процессі стандартты белгілеуден фактілік түрде жеткен қортынды өлшеуден жəне жеткен қортындылар белгіленген стандарттардан айырмашылығы болған жағдайда түзетулер жүргізуден тұрады.  

Бақылаудың функциясы – проблемаларды шешуге мүмкіндік туғызу жəне үйымның қызметін түзету, яғни бұл проблемалар дағдарысқа айналмай тұрып дағдарысты жағдайдың алдын алу.  

Бақылауды іске асырудың қажеттілігінің себебі: əрбір ұйым өзінің қателегін уақытында анықтау жəне ұйым мақсатына жетуге қатар туғызбай тұрғанға дейін қателігін түзеу қаблеттілігі болу керек.  

Бақылау нақты жағдайлардан дұрыс бағалауда қамтамасыз етуге тартылған соныман қатар фирмалармен бөлек бөлімшелердің дамуының жоспарлы көрсеткішіне түзету енгізуді құру, сондықтан бақылау фирмалардың дұрыс функциялануын ұзақ мерзімді болашақта белгіленген мақсаттарға жетуді қамтамасыз ететін шешім қабылдаудың жəне саясатта өңдеудің негізгі құралдары ретінде анықталады Бақылаудың функциясына жинақтау фирманың барлық бөлімшелеріне шаруашылық қызметтің фактілік қорытындысы жайлы информацияны талдау жəне оңдеу оларды жоспар көрсеткішімен салыстыру қателіктерін анықтау жəне осы қателіктердің себебіне талдау жасау, белгіленген мақсаттарға жетудің керекті шараларын жасау кіреді.  

Басқарудың бақылау  функциясының маңызы болып есеп берудің стандартты жүйесін жасау, осы себеп берудің тексеру жəне əр бөлек бөлімшенің немесе фирманың шаруашылық қызметкерлердің қорытындысын талдау т.б. Фирмалар бақылаудың əр түрлі формасын кеңінен қолданады. Қаржылық (жалпы басқарулық бақылаудың негізгі ретінде) өнімнің сапасын, бағаны құру, немесе əкімшілікке əсер етеді. Бақылауды рəсімдеудің үш түрлі кезеңі бар: стандартпен критерилерді талдау оларды нақты қорытындылармен салыстыру жəне қажетті түзетілген іс-əркетті қабылдау əр кезеңде əр түрлі шаралардың кешені жасалады. Бақылауды рəсімдеудің 1 кезең бақылаумен жоспарлау функциясын қаншалықты жақын екенін көрсетеді. Стандарттар бұл нақты мақсаттар өзгеруге келетін прогрестегі қатынастар бұл мақсаттар жоспарлау процесінен туындайды. Бақылаудағы қолданылатын барлық стандарттар ұйымның көп мақсатын бағдарламаудан таңдап алынуы керек.  

Стандарттар ұйыммен ғана емес, сонымен қатар мемлекеттік басқару органдарымен анықталады. Бақылау үшін стандарт ретінде қолданылатын мақсаттар 2 негізгі ерекшелікті бөліп көрсетеді. Олар жұмыс орындалудың уақыты болуымен немесе жұмыс орындалудың деңгейін бағалау маңызды болатын нақты критеримен байланысты болады. Табыс сату көлемі жəне материалдың бағасының қорытындысының көрсеткішін анықтау оңай. Өйткені оларды сандық жағынан өлшеуге болады. Бірақ кейбір ұйымның маңызды мақсатын санмен көрсетуге болмайды. Мысалы, мақсат ретінде қарастырылатын моралды деңгейдің жоғарылауын сандық көрсеткіштерде келтіру өте қиын. Көбінесе оларды көрсету мүмкін емес. Тікелей өлшеудің орнына қолданылатын жанама анықтаудың қолдануының қауіптісі. Осы өлшенетін анықтауда басқада өзгерістер əсер етуі мүмкін. Менеджер барлық уақытта сақ болуы керек жəне септомдарды нақты себептерін бөлуді үйрену керек. Жетекшілер нақты жағдайда олардың іс-əрекетінің қорытындысына барлық факторлардың əсер ететінін ескеру керек. Қорытындылардың көрсететін сандық түрде көрсетудің мүмкіндіксіздігі себеп болмауы керек. Жетекшілік қандай типтің бақылаудың көрсеткішінсіз тиімді іске асыра алмайды. Мұндай көрсеткіштердің болмауының салдары бақылауда көрініс таппайды. Жақсы басқарылатын ұйымдар қиын өлшемге келмейтін əлеуметтік    

жауапкершілік жəне этика сияқты салаларда қорытындылау көрсеткішін дұрыс келтіре алмайды.  

