Постравмалық стресс және стреске төзімділікті көтерудің психологиялық жолдары

ПОСТРАВМАЛЫҚ  СТРЕСС ЖӘНЕ СТРЕСКЕ ТӨЗІМДІЛІКТІ КӨТЕРУДІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЖОЛДАРЫ

 

Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ психология

 кафедрасының аға оқытушысы, 

психология магистрі Ақымбек Г.Ш.

 

 
         Постравмалық  стрессті тарихи зерттеу стрессті зерттеуден дамыды. Стресс және постравмалық стресс арасын теориялық қосуға қарамастан, бұл екі түсініктің ортақтығы аз. 1936 ж. Ганс Селье стресс концепциясын ұсынды, оның ойынша стресс ағзаның өзін-өзі сақтайтын және стрессорға реакция үшін ресурстарды мобилизациялайтын гомеостатикалық модель болып табылады.

Демографиялық көрсеткішке  сәйкес соңғы 25 – 30 жылдарда өнеркісіп  орындары дамыған өнеркәсіп жерлері Америка мен Еуропада миллиондаған адамдар өмірін қиятын эпидемия таралды. Жүрек - тамырларының аурулары өлімнің 50%  құрайды. Оның себебі адамға жағымсыз эмоционалдық қысымның нәтижесі екені анықталды. 1960 пен 1980 жылдары Ресейде жүрек аурулары төрт есеге өсті, ал ол соңғы 10 жылда қатты байқалады.

Жүрек тамырларының аурулары көптеген психологтарды, физиологтарды, медицина саласының өкілдерін қызықтырды. Соның нәтижесінде эмоционалды реакцияның дұрыс дамымауынан стресс түрлі ауруларды тудыратыны анықталды. Олар: ішек пен асқазан ауруы, түрлі зиянды ісіктер, невроздар, тіс етінің атрофиясы мен кариестің пайда болуына алып келеді.

«Стресс ауруларының» туындауы капиталы дамыған елдерде жоғары болады. Яғни, ол түрлі таптардың пайда болуынан, дегуманистік тенденция нәтежиесінен, жаппай урбанизация т.б. себептермен байланысты.

Швецияның Ұлттық денсаулық сақтау кеңесі мына көрсеткішті хабарлайды: еуропаның индустриясы дамыған елдерде әрбір 3-ші ұйқысыздықтан, шаршау, мазасызданудан, т.б. зардап шегеді. Әрбір 3-ші төрт жасар бала эмоционалдық оңсыздықтан зардап шегеді немесе сондай симптомды қамтиды. Әрбір 10-шы адам маскүнемдіктен зардап шегеді; 2000 адам жылына өзддеріне қол жұмсайды, ал 20.000 адам өзін өлтірмекші болады. АҚШ-тың рухани денсаулық сақтаудың президенттік комиссиясы, халықтың 15%  психикалық денсаулықты түзеуді қажетсінетіндігін көрсеткен. 5-15% балалардың (5-15) мінез-құлқы строссогенді бұзылыспен немесе психикалық дамудың тежелуінен зардап шегеді; 10 миллион американдықтар маскүнемдіктен қиналса,  25% депрессиядан, мазасызданудан, эмоционалды дискомфорттан зардап шегеді /1/.

Стресс жағдайында адаптация мәселесі жиі қарастырылады. Соның бірі Ганс Сельенің концепциясында жағымсыз әсерлерге ағзаның жауап қайтаруы, яғни адаптация процесінің психологиялық, физиологиялық тұрғыдан көрінуі мен тұтастығы, дамуын қарастырған.