Бақылау процесінің 2 кезеңі белгіленген стандарттың нақты жеткен қорытындылармен салыстырылуы. Бұл кезеңде менеджер күтімінің жеткен қорытындылармен сəйкес келуін анықтау қажет. Сондықтан менеджер стандарттардан табылған кемшіліктер қаншалықты қауіп қатері бар болуына байланысты маңызды шешім қабылдауы керек. Осы 2 кезеңде бақылаудың процесіне бастапқы іс-əрекеттің шешім үшін негізі болатын баға беріледі.  

Бақылау – бұл  критикалық маңызды жəне басқарудың күрделі функциясы. Басқарудың маңызды ерекшеліктерінің бірі ең бірінші ескеретін бақылаудың. Бақылау менеджер үшін дəргей болып қала алмайды. Əр жетекші өзінің қызметіне қарамастан тіпті оған бақылауды біреу əдейі бөліп бермесе де, ол бақылауды өзінің міндеттеріне жатқызу керек.  

Материалды ресурс саласында бақылау материалды техникалық қамтамасыз ету, сонымен қатар өндіріс жəне тауарды сатып алу саласындада анықталады. Еңбек немесе адамдық ресурстар кадрлық қызметпен, бөлімшенің жетекшіліктермен жəне сол бөлімшедегі арнайы адамдармен бақыланады. Кəсіпорындағы бақылаудың маңызды бағыты өндірілетін өнімнің сапасын бақылау болып табылады, (жұмысты орындау, қызмет көрсету). Сапа объектілердің ерекшеліктерінің жинақылығын анықтайтын сипаттама болмағандығы сенімдікті, өнімнің жаңалығын жəне техникалық деңгейін бақылау қажет. Бұдан өнімнің сапасын барлық баптарда жоспарлаудан өндірудің соңғы операциясына дейін тексеретін сапаны бақылаудың кешенді жүйесін құру керек екені анықталады. Мысалы, АҚШ-та өндірілетін өнімнің барлық түрінің сапалы көрсеткішін өңдеу сапаны тексерудің əдісі жəне сынақты өткізудің тəртібі сонымен қатар ақаудың пайда болуының себептерін анықтау оларды коюдың шарттарын функциясымен енгізетін орталық сапаны бақылаудың қызметіне жүктеледі. Бақылаудың қызметі өзінің іс-əрекетін өндірістік бөлімдердің, сонымен қатар сапаны бақылаудың зауыттың қызметімен сəйкес жүзеге асырады.  

АҚШ-дағы фирмалардың  сапаны басқарудың негізгі принциптері келесідей.  

1. Сапаны жоғарлатуға бағытталған жұмыс фирманың бағдарламасының міндетті, негізгі бөлігі болуы керек.  

2. Сапаны бақылауда негізгі бақылау емес, алдаусыз жұмыс.  

3. Жеткізушілер немесе мердігірлер серіктес болуы керек.  

4. Қызметкерлердің  біліктілігін үнемі жоғарлатып отыру.   

Бақылау басқарудың фундаментальды элементі болып табылады. Жоспарлауды, ұйымдық құрылымды жасауды, мотивацияны бақылаудан бөлуге болмайды. Ұйым жалпы бақылау жүйесі, осы барлық элементтердің ең негізгі болып табылады.  

Алдын-ала бақылауды жүзеге асырудың негізгі құралы белгілі ережелерді нақты іске айналдыру, жүріс-тұрыстың пікірлері жəне рəсімдері. Ұймдарда алдын-ала бақылау 3 негізгі салаларда адамдық, материалды жəне қаржылық ресурстарда қолданылады. Ағымдағы бақылау жұмысты орындау негізінде жүзеге асады. Оның объектісі көбінесе қоластындағы қызметкерлер болады.  

Қорытынды бақылау  шеңберінде кері байланыс жұмыс орындалғаннан кейін қолданылады. У. Ньюменнің ойы бойынша қорытынды бақылаудың екі маңызды функциясы бар. Бірінші мағынасы мынадай: Егер ұқсас жұмыстар болашақта орындалатын болса, онда қорытынды бақылау жоспарлауға қажетті ұйымның жетекшісіне ақпарат беріледі. Екінші функциясы мотивацияға мүмкіндік туғызады. Бақылау белгілі мақсаттарға жету үшін проблемаларды анықтауға жəне оған жауап беруге ғана емес, сонымен қатар ұйымның қызметіне радикалды өзгертулерді енгізу үшін жетекшілікке көмектеседі. У. Ньюмен менеджерлерге қызметтен жүріс-тұрысына негативті əсер етулерден құтылу үшін бірнеше əдістерді ұсынды. Бұл əдістер мыналар.  

Қызметкерлермен қабылданатын ойланып жасалған стандарттарды белгілеңіз. Жетуге болатын, бірақ қатаң стандарттарды белгілеңіз.  

Екі жақты қарым-қатынасты белгілеңіз.  

Шамадан тыс бақылаудан қашқақтаңыз.  

Стандартқа жеткені үшін марапаттаңыз.