 Постравмалық стрессте болған адамдарда травмалық тәжірибені өмірдің басқа оқиғаларымен интеграциялау қабілеті бұзылған, олардың травмалық елестері есте байланысқан әңгіме түрінде емес, ал интенсивті эмоция түрінде және соматосенсорлық элементтер ПТСР зардап шеккендерде қозу жағдайында болғанда немесе травманы еске түсіретін ситуация немесе стимул бұзылғанда белсендендіріледі. Травмалық елестер индивидтің когнитивті схемасында интеграцияланбаған және ПТСР құрбандары травманы өткендегі болған оқиға ретінде қабылдамай, керісінше өзекті бастан кешу ретінде травмада «тұрып қалады». Уақыт өте травма туралы жабысқақ ойлар стимулдардың кең спектірінде индивидтің реакцияларымен контаминацияға енеді және селективті доминантты естің травмалық тізбектерін бекітеді. Жабысқақ травмалық елестерді шығаратын триггерлер уақыт өте неғұрлым нәзік және генерализацияланған, яғни иррелевантты стимулдар травма туралы еске түсіретін болатын. Мысалы, өрт сөндіруші сағат тағудан бас тартады, себебі үрей сигналына жылдам жауап беру міндетін еске түсіреді, немесе соғыс ардагерлерінде жаңбырдың шуында көңіл-күйі жылдам түседі, себебі ол Въетнамдағы муссондық мезгілді еске түсіреді. Яғни травмалық елестерге тән триггерлермен ассоцацияланады.                                                                       

ПТСР индивидтердің физикалық және эмоционалдық стимулдарға денелік реакциялары, олар маңызды қауіпті жағдайда тұрғандай сезінеді, кездейсоқ стимулдарға шамадан тыс күшейтілген реакциясы   гиперқырағылықпен зардап шегеді және релаксацияға мүмкіндік бере алмайды. Зерттеулердің көрсетуі бойынша ПТСР адамдар травмалық стимулмен байланысты вегетативті жүйке жүйесінің қозуынан зардап шегеді. Физиологиялық гиперқозушылық күрделі психофизиологиялық процесс болып табылады. Мысалы, зейінді шоғырландырудың қиындығы және болжанған қауіпке байланысты зейін орталығының тарылуы. Гиперқозушылықтың салдарының бірі күтілетін қауіптің генерализациялануы. Әлем қауіпті орын: күнәсіз дыбыстар үрей реакциясын тудырады, әдеттегі құбылыстар қауіптің алғышарты ретінде қабылдайды. Сонымен, қоршаған ортаның нейтралды стимулдарынан, қалыпты физиологиялық түйсіктер жаңа және қауіп тудырушы мағынаға ие болады. Өзіндік физиологиялық белсенділік индивид қорқынышының көзі болады. ПТСР адамдар релевантты және иррелевантты стимулдардың арасын ажыратудан белгілі бір қиындықтарды сезінеді; олар жоқты шеттетіп, неғұрлым релеванттыны таңдай алмайды; күнделікті өмірге араласуы төмендейді және травмаға тіреліп қалуы күшейеді. Нәтижесінде қоршаған ортаның өзгеріп отыратын талаптарына қалыпты жауап беру қабілетін жоғалтады, бұл оқу іс-әрекетінің қиындықтарында байқалады және жаңа ақпаратты меңгеру қабілеті бұзылады /2/.  

Стресс жұмыспен және ұйым іс-әрекетімен немесе адамның  жеке өмірі оқиғаларымен байланысты факторлардан туындауы мүмкін.

Өмір бейнесі –  бұл біздің таңертеңнен кешке дейінгі күнделікті өміріміз, әрбір апта, әрбір ай, әрбір жыл. Белсенді және релаксациялық өмір бейнесі бастапқы еңбек күні, тамақтану тәртібі, қозғалыстық белсенділік, және демалыс және ұйықтау сапасы, қоршаған ортамен өзара қарым-қатынас, стресске деген жауап және басқалар болып табылады. Біздің өмір бейнеміз қандай болатыны-салауатты, белсенді немесе денсаулығы жоқ, пассивті өзімізге байланысты.

Егер адам өзінің негізгі  өмірлік принциптеріне жағымды  әсер ете алса, релаксация және концентрация өмір бейнесінің негізгі бөлігі етіп жасауға ұмтылса, онда адам эмоционалды  тепе-тең және стрессогенді факторларға  сабырлы жауап бере алады.  Жалпы  адам ағзада болып жатқан сол немесе басқа процестерге саналы түрде жауап бере алады, яғни ауторегуляциялық қабілетке ие.

Ауторегуляцияның көмегімен  стрессті алдын алу шараларының  негізгі төрт әдісін бөліп көрсетуге  болады:

• релаксация;
• стресске қарсы тұру «шекарасы»;
• өткір стрессте алғашқы көмек көрсету;
• тұлғалық стрессті аутоанализ жасау.

Егер адам кездейсоқ  стресстік ситуацияға тап болса (біреу реңжітсе, бастық ұрысса немесе үйдегі біреу ашуландырса) - өткір  стресс басталады. Ол үшін ең алдымен  барлық ерік-жігерді қолға алып, өткір стресстің дамуын тежеу үшін ,өзіне «ТОҚТАТ!» деген бұйрық беру керек. Өткір стресс күйінен шығу үшін, сабырлықты шақыру үшін, өз-өзіне көмек берудің эффективті тәсілін табу керек. Сонда адам кез-келген уақытта пайда болуы мүмкін критикалық ситуацияда сол әдісті қолданып жылдам жол таба алады.

Өзіндік тұлғалық стрессті қалай анықтауға болады. Адам өзінің стресстік ситуациясын түсіну өте  маңызды:

Біріншіден, әрбір адамда стресстің пайда болуы индивидуалды;

Екіншіден стрессте бір  ғана себеп бола алмайды, себептер алуан түрлі болады;

Үшіншіден, болған ситуациядан  шығудың неғұрлым сәтті жолын  табуға болады.

Неғұрлым қолайлы әдіс тұлғалық стресс аутоанализ әдісі стресстер  күнделігі болып табылады. Бұл  әдіс аса қиын емес, алайда шыдамдылықты қажет етеді. Бірнеше апта бойы-мүмкіндігінше күнделікті күнделікке жазып отыру керек: қашан және қандай жағдайларға байланысты стресс белгілері байқалды. Өзінің бақылауларын және сезімдерін жұмыстан кейін немесе ұйықтардың алдында жазу керек, себебі оқиғаны толық еске түсіру үшін.

Күнделіктегі  хаттарды талдау қандай оқиға немесе өмірлік ситуациялар стрессті туындатқанын жылдам анықтауға болады.

Хаттарды талдау арқылы тәуліктің қай уақытында  келеңсіздіктер пайда болатынын, (жұмыста  немесе үйге оралғанда) анықтауға болады. Стресстер күнделігінің көмегімен адам өзіне өмірде не кедергі жасайтынын, тұлғалық стрессті не тудыратынын анықтауға болады.

Стресстті шешудің тағы бір жолы-конфликтіні толығымен  шешу, келіспеушілікті қалпына келтіру  және татуласу. Егер мұны жасау мүмкін болмаса, конфликтіні логикалық түрде мәнділігін түсіру қажет, мысалы, реңжіткен адамды ақтаудың жолын іздестіру. Сонымен қатар денсаулықтың жақсаруына ғана емес, жетістікке әкелетін, үнемі өмірдің және әрекеттердің жақсы жақтарына көңіл аудару керек /3/.  Адамның стреске төзімділігін көтерудің мынандай жолдары бар:

Жақындарыңызбен өзіңіздің мәселеніз жөнінде  жиі сөйлесіңіз. Көптеген эксперттердің айтуынша отбасымен және достарымен қарым-қатынас жасау, олардың тарапынан қолдаудың болуы жүйке жүйге жағымды әсер етеді.

Әдеттенген  өмір ритмін өзгертпеңіз. Стресс күйінде тұрған адамдар жиі өзінің күнделікті міндеттерін орындауға қабілетті болмай қалады. Адам өзінің әдеттенген ісін тастамау керек, монотондылықтың өзі адамның көңіл күйіне жағымды әсер етуі мүмкін.

Күніңізді физикалық жаттығулардан  бастаңыз. Эксперттердің айтуы бойынша физикалық жүктеме көңіл күйді біршама жақсартады. Егер сіз йоганы білмесеңіз, онымен айналысқаңыз дұрыс. Йога ойды тамаша шоғырландырады және денені босаңсытады.

Кофеден немесе ішімдіктен бас тартыңыз немесе оны қолдануды азайтыңыз. Кофе, ішімдік және стресс ұйқысыздықты және күшті эмоционалды шиленісті тудыруы мүмкін.

Жиі демалуға тырысыңыз. Егер сізде ұйқысыздық болса, қараңғы бөлмеде көзіңізді жұмып жәй ғана жатыңыз және жақсы нәрсе туралы ойлануға тырысыңыз.

Дұрыс тамақтануды қадағалаңыз. Тағам ескірмеген, витаминдерге бай болу керек. Тамақтану уақытын жібермеңіз.

Қоғамдық орындарда  жиі болыңыз. Ресторанда немесе кафеде түстену, кинотеатрға бару- мұнын барлығы адамға жақсы әсер етеді.

Өткір стресс болған кезде көрсетілетін алғашқы  көмектер.

1. Стресске қарсы тыныс алу. Мұрын арқылы баяу терең тыныс алып, тынысты ұстап тұрыңыз, сосын тынысты сыртқа асықпай шығарыңыз. Бұл сабырландыратын тыныс. Әрбір терең тыныс алуда және тыныс шығаруды жалғыстыра отырып стресстік шиленістен құтылып отырғаныңызды көз алдыңызға елестетіп отырыңыз.
2. Минуттық релаксация. Ауыз жақтарын босатып, ерінді сулаңыз. Өзіңіздің түріңізге және денеңізге зейініңізді шоғырлаңдырыңыз: ол сіздің эмоцияңызды, ойыңызды, ішкі күйіңізді бейнелейтінің есте ұстаңыз. Сіз өзіңіздің стресстік күйіңізді басқалар білгенің қаламайтыңыз анық. Бұл жағдайда сіз «дене және бет тілін» бұлшықетті босаңсытып және терең тыныс алу жолымен өзгерте аласыз.
3. Айналаңызға қарап, өзіңіз тұрған ғимаратты мұқият қараңыз. Ұсақ заттарға тіпті сіз оларды жақсы білсеңізде ұқыппен қарап шығыңыз. Асықпай, баяу ойша барлық заттарды бірінен соң бірін белгілі бір бірізділікпен тізіп шығыңыз. Сол «инвентаризацияға» толығымен зейіңізді шоғырландыруға тырысыңыз. Ойша өз-өзіңізге былай деп айтыңыз: «Қоңыр жазу үстелі, ақ перде, гүл үшін қызыл ваза» және т.б. Әрбір жеке затқа зейінді шоғырландыра отырып, қоршаған заттарды рационалды қабылдай отырып сіз ішкі стресстік шиеленістен арыласыз.
4. Егер мүмкіндік болса, өткір стресс пайда болған ғимараттан шығыңыз. Өзіңіздің ойыңызбен жеке қалу үшін көшеге немесе ешкім жоқ жерге барыңыз. Сол ғимаратты ойша «ұсақтап» талдап шығыңыз (3 пунктегідей) /4/.

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. Китаев-Смык Л. А. Психология стресса. -М.: Наука, 1983.

2. Леонова А.В. Кузнецова А.С.  Психопрофилактика стрессов./ ред.  В.С.Братусь, В.А.Петровский. М., 1993.

3. Тарабрина Н.В. Практикум  по психологии посттравматического  стресса. Спб., 2001.

4.Гринберг Дж. Управление стрессом. -СПб.: Питер, 2002